This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 436, ISSN PORÓWNAWCZA OCENA SKUTECZNOŚCI PRZECIWBÓLOWEJ WPŁYWU PRĄDÓW INTERFERENCYJNYCH, ULTRADŹWIĘKÓW I TERAPII ŁĄCZONEJ OBU METOD NA OGRANICZENIE PROMIENIOWANIA DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH U CHORYCH Z PRZEWLEKŁYM ZESPOŁEM BÓLOWYM KRĘGOSŁUPA W PRZEBIEGU CHOROBY ZWYRODNIENIOWEJ COMPARATIVE ASSESSMENT OF ANALGESIC EFFICACY OF INTERFERENTIAL CURRENT, ULTRASOUND AND COMBINED THERAPY FOR REDUCTION OF PAIN RADIATING TO LOWER EXTREMITIES IN PATIENTS WITH CHRONIC LOW BACK OSTEOARTHRITIS PAIN Karolina Szulkowska, Magdalena Fronczek Wojciechowska Ireneusz Pieszyński, Tomasz Adamczewski, Jolanta Kujawa Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Drewnowska 75; Łódź Streszczenie: Cel pracy: Ocena skuteczności przeciwbólowej prądów interferencyjnych, ultradźwięków i terapii skojarzonej obu ww. metod na ograniczenie promieniowania bólu u chorych z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w grupie 150 osób. Chorych podzielono na trzy grupy: A- pacjenci otrzymali 10 z wykorzystaniem fali ultradźwiękowej o mocy 0,8 W cm2, 10 min; B- pacjenci otrzymali 10 z wykorzystaniem prądów interferencyjnych o częstotliwości Hz, 15 minut; C- pacjenci poddani terapii łączonej obu metod. Wyniki: W grupie A odnotowano ograniczenie promieniowania bólu do kończyn dolnych. W grupie B zaobserwowano lepszy efekt niż w grupie A. Najlepszy efekt terapeutyczny uzyskano w grupie C. Wnioski: 1. Sonoterapia, terapia z wykorzystaniem prądów interferencyjnych oraz terapia łączona powodują ograniczenie promieniowania dolegliwości bólowych do kończyn dolnych u chorych z przewlekłym ZBK. 2. Prądy interferencyjne i terapia łączona powodują dłuższe utrzymywanie się ograniczenia promieniowania dolegliwości bólowych wzdłuż kończyn dolnych u osób z przewlekłym ZBK. Summary: Aim: Assessment of analgesic efficacy of interferential current, ultrasound and combined therapy for reduction of pain radiation to lower extremities in patients with chronic low back pain. Material and method: The study comprised 150 patients divided into three groups. Group A patients underwent a course of 10 ultrasound treatment sessions (0.8 W/cm², 10 minutes). Group B patients received 10 interferential current therapy sessions IC (10 minutes, Hz). Group C patients received 10 combined therapy procedures (ultrasound and interferential current). Results: In group A reduction of pain radiation to lower extremities was recorded. Better analgesic effect was observed in group B. The best therapeutic outcome was achieved in group C. 436

2 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 437, ISSN Conclusions: 1. Sonotherapy, interferential current treatment and combined therapy result in reduced pain radiation to lower extremities in patients with chronic spinal pain. 2. Interferential current treatment and combined therapy cause more durable reduction in pain radiating to lower extremities in patients with low back pain. Słowa kluczowe: zespoły bólowe kręgosłupa, prądy interferencyjne, ultradźwięki, choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa Key words: low back pain, interferential current, ultrasounds, osteoarthritis Wstęp Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa występują u 50% populacji powyżej 50 roku życia oraz u praktycznie 100% osób powyżej 65 lat [1,2]. Jednym z kryteriów podziału choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa jest lokalizacja anatomiczna zmian zwyrodnieniowych. Podział ten wskazuje na dominującą lokalizację występowania bólu, ale w wielu przypadkach nie jedyne: 1. Choroba zwyrodnieniowa stawów właściwych kręgosłupa (apofizarnych). 