Chromatograficzna analiza napojów alkoholowych

Transkrypt

1 Chromatograficzna analiza napojów alkoholowych Problemy i rozwiązania W. Wardencki, M. Śliwińska, P. Wiśniewska, T. Dymerski Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska ul. Narutowicza 11/12, Gdańsk, walwarde@pg.gda.pl

2 OCENA JAKOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA KLUCZOWE ZADANIE W PRODUKCJI NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH KONIECZNA KONTROLA PRODUKTÓW, PÓŁPRODUKTÓW I PRODUKTÓW FINALNYCH NA KAŻDYM ETAPIE PRODUKCJI

3 CELE OCENY NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH zapewnienie jakości smakowitość (zapach i smak) fałszowanie pochodzenia identyfikacja pochodzenia surowca

4 Worldwide ethanol production North and South America Europe Światowa produkcja etanolu mln litrów 19% 15% 66% 4

5 5

6 Europejski przemysł spirytusowy wyprodukowano 39 milionów hektolitrów napojów spirytusowych łączna konsumpcja napojów spirytusowych przez Europejczyków to 27 milionów hektolitrów wartość spożytych napojów to 60 miliardów euro (VAT + akcyza) jakość organoleptyczna zgodność z wymogami Unii Europejskiej (WE) Nr 178/2002, (WE) Nr 110/2008, (WE) nr 2870/2000 źródło: raport luty 2011

7 Dane z 2012 r., na podstawie statystyk GUS, IERiGŻ, Ministerstwa Finansów oraz firm członkowskich ZP PPS

8 Uproszczony schemat przemysłowego otrzymywania spirytusu Surowce zbożowe żyto, kukurydza, pszenżyto, pszenic a, jęczmień Surowce okopowe ziemniaki, aki cukrowe bur

9 Produkty uboczne procesu fermentacji

10 Produkty uboczne procesu fermentacji PROCESY: BIOLOGICZNE ENZYMATYCZNE CHEMICZNE TERMICZNE PRODUKCJA I PRZETWARZ ANIE SUROWIEC MAGAZYN OWANIE PRODUKTY UBOCZNE

11 Przykładowe rozwiązania ustalenie zależności pomiędzy jakością spirytusu surowego a profilem zapachowym opracowanie metod klasyfikacji destylatów rolniczych różnego pochodzenia botanicznego ilościowe oznaczanie wybranych związków karbonylowych oraz próba korelacji otrzymanych wyników z jakością sensoryczną wódek czystych zastosowanie GCxGC i elektronicznego nosa do rozróżniania pochodzenia biologicznego destylatów rolniczych i wódek czystych

12 Stosowane techniki analityczne Izolacja i wzbogacanie mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej z fazy nadpowierzchniowej (HS-SPME) przeprowadzanie w pochodne (derywatyzacja) Oznaczenia końcowe kapilarna chromatografia gazowa (GC) detektory: olfaktometr (O), MS, ECD, FID elektroniczny nos w połączeniu z szybką chromatografią gazową

13 Stosowane techniki SPME CGC FID OD MS SPME mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej CGC kapilarna chromatografia gazowa FID detektor płomieniowo-jonizacyjny MS spektrometr mas OD detektor olfaktometryczny izolacja rozdzielenie detekcja

14 Techniki chromatograficzne duży potencjał rozdzielczy dostępność czułych detektorów względna prostota stosowania odtwarzalne rezultaty względna szybkość analizy

15 Przygotowanie próbek Krytyczny etap: rozkład związków zapachowych tworzenie artefaktów mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej (SPME) analiza fazy nadpowierzchniowej (HS) statyczna dynamiczna

16 Analiza fazy nadpowierzchniowej Zalety: statyczna: czyste ekstrakty nie zmienia próbki lub składników zapachowych nie tworzą się artefakty dynamiczna: duża czułość Wady: statyczna: dyskryminacja lotnych składników niewystarczająca czułość dynamiczna: konieczność stosowania pułapek w przypadku TD możliwy rozkład substancji nieodpowiednia dla próbek z dużą zawartością wilgoci