2. Choroba zwyrodnieniowa stawów unkowertebralnych (stawów Luschki). 3. Artroza segmentu ruchowego kręgosłupa wtórna prowadząca do przewlekłej przepukliny jądra miażdżystego. 4. Artroza kręgosłupowo- żebrowa. 5. Hiperostoza usztywniająca kręgosłupa (choroba Forestiere- Rotes- dequerol). 6. Osteofitoza trzonów kręgowych. 7. Zmiany zwyrodnieniowe obejmujące wyrostki kolczyste kręgosłupa szyjnego (choroba Bastrupa)[2,3]. Do zmian degeneracyjnych dochodzi najczęściej w miejscach największej ruchomości oraz obciążenia kręgosłupa, czyli w odcinku szyjnym oraz lędźwiowym [3]. Obecnie panuje powszechne przekonanie, iż głównym powodem patologii jest zwyrodnienie krążka międzykręgowego (etiologia dyskowa) [4,5]. We wstępnym okresie choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa dochodzi do zaburzeń propriocepcji oraz przeciążeń, które są efektem nadmiernych, niewłaściwych codziennych obciążeń oraz zaniedbania aktywności ruchowej. Wg Jandy [6] dochodzi do zaburzenia wzorców ruchowych i powstania dysbalansu pomiędzy mięśniami fazowymi a posturalnymi. Dysbalans ten jest równoważony przez zaangażowanie struktur pasywnych - krążków międzykręgowych, torebek stawowych oraz więzadeł. Przyjęcie przez człowieka pionowej postawy ciała spowodowało, że kręgosłup jest narażony na nieustanne działanie sił ściskających, rozciągających oraz ścinających. Najbardziej niekorzystnymi są siły ścinające. Naturalne krzywizny kręgosłupa zwiększają jego wytrzymałość mechaniczną na obciążenia osiowe oraz zgięciowe [7]. Wg różnych autorów na dolegliwości bólowe kręgosłupa przynajmniej raz w życiu cierpi od 60 do 90% społeczeństwa [8,9]. W około 90% przypadkach zespoły bólowe kręgosłupa wiążą się z przeciążeniem. [10]. McIntosh i Hall [11] wykazali, iż zespoły bólowe kręgosłupa dotyczą 70% ludności w krajach uprzemysłowionych. Dolegliwości te mogą się same zmniejszać, jednakże ok. 1 roku po pierwszym incydencie ok. 33% badanych skarży się na bóle umiarkowane, 15% natomiast na bóle silne. Badacze zaobserwowali ponadto wysoką nawrotowość dolegliwości bólowych kręgosłupa- 75% pacjentów [11]. 437

3 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 438, ISSN Analiza literatury wykazuje, iż bóle kręgosłupa pochodzą głównie z pierścienia włóknistego, stawów oraz ucisku na korzenie nerwowe [7]. Według Śliwińskiego i wsp. [12] zaburzenia statyki miednicy również mogą powodować przewlekłe zespoły bólowe kręgosłupa. Materiał i metody Badania przeprowadzono u 150 losowo wybranych osób, leczonych w Klinice Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi oraz Przychodni Przyszpitalnej Wojewódzkiego Centrum Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu. U wszystkich uczestników badania rozpoznano chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa oraz przewlekły zespół bólowy części lędźwiowo- krzyżowej. Ochotników, w wieku od lat, podzielono na 3 grupy: GRUPA A (n=50)- Pacjenci poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem fali ultradźwiękowej o mocy 0,8 W/ cm2. Czas trwania zabiegu - 10 min. GRUPA B (n=50)- Pacjenci poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem prądów interferencyjnych o częstotliwości Hz. Czas trwania zabiegu - 15 minut. GRUPA C (n=50)- Pacjenci poddani terapii łączonej z wykorzystaniem fali ultradźwiękowej oraz prądów interferencyjnych. Wszyscy uczestnicy badania przed terapią, po terapii i 2 tygodnie po zakończeniu wypełnili autorski kwestionariusz zawierający 31 pytania. Kwestionariusz zawierał 7 pytań odnoszących się do danych personalnych. Pozostałe pytania dotyczyły: czasu występowania choroby zwyrodnieniowej, dolegliwości bólowych pojawiających się w części lędźwiowo- krzyżowej kręgosłupa (czasu, natężenia, charakteru), czasu i odległości promieniowania dolegliwości bólowych do kończyny dolnej. Do oceny natężenia dolegliwości bólowych zastosowano skalę VAS. Średnia ilość czasu występowania bólu wynosiła w grupie A - 43 ± 6 miesięcy, grupie B - 46 ± 5 miesięcy, natomiast w grupie C 49 ± 6 miesięcy. Do analizy statystycznej wyników zastosowano: miary skupienia i rozproszenia, test Shapiro - Wilka, test Manna- Whitneya dla grup powiązanych i niepowiązanych, test Kruskala- Wallisa. Przyjęto poziom istotności p- value= 0,05. Dane opracowano za pomocą programów Statgraphics 5.0 for Windows oraz Microsoft Excel 7.0. Badanie zostało przeprowadzone po wyrażeniu pisemnej zgody uczestnika. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, nr RNN/435/07/KB z dnia r. Wyniki Średni czas trwania choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa wynosił w grupie A 8 lat, natomiast w dwóch pozostałych po 6 lat. Analiza promieniowania dolegliwości bólowych do kończyn dolnych. Analiza topografii promieniowania bólu do kończnyny dolnej w grupie A wykazała, iż podczas całej terapii jej częstość była stała. Promieniowanie bólu do jednej kończny dolnej zgłosiło 68% pacjentów, do dwóch kończyn dolnych 22% pacjentów. 10% chorych skarżyło się tylko na ból w okolicy lędźwiowej. Analiza topografii i nasilenia dolegliwości bólowych w obrębie kończyny dolnej w grupie B wykazała, iż przed terapią promieniowanie bólu do jednej kończyny dolnej odnotowano u 62% pacjentów. Odsetek ten zmniejszył się po zakończeniu terapii o 10%. 438

4 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 439, ISSN Efekt ten utrzymał się na tym samym poziomie w 2 tygodnie po zakończeniu. Promieniowanie bólu do obu kończyn dolnych zasygnalizowało na początku leczenia 20% pacjentów. Liczba ta wzrosła o 10% po zakończeniu serii, a efekt utrzymał się u 30% chorych przez 2 tygodnie po zakończeniu terapii. 18% pacjentów nie odczuwało promieniowania bólu do kończyn dolnych przed rozpoczęciem terapii, po zakończeniu terapii i 2 tygodnie później poziom ten wynosił 8%. Analiza promieniowania bólu do kończyny dolnej w grupie C wykazała, iż przed terapią promieniowanie bólu do jednej kończyny dolnej odnotowano u 56% pacjentów. Odsetek ten zmniejszył się do poziomu 44% po zakończeniu terapii i 40% 2 tygodnie po zakończeniu terapii. Promieniowanie bólu do dwóch kończyn dolnych wynosiło 22% przed i po zakończeniu serii. Po 2 tygodniach od zakończenia terapii zmniejszyło się do poziomu 20%. 22% pacjentów nie zgłaszało dolegliwości bólowych promieniujących do kończyn dolnych przed terapią. Odsetek tych pacjentów zwiększył się do 34% po zakończeniu terapii, by docelowo po 2 tygodniach osiągnąć poziom 40%. Analiza częstości promieniowania bólu do pośladków w grupie A, B i C Początkowo w grupie A promieniowanie bólu do pośladków odczuwało 92% pacjentów, po terapii odsetek pacjentów zmniejszył się o 6%, ale w 2 tygodnie po zakończeniu terapii zwiększył sie o 4%. W grupie B ilość pacjentów zgłaszająca promieniowanie bólu do pośladków nie zmieniała się i przez cały czas terapii i wynosiła 90%. Najlepsze efekty uzyskano w grupie C. Początkowo i zaraz po zakończeniu terapii odsetek pacjentów wynosił 82%, natomiast 2 tygodnie po zakończeniu terapii zmniejszył się o 4%. W grupie A analiza natężenia bólu promieniującego do pośladków przy pomocy wizualno- analogowej skali VAS wykazała, brak istotnych statystycznie zmian przed i po 2 tygodniach zastosowanej terapii. Ból cały czas określany był na 5 w skali od W grupie B początkowo pacjenci określali ból na 6, po zastosowanej terapii na 5 natomiast po 2 tygodniach od zakończonej terapii wskazywano 4. W grupie C przed i po zakończeniu terapii pacjenci określali ból oceniony na 6 w 10 stopniowej skali, natomiast 2 tygodnie po zakończeniu terapii jego natężenie spadło do 3. Statystycznie znamienną istotność różnicy w odczuwaniu promieniowania dolegliwości bólowych do pośladków uzyskano w grupie A przed i po zastosowaniu terapii oraz przed i 2 tygodnie po. Statystycznie istotną poprawę odczuwali pacjenci z grup B i C po zastosowaniu terapii, po jej zakończeniu oraz po 2 tygodniach. Nie wykazano istotności statystycznej w grupie A bezpośrednio po terapii i 2 tygodnie po zakończeniu serii (Tab. 1.). Tabela 1. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do pośladków. A przed zabiegami- po zabiegach 743,0 0,0003 A przed zabiegami- 2 tygodnie po zakończeniu 743,5 0,0003 A po zabiegach- 2 tygodnie po zakończeniu 1264,5 0,9187 B przed zabiegami- po zabiegach 901,0 0,0132 B przed zabiegami- 2 tygodnie po zakończeniu 559,0 0,0000 B po zabiegach- 2 tygodnie po zakończeniu 842,0 0,0042 C przed zabiegami- po zabiegach 900,5 0,0142 C przed zabiegami- 2 tygodnie po zakończeniu 527,0 0,0000 C po zabiegach- 2 tygodnie po zakończeniu 733,0 0,

5 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 440, ISSN Wykazano istotną statystycznie różnicę po 2 tygodniach od zakończenia w grupach A i B oraz A i C. Podobnej zależności nie wykazano w grupach B i C (Tab. 2.). Tabela 2. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do pośladków. - B 2 tygodnie po 1001,0 0, ,0 0,0003 B 2 tygodnie po zakończeniu 1019,0 0,1021 Analiza częstości promieniowania bólu do tylnej powierzchni uda w grupie A, B i C W grupie A na promieniowanie bólu do tylnej powierzchni uda uskarżało się 84% pacjentów. Po 2 tygodniach od zakończenia terapii odsetek pacjentów wzrósł o 2 %. W grupie B zarówno przed jak i 2 tygodnie po terapii ilość pacjentów zgłaszających ból promieniujący do tylnej powierzchni uda się nie zmieniła. W grupie C odnotowano 10% zmniejszenie liczby pacjentów, u których wystąpiło promieniowanie bólu do tylnej powierzchni uda. W grupie A, na początku badania, analiza natężenia bólu promieniującego do tylnej powierzchni uda przy pomocy wizualno- analogowej skali VAS wykazała, iż natężenie bólu zmniejszyło się z 5 na 4 po zakończeniu terapii. Efekt ten utrzymał się na 2 tygodnie po. W grupie B odnotowano stopniowe zmniejszenie się z 6 na 4 w 2 tygodnie po zakończeniu terapii. Najlepsze efekty uzyskano w grupie C. Natężenie bólu promieniującego do tylnej powierzchni uda zmniejszyło się z 6 na 3 w 2 tygodnie po zakończeniu serii. Analiza statystyczna natężenia promieniowania dolegliwości bólowych do kończyn dolnych wykazała, iż w grupach B i C jest istotna różnica przed i po zakończeniu, przed i po 2 tygodniach od ich zakończenia oraz po i po 2 tygodniach od ostatniego zabiegu (Tab. 3.). Tabela 3. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej powierzchni uda. B przed zabiegami- po zabiegach 934,5 0,0271 B przed zabiegami- 2 tygodnie po 717,5 0,0002 B po zabiegach- 2 tygodnie po 1004,0 0,0848 C przed zabiegami- po zabiegach 920,5 0,0197 C przed zabiegami- 2 tygodnie po 574,5 0,0000 C po zabiegach- 2 tygodnie po 697,5 0,

6 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 441, ISSN Wykazano również istotną statystycznie różnicę w 2 tygodnie po zakończeniu serii w grupie B i C. Nie uzyskano istotnej statystycznie różnicy 2 tygodnie po zakończeniu serii w grupach A i B oraz A i C (Tab. 4.). Tabela 4. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej powierzchni uda. - B 2 tygodnie po 1126,0 0, ,0 0,9971 B 2 tygodnie po zakończeniu 719,0 0,0002 Analiza częstości promieniowania bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego w grupie A, B i C W grupach A i B odnotowano stały odsetek pacjentów, u których odnotowano promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego zarówno przed jak i 2 tygodnie po zakończeniu serii. W grupie C odnotowano 10% zmniejszenie ilości osób odczuwających promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego. W grupie A analiza początkowego natężenia bólu promieniującego do tylnej części kończyny dolnej do wysokości stawów kolanowych przy pomocy wizualno- analogowej skali VAS wykazała, iż natężenie bólu zmniejszyło się z 5 na 4 po zakończeniu terapii. Efekt ten utrzymał się na 2 tygodnie po. W grupie B zanotowano zmniejszenie dolegliwości bólowych z 6 na 5 po zakończeniu terapii aby w efekcie końcowym uzyskać zmniejszenie natężenia bólu do wartości równiej 4. Najlepsze efekty uzyskano w grupie C. Natężenie bólu promieniującego do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego spadło z 6 na 3 w 2 tygodnie po zakończeniu serii. Analiza wyników promieniowania bólu do tylnej części kończyny dolnej do kolan wykazała istotną statystycznie różnicę w grupach B i C przed i po zabiegach, przed i 2 tygodnie po zakończeniu terapii oraz tuż po i 2 tygodnie później (Tab. 5.). Tabela 1. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego. B przed zabiegami- po zabiegach 1007,0 0,0869 B przed zabiegami- 2 tygodnie po 660,0 0,0000 B po zabiegach- 2 tygodnie po 894,5 0,0123 C przed zabiegami- po zabiegach 814,0 0,0194 C przed zabiegami- 2 tygodnie po 632,0 0,0000 C po zabiegach- 2 tygodnie po 740,5 0,

7 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 442, ISSN Ponadto wykazano istotną statystycznie różnicę promieniowania dolegliwości bólowych do tylnej części kończyny dolnej do kolan w grupach A i B oraz B i C przed zabiegami jak również w grupach A i C oraz B i C 2 tygodnie po ich zakończeniu. Nie wykazano zależności promieniowania bólu do tylnej części kończyny dolnej do kolan w grupach B i C przed zabiegami oraz A i B 2 tygodnie po ukończeniu serii (Tab. 6.). Tabela 6. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu stawu kolanowego. A przed zabiegami- B przed zabiegami 1736,0 0,0006 A przed zabiegami- C przed zabiegami 1575,5 0,0215 B przed zabiegami- C przed zabiegami 1134,0 0, B 2 tygodnie po 1160,0 0, ,5 0,0001 B 2 tygodnie po zakończeniu 795,5 0,0012 Analiza częstości promieniowania bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu poniżej stawu kolanowego w grupie A, B i C W grupie A i B ilość pacjentów odczuwająca promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej do poziomu poniżej kolan była stała przez cały czas prowadzonej terapii i wynosiła 60%. Najlepsze efekty terapeutyczny uzyskano w grupie C. Początkowo 52% pacjentów odczuwało ból poniżej stawów kolanowych, po zakończonej terapii odsetek ten wynosił 50%, natomiast po 2 tygodniach od zakończenia serii wynosił 46%. W grupie A analiza początkowego natężenia bólu promieniującego do tylnej części kończyny dolnej do poziomu poniżej stawów kolanowych przy pomocy wizualno- analogowej skali VAS wykazała, iż nie odnotowano istotnych statystycznie zmian przed i po 2 tygodniach zastosowanej terapii. Ból cały czas określany był na 4 w skali od W grupie B początkowo pacjenci ból określali na poziomie 5, po zakończeniu terapii na 4. Efekt ten utrzymał się w 2 tygodnie po zakończeniu terapii. Odnotowano stopniowe zmniejszenie natężenia bólu w grupie C z 5 na 3 w 2 tygodnie po zakończeniu serii. Statystycznie istotną różnicę w natężeniu promieniujących dolegliwości bólowych do tylnej części kończyny dolnej do poziomu poniżej kolan wykazano w grupie C przed i po oraz przed wykonaniem terapii i 2 tygodnie po jej ukończeniu. Nie wykazano istotności statystycznej w tej grupie przed i po zakończeniu (Tab. 7.). 442

8 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 443, ISSN Tabela 7. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej poniżej poziomu stawu kolanowego. C przed zabiegami- po zabiegach 987,0 0,5332 C przed zabiegami- 2 tygodnie po 873,0 0,0054 C po zabiegach- 2 tygodnie po 1003,0 0,0644 Wykazano również statystycznie istotną różnicę w grupach A i C oraz B i C 2 tygodnie po zakończeniu serii. Podobnej różnicy nie zaobserwowano w grupach A i B. Tabela 2. Tabela istotności statystycznych- promieniowanie bólu do tylnej części kończyny dolnej poniżej poziomu stawu kolanowego. - B 2 tygodnie po 1318,0 0, ,0 0,0308 B 2 tygodnie po zakończeniu 939,5 0,0237 Analiza częstości drętwienia kończyn dolnych we wszystkich grupach badanych. Analiza częstotliwości drętwienia kończyn dolnych wykazała, iż w każdej z grup odnotowany znaczny spadek dolegliwości. W grupach A i C spadek wynosił 14%, natomiast w grupie B- 16%. Dyskusja Elelektroterapia jest znaną od dawna metodą zwalczania dolegliwości bólowych. Wielu autorów potwierdza przeciwbólowe zastosowanie prądów Nemeca oraz ultradźwięków. Prądy interferencyjne poprzez działanie prądu powstającego pod wypływem dynamicznego pola interferencyjnego Hz wpływają tonizująco na współczulny układ nerwowy, poprawiają ukrwienie i odżywienie tkanek oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych. Zaletą prądów interferencyjnych jest ich łatwość przenikania wgłąb tkanek, związana z mniejszą opornością pojemnościową tkanek, zdolność do zmniejszenia impedancji skóry oraz zdolność do generowania amplitudy modulacji częstotliwości (AMF) [13]. Zabiegi te są dobrze tolerowane przez pacjentów. Ultradźwięki poprzez skorelowane działanie cieplne, mechaniczne oraz fizykochemiczne powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększanie ukrwienia tkanek, z jednoczasową poprawą ich utlenowania i poboru substratów energetycznych. Równocześnie powodują usuwanie produktów przemiany materii, zwiększenie miejscowego metabolizmu oraz rozluźnienie mięśni. Jednoczasowe działanie wyżej wymienionych czynników wpływa na zmniejszenie dolegliwości bólowych, napięcia mięśniowego jak również wzrost ruchomości stawów i przyśpieszenie regeneracji tkanek [14,15]. 443

9 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 444, ISSN Analiza badań własnych wykazała, iż skuteczniejsza w walce z dolegliwościami bólowymi części lędźwiowo-krzyżowej, jest terapia z wykorzystaniem prądów interferencyjnych niż sonoterapia. Istotnie statystyczne różnice odnotowano analizując natężenie promieniowania dolegliwości bólowych do pośladków 2 tygodnie po zakończeniu terapii oraz analizując natężenie promieniowania dolegliwości poniżej stawów kolanowych 2 tygodnie po zakończeniu terapii. Większą skuteczność terapii skojarzonej niż monoterapii w walce z dolegliwościami bólowymi wykazali Niegel i Schlepper [16]. Na podstawie badań własnych również odnotowano, iż stosując terapię łączoną zmniejszenie dolegliwości bólowych pochodzących z części lędźwiowo- krzyżowej jest znacznie większy i trwalszy niż przy stosowaniu monoterapii. Terapia łączona złożona z z wykorzystaniem prądów interferencyjnych i ultradźwięków powoduje największe zmniejszenie nasilenia bólu zlokalizowanego wzdłuż kończyn dolnych. Fuentes i wsp. [13] potwierdzili, iż prądy interferencyjne stosowane jako jeden z elementów terapii są skuteczne w działaniu przeciwbólowym, głównie dotyczy to przewlekłych zespołów bólowych kręgosłupa i choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych. Na podstawie tych badań nie można określić natomiast, czy działanie analgetyczne wykazują same prądy, czy też jako składowa całej terapii. Seco i wsp. [17] podobne analgetyczne efekty uzyskali u pacjentów w stanie ostrym z promieniowaniem dolegliwości do kończyn dolnych porównując terapię TENS, terapię falą ultradźwiękową oraz ultradźwięki. U pacjentów, u których nie odnotowano promieniowania dolegliwości bólowych wzdłuż kończyn dolnych, zabiegi z wykorzystaniem ultradźwięków, prądów TENS oraz fali ultradźwiękowej okazały się mniej skuteczne od manipulacji. Goren i wsp. [18] stosując terapię łączoną złożoną z ćwiczeń oraz z wykorzystaniem ultradźwięków, po 3 tygodniach od zakończenia leczenia zaobserwowali zmniejszenie dolegliwości bólowych w obrębie kończyny dolnej, spadek niepełnosprawności oraz obniżenie ilości zażywanych leków przeciwbólowych w porównaniu do grupy kontrolnej u pacjentów ze stenoza kanału kręgowego. Pozytywne działanie ultradźwięków, stosowanych w celu poprawy syntezy proteoglikanu jądra miażdżystego, podkreślają również Hiyama i wsp. [19]. Dobre działanie przeciwbólowe jednakże bez poprawy funkcjonalnej u pacjentów wykazali Grubisic i wsp. [20]. W przeciwieństwie do tych badań, Ansari i wsp. [21] w badaniach na 10 ochotnikach potwierdzili analgetyczne działanie ultradźwięków i zanotowali znaczną poprawę funkcjonalną u badanych. Koldas i wsp. [22] przeprowadzając badania na grupie 60 ochotników cierpiących z powodu przewlekłego zespołu bólowego kręgosłupa (ZBK) badanych podzielili na trzy dwudziestoosobowe grupy: 1 wykonywała ćwiczenia pod nadzorem fizjoterapeuty i ćwiczenia w domu, w grupie 2 zastosowano terapię z wykorzystaniem prądów TENS i ultradźwięków, grupa 3 wykonywała ćwiczenia w domu. Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano, iż porównywalne zmniejszenie dolegliwości bólowych w 1 i 2 grupie odnotowano od razu po zakończeniu terapii, trwały efekt ten potwierdzono po miesiącu od zakończenia badań. Na podstawie badań własnych, porównując skuteczność przeciwbólową terapii z wykorzystaniem ultradźwięków, terapii z wykorzystaniem prądów interferencyjnych oraz terapii łączonej obu metod wykazano znacznie większą skuteczność analgetyczną terapii skojarzonej, której kojarzono dwie metody fizykoterapii. Największe zmniejszenie dolegliwości bólowych promieniujących do pośladków oraz wzdłuż tylnej powierzchni kończyn dolnych odnotowano w grupie poddanej terapii łączonej. Dolegliwości te zmalały o połowę. 444

10 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 445, ISSN Wnioski 1. Terapia z wykorzystaniem ultradźwięków oraz z wykorzystaniem prądów interferencyjnych, jak również terapia łączona obu tych wykazują znamienne statystycznie działanie przeciwbólowe i powodują ograniczenie promieniowania dolegliwości bólowych do kończyn dolnych u chorych z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa. 2. Przeprowadzone badania wykazały większą skuteczność przeciwbólową prądów interferencyjnych i terapii łączonej niż sonoterapii. 3. Wszystkie zastosowane metody wykazują istotne statystycznie działanie przeciwbólowe u osób z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa. 4. Prądy interferencyjne i terapia łączona powodują dłuższe utrzymywanie się efektu przeciwbólowego u osób z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa w przebiegu choroby zwyrodnieniowej. 5. Prądy interferencyjne i terapia łączona powodują dłuższe utrzymywanie się efektu ograniczenia promieniowania dolegliwości bólowych wzdłuż kończyn dolnych u osób z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa w przebiegu choroby zwyrodnieniowej. Piśmiennictwo 1. Ebadi S., Ansari N. N., Henschke N., Naghdi S., Tulder van M., W. The effect of continuous ultrasound on chronic low back pain: protocol of a randomized controlled trial. BMC Musculosketetal Disorders, 2011, 12:59 2. Szczygieł A., Mańko G., Kowalska K., Kużdżał A. Ocena efektywności technik terapii manualnej wg koncepcji Briana Mulligana zastosowanych w leczeniu pacjentów z bólami dolnego odcinka kręgosłupa- wybrane zagadnienia. Fizjoter. Pol. 5,2, Żytkowski A. Sosnowski S. Wrodycka B. Etiopatogeneza choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. Pol. Merk. Lek., 2006,22,125, Stodolny J. Zespoły anatomiczno- czynnościowe kręgosłupa i ich funkcja i znaczenie w mechanizmach powstawania i w profilaktyce przeciążeń. Cz. 1. Med. Sport., 2000, Stodolny J. Zespoły anatomiczno- czynnościowe kręgosłupa i ich funkcja i znaczenie w mechanizmach powstawania i w profilaktyce przeciążeń. Cz. 2. Med. Sport., 2001, Janda V. Manuelle muskelfunktionsdiagnostik. Elsevier, Monachium Dziak A. Bóle i dysfunkcje kręgosłupa. PZWL, Warszawa 2007, Petersen T., Olsen S., Laslett M., Thorsen H., Manniche C., Ekdahl C., Jacobsen S. Inter- tester reliability of a new diagnostic classification system of patients with non- specific low back pain. Aust J Physiother 2004, 50(2), Minta P., Górecka A. Zachowanie się obwodów kończyn dolnych u osób z przewlekłymi zespołami bólowymi kręgosłupa lędźwiowego. Med. Man., 2006, 10, 1, ICSI: Bóle w odcinku lędźwiowo- krzyżowym u dorosłych. Medycyna po Dyplomie, 2004, 1, McIntosh G., Hall H. Low back pain (acute). Clin Evid 2011,5,9:

11 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 446, ISSN Śliwiński Z., Kufel W., Michalak B., Halat B., Kiebzak W., Wilk M., Jonak R. Ocena statyki miednicy u chorych z zespołami przeciążeniowymi kręgosłupa poddanych krioterapii ogólnoustrojowej., Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja 2005, 7(2), Fuentes J.P., Armijo Olivo S., Magee D.J., Gross D.P. Effectiveness of interferential current therapy management of musculoskeletal pain: a systematic review and meta- analysis. Phys Ther 2010;90(9): Mika T. Fizykoterapia. PZWL, Warszawa 2006, Straburzyńska- Lupa A., Straburzyński G. Fizjoterapia z elementami klinicznymi. PZWL, Warszawa 2006, Niegel J., Schlepper P. Kombinationstherapie, Ultraschall, Reizstrom. Dtsch. Badebetr., 67, 1967, Seco J., Kovacs F.M., Urrutia G., The efficacy, safety, effectiveness, and costeffectiveness of ultrasound and shock wave therapies for low back pain: a systematic review. Spine J., 2008, Goren A., Yildiz N., Topuz O., Findikoglu G., Ardic F., Efficacy of exercise and ultrasound in patients with lumbar spinal stenosis: a prospective randomized controlled trial. Clin Rehabil., 2010, 24(7): Hiyama A., Mochida J., Iwashina T., Omi H., Watanabe T., Serigano K., Iwabuchi S., Sakai D. Synergistic effect of low- intensity pulsed ultrasound on growth factor stimulation of nucleus pulposus cells. J Orthop Res. 2007, 25(12): Grubisic F., Grazio S., Jajic Z., Nemcic T. Terapeutic ultrasound in chronic low back pain treatment. Reumatizam 2006, 53(1): Ansari NN, Ebadi S, Talebian S, Naghdi S, Mazaheri H, Olyaei G, Jalaie S. A randomized, single blind placebo controlled clinical trial on the effect of continuous ultrasound on low back pain. Electromyogr. Clin. Neurophysiol. 2006,11,46(6): Koldaş Doğan S, Sonel Tur B, Kurtaiş Y, Atay M.B. Comparison of three different approaches in the treatment of chronic low back pain. Clin Rheumatol. 2008,7,27(7): Adres do korespondencji: Karolina Szulkowska ul. Drewnowska Łódź Tel E mail: karolina.szulkowska@gmail.com