17 Ocena zapachu Analiza sensoryczna Analiza instrumentalna Brak możliwości identyfikacji związków Jakościowe i ilościowe wpływających na oznaczanie składników zapach i smakowitość zapachu Brak możliwości Wyższa powtarzalność i przeprowadzenia ich odtwarzalność wyników oznaczenia ilościowego Możliwość tworzenia Niska powtarzalność i odtwarzalność aromagramów wyników

18 AROMAGRAM profil zapachu odcisk palca (fingerprint) Jest charakterystyczny dla każdego produktu spożywczego Źródłem informacji są zarówno pojedyncze związki, jak i ich wzajemne relacje jakościowe i ilościowe Możliwość tworzenia baz aromagramów na podstawie analiz produktów wzorcowych ze względu na gatunek, pochodzenie czy jakość

19 Połączenie chromatografu gazowego z detektorem olfaktometrycznym (GC-O)

20 Linia transferowa Port olfaktometryczny Potencjometr ECOPOLE'09, Piechowice,

21 Identyfikacja składników lotnych Retention indices HP-5MS Stabilwax-DA Compound < acetaldehyde < methanethiol ethoxyethene methylpropanal propanol hexane methylfuran methylfuran ethyl acetate methyl-1-propanol methylbutanal methylbutanal heptane ethoxy-1-butene ,5-dimethylfuran ethyl propanoate ,1-diethoxyethane dimethyl disulfide methyl-1-butanol methyl-1-butanol Retention indices HP-5MS Stabilwax-DA Compound ethyl 2-methylpropanoate toluene methylthiophene methylpropyl acetate octane hexanal ethyl-5-methylfuran ethyl butanoate ,1-diethoxypropane (1-ethoxyethoxy)-propane methyl ethyl disulphide furfural ,6-dimethyl-1,3,5-heptatriene 849 NF ethyl 2-methylbutanoate (2-propenyl)furan ethylbenzene ,1-diethoxy-2-methylpropane p-xylene m-xylene hexanol ,5-dimethylthiophene

22 Markery jakości GEOSMINA zapach ziemisty, wilgotnej piwnicy, pleśni wyczuwalność zapachu ngl -1 w 10 % białym winie lotny metabolit wytwarzany przez niepożądane mikroorganizmy takie jak pleśnie Botrytis cinerea lub Penicilium expansum i wiele innych z rodziny Actinomycetes DIMETYLOTRISULFID zapach gotowanej kapusty, cebuli, rozkładających się warzyw wyczuwalność zapachu: 0.2 µg L -1 w 10 % roztworze metanol :woda produkt degradacji metioniny lub metabolit wytwarzany przez mikroorganizmy

23 Rozróżnianie pochodzenia surowcowego destylatów rolniczych wyprodukowanych z kukurydzy, żyta, pszenżyta i pszenicy skład produktów ubocznych procesu fermentacji spełnienie wymagań Unii Europejskiej surowiec, z którego został wyprodukowany destylat rolniczy weryfikacja oświadczeń gorzelników

24 Markery jakości

25 Pochodzenie botaniczne spirytusów surowych kukurydza pszenica pszenżyto żyto Niemożliwe rozróżnienie poprzez analizę sensoryczną lub oznaczenia parametrów sumarycznych

26 Schemat procedury desorpcja rozdzielanie i detekcja przygotowanie próbki derywatyzacja termostatowanie i ekstrakcja

27 Profil aldehydów spitytusu uzyskany techniką HS/GC-ECD methanal 2 - etanal 3 - acetone 4 - propanal 5 - acrolein 6 - izobutanal 7 - butanal 8 - butanal 9 - izopentanal 10 - izopentanal 11 - butenal 12 - butenal 13 - pentanal 14 - pentanal 15 - hexanal 16 - hexanal

28 concentration [mg/l] Sowieński Młyn 0,3 Jeleń 0,3 Światkowo 0,0 Nieżychowo 0,0 Mełno 0,0 Gościszewo 0,3 Stężenia wybranych aldehydów w surowych spirytusów concentration [mg/l] 0.0 methanal propanal acrolein izobutanal butanal izopentanal butenal pentanal hexanal Niedźwiady 1,0 Osieki 1,0 Sławoborze 1,0 Osieki 1,0 Krępa 1,0 Falmierowo 1,0 - o niskiej jakości organoleptycznej (góra) i - o dobrej jakości organoleptycznej (dół) 0.0 methanal propanal acrolein izobutanal butanal izopentanal butenal pentanal hexanal

29 Rozróżnianie pochodzenia surowcowego destylatów rolniczych wyprodukowanych z kukurydzy, żyta, pszenżyta i pszenicy Klasyczna analiza sensoryczna wg normy PN-A :2002 metoda profilowania Określenie parametrów sumarycznych kwasowość oraz zawartość aldehydów Analiza instrumentalna oznaczanie estrów etylowych metodą HS-SPME/GC-FID oznaczanie głównych produktów procesu fermentacji alkoholowej metodą GC-FID bezpośredniego dozowania nierozcieńczonej próbki określenie profilu związków lotnych metodą HS-SPME/GC-MS

30 Oznaczanie estrów etylowych metodą HS-SPME/GC-FID SUROWIEC octan etylu [10 3 ] propionian etylu [10 2 ] butanian etylu [10] pentanian etylu Stężenie [µg/dm 3 ] [średnia ± U(k=2)] heksanian etylu [10 2 ] heptanian etylu oktanian etylu [10 3 ] nonanian etylu dekanian etylu [10 2 ] C2 octan etylu C3 propionian etylu C4 butanian etylu C5 pentanian etylu C6 heksanian etylu C7 heptanian etylu C8 oktanian etylu C9 nonanian etylu C10 dekanian etylu C11 undekanian etylu C12 dodekanian etylu undekanian etylu dodekanian etylu [10 2 ] Przygotowanie 147,3±3,5 próbki <LOD 13,24±0,46 79,8±3,3 8,51±0,23 104,2±3,8 9,86±0,43 58,2±1,9 25,99±0,90 <LOD <LOD 88,0±2,1 <LOQ 11,91±0,39 68,0±2,9 13,41±0,36 158,3±4,3 11,71±0,50 212,1±8,3 100,2±3,5 2,84±0,11 3,52±0,18 8 cm 3 / ,5±2,9 cm 3 (próbka/fiolka) 23,86±0,83 + IS 50,0±1,6 (oktanian metylu, 90,3±3,45 μl) 17,93±0, ±3,6 18,38±0,80 76,7±3,1 88,2±3,1 9,51±0,37 3,28±0,14 Kukurydza 88,0±2,1 <LOD 10,04±0,36 34,6±1,9 6,32±0, ±2,6 13,13±0,55 78,1±3, ±2,4 <LOD <LOQ Termostatowanie 110,0±2,5 próbki <LOQ 10,02±0,39 58,7±2,6 6,94±0, ±3,3 12,40±0,54 112,7±3,9 101,4±3,5 <LOD 3,16±0,13 173,4±3,7 13,70±0,40 68,2±2,0 82,0±3,4 12,10±0,33 137,7±4,2 7,67±0,33 88,7±3,3 65,6±2,2 <LOD 10,45±0,43 temperatura: 45 C 94,9±2,2 <LOD 24,7±1,2 70,0±3,1 8,86±0,22 82,0±3,4 5,39±0,23 216,2±6,8 5 2,1±1,7 0,711±0,025 9,31±0,39 czas trwania: 5 minut 103,7±2,3 6,25±0,19 54,3±1,8 41,1±2,2 12,76±0,33 113,5±4,0 7,07±0,32 260,3±8,5 4 8,8±1,7 3,72±0,13 6,68±0,29 Żyto (Dankowskie Ekstrakcja 106,6±2,3 (PDMS, 100 <LOD µm, 1 cm) 12,05±0,41 27,0±1,4 6,29±0,19 60,4±2,8 10,89±0,48 135,4±4,8 115,0±3,4 <LOD 3,90±0,19 Złote) 126,3±2,7 5,11±0,17 56,0±1,8 64,4±2,9 11,83±0,32 102,8±3,9 7,20±0,32 304±10 74,1±2,3 4,64±0,20 14,67±0,62 temperatura: 92,4±2,2 45 C <LOQ 41,2±1,5 29,1±1,4 9,45±0,30 93,5±3,6 10,59±0,48 276,3±8,5 156,1±5,5 22,8±0,86 36,5±1,5 czas trwania: 30 minut 77,3±2,0 2,00±0,11 28,7±1,3 70,0±3,1 8,53±0,21 120,2±4,0 3,99±0,18 459±15 57,3±2,0 10,93±0,41 12,96±0,55 Żyto 61,5±1,9 <LOD 118,2±3,6 29,4±1,7 5,33±0,17 64,5±2,9 4,47±0,19 307±10 61,3±2,1 8,56±0,34 17,66±0,74 (Dankowskie Desorpcja 58,2±1,7 <LOQ 16,12±0,44 20,8±1,1 6,56±0,18 91,9±3,6 4,19±0,18 381±12 64,4±2,2 13,51±0,53 20,33±0,87 Diament) 151,2±3,6 4,01±0,15 39,2±1,4 65,6±2,9 19,63±0,77 147,1±4,2 16,30±0,70 304±10 153,8±5,2 4,86±0,19 36,3±1,5 temperatura: 260 C czas trwania: 102,6±2,4 5 minut4,86±0,17 984±33 54,2±2,3 8,21±0,19 66,1±2,9 5,87±0,24 150,1±5,1 21,84±0,77 <LOD 0,880±0,037 Pszenżyto 95,7±2,3 <LOQ 16,81±0,46 25,2±1,3 8,28±0,20 79,0±3,3 8,73±0,37 201,2±7,2 68,95±2,4 4,54±0,18 6,30±0,28 94,5±2,3 <LOQ 16,34±0,44 12,72±0,61 9,68±0,29 81,9±3,4 10,67±0,46 273,4±.8,6 106,9±3,9 6,65±0,26 13,23±0,55 Analiza chromatograficzna 104,2±2,5 107,2±3,5 27,5±1,2 67,4±3,7 19,26±0,77 166,5±4,4 14,34±0,63 257,2±8,4 56,2±2,0 4,68±0,19 0,728±0,030 Pszenica czas trwania: 135,4±2,9 25 minut 301,8±7,0 36,6±1,4 75,9±3,3 17,02±0,36 133,2±4,1 17,93±0,77 263,1±8,6 60,7±2,1 1,363±0,053 0,775±0,033 81,5±2,1 9,20±2,8 45,0±1,7 85,8±4,4 10,34±0,35 83,7±3,4 14,71±0,55 144,5±4,6 62,9±2,1 <LOD 0,430±0,019

31 Oznaczanie estrów etylowych metodą HS-SPME/GC-FID

32 Oznaczanie estrów etylowych metodą HS-SPME/GC-FID K kukurydza, P pszenica, ŻDD żyto Dankowskie Diament, ŻDZ żyto Dankowskie Złote, PŻ - pszenżyto

33 Oznaczanie 25 związków ubocznych procesu fermentacji metodą GC- FID Nazwa związku LOD LOQ [mg/dm 3 ] [mg/dm 3 ] 2-metylopropan-1-ol 0,70 2,10 2-metylopropanal 0,50 1,50 3-metylobutan-1-ol 0,35 1,05 acetal dietylowy acetaldehydu 0,33 1,00 acetal dietylowy akroleiny 0,36 1,08 aceton 0,29 0,87 but-2-enal 0,41 1,23 butan-1-ol 0,45 1,35 butan-2-ol 0,29 0,87 butanal 0,27 0,81 butanian etylu 0,37 1,11 etanal 0,39 1,17 etanian 3-metylobutylu 0,28 0,84 furfural 0,37 1,11 heksanal 0,32 0,96 heksanian etylu 0,20 0,60 metanol 0,66 1,98 octan etylu 0,39 1,17 oktanian etylu 0,36 1,08 pentan-1-ol 0,31 0,93 pentanal 0,39 1,17 prop-2-enal 0,23 0,69 propan-1-ol 0,40 1,20 propanal 0,10 0,30 propionian 2-metylobutylu 0,70 2,10

34 Określenie profilu związków lotnych metodą HS-SPME/GC-MS

35 Określenie profilu związków lotnych metodą HS-SPME/GC-MS

36 Określenie profilu związków lotnych metodą HS-SPME/GC-MS 2-metylobutanol + 3-metylobutanol Pochodzenie botaniczne Nazwa związku kukurydza żyto pszenżyto pszenica 1,1,3-trietoksypropan ,5- dimetylofuran butylofuran pentylofuran butan-2-ol dekanian propylu furfural octan 2-metylopropylu octan heksylu octan propylu oktanian propylu propionian etylu dodekanian etylu heksanian 3-metylobutylu heptanian etylu oktanian 3-metylobutylu

37 Oznaczanie wybranych związków karbonylowych metodą HS-SPME/GC-ECD Sobieski Finlandia Wyborowa Bols Starogardzka Absolut Blue Danzka Stock Smirnoff Luksusowa Żołądkowa Gorzka Czysta de Luxe

38 Oznaczanie wybranych związków karbonylowych metodą HS-SPME/GC- ECD

39 Nazwa związku Wzorzec Oznaczanie wybranych związków karbonylowych metodą HS-SPME/GC- ECD Symbol próbki A B C D E F G H I J K Stężenie [μg/dm 3 ] [średnia ± U (k=2)] metanal 4,48±0,16 4,80±0,14 6,43±0,38 4,25±0,34 5,90±0,47 6,03±0,15 4,27±0,11 6,20±0,42 5,28±0,26 9,52±0,32 8,83±0,53 322±13 etanal 86,7±3,0 170,3±5,3 134,2±4,9 28,1±1,9 107,8±2,7 1109±63 411±25 570±19 91,3±2,5 598±12 631±24 330±16 metanal aceton <LOD <LOD <LOQ <LOD <LOD 4,29±0,12 7,35±0,21 <LOD <LOD <LOD <LOD <LOD propanal [10-2 ] 27,12±0,81 86,4±3,4 <LOQ <LOQ <LOQ <LOQ <LOQ 45,77±0,96 <LOQ 88,5±3,6 39,4±2,0 37,94±0,76 prop-2-enal <LOQ <LOQ <LOQ <LOQ <LOQ 1,035±0,021 <LOQ <LOQ <LOQ <LOQ 1,603±0,081 <LOQ 2-metylopropanal <LOQ 0,290±0,011 <LOQ <LOQ <LOQ 0,649±0,019 0,29±0,14 <LOQ <LOQ <LOQ 0,325±0,012 0,413±0,021 butanal [10-2 ] 24,12±0,57 46,4±1,5 24±1,4 21,90±0,75 24,2±1,2 28,3±1,7 31,5±1,5 25,76±0,73 24,5±1,0 40,2±1,6 29,94±0,93 33,16±1,2 3-metylobutanal [10-2 ] 36,0±2,8 24,76±0,95 21,62±1,1 32,1±1,7 23,8±1,2 52,1±2,1 169,2±5,7 24,3±0,99 86,5±3,1 62,6±3,9 81,5±5,6 67,0±3,5 but-2-enal 6,59±0,27 <LOQ 14,47±0,58 6,19±0,27 2,60±0,11 21,83±0,95 22,17±0,99 18,82±0,78 3,69±0,13 3,036±0,099 14,43±0,61 11,65±0,48 pentanal [10-2 ] 46,5±1,8 49,9±1,7 38,9±1,4 46,7±2,1 37,9±1,9 59,8±1,8 202,8±7,3 107,4±4,8 92,4±3,1 120,8±6,2 56,7±1,3 71,2±1,5 butano-2,3-dion <LOQ <LOQ <LOQ 1,633±0,062 <LOQ 22,34±0,74 38,83±0,98 4,24±0,17 3,76±0,15 6,97±0,15 3,40±0,21 84,3±6,1 pentano-2,3-dion 1,174±0,059 2,13±0,11 1,396±0,073 3,27±0,13 1,357±0,076 27,761±0,096 53,7±2,7 11,38±0,34 7,56±0,37 65,6±3,3 5,79±0,29 152,6±7,1 heksanal [10-2 ] 86,1±3,6 16,4±4,5 82,8±3,4 91,7±3,2 85,9±4,2 291±12 163,6±9,6 93,0±5,5 161,3±6,8 181,7±5,7 197,6±7,8 92,7±2,8 butano-2,3-dion heptanal 3,40±0,16 3,72±0,16 3,35±0,17 4,74±0,13 3,21±0,14 3,59±0,11 4,63±0,13 5,77±0,18 3,22±0,17 3,42±0,13 4,00±0,13 5,55±0,11 trans-hept-2-enal [10-2 ] 41,3±1,5 39,2±1,9 38,9±1,4 41,1±1,1 39,6±1,5 38,1±1,6 41,3±1,9 40,1±1,7 38,9±1,8 38,9±1,5 37,8±1,2 40,4±2,1 pentano-2,3-dion furfural [10-2 ] 79,9±3,6 79,4±3,1 87,8±04,3 81,9±3,4 80,0±2,5 83,0±2,7 110,3±5,1 84,3±3,2 79,7±3,7 79,4±2,8 81,1±3,6 93,4±3,9 oktanal [10-2 ] 77,3±2,1 104,5±6,2 81,4±4,1 103,0±4,9 71,6±3,1 84,8±3,3 153,7±7,1 221,6±8,3 63,4±2,3 82,8±3,3 102,2±4,5 129,4±5,1 nonanal [10-2 ] 241,9±8,7 301,5±9,1 163,8±8,6 223,4±6,5 150,4±6,1 169,1±5,9 712± ±39 <LOQ 178,9±6,1 194,9±4,9 190±11 trans-non-2-enal [10-2 ] 33,7±1,2 47,2±1,8 24,8±9,7 34,7±1,6 22,3±1,3 20,03±0,98 46,9±2,5 38,6±2,3 21,8±1,4 28,3±1,6 21,3±1,4 180,1±8,6 dekanal <LOD 5,39±0,28 <LOD <LOQ <LOD <LOD 1,488±0,052 43,5±1,7 <LOD <LOD <LOQ 2,63±0,13 trans-non-2-enal

40 Dwuwymiarowa chromatografia (GC-GC) Próbka 2 kolumna Piec Połączenie z detektorem Piec 2 kolumny (opcjonalnie) Dozownik Gaz nośny Modulator ( serce ) 1 kolumna

41 Analiza za pomocą GC GC-TOFMS Wynik analizy wódki czystej (A) oraz wódki smakowej (B).

42 Handlowy zestaw e-nosa firmy Alpha MOS

43 Analiza porównawcza różnych napojów spirytusowych za pomocą elektronicznego nosa - DFA

44 Analiza porównawcza różnych napojów spirytusowych za pomocą elektronicznego nosa - SQC

45 Wnioski 1. Rezultaty potwierdzają korelację pomiędzy analizą sensoryczną i analizą instrumentalną - zidentyfikowano ponad 200 związków najważniejsze to estry, wyższe alkohole, aldehydy, acetale, oraz furany, związki siarki, terpenoidy i pochodne benzenu - stosując technikę GC-O stwierdzono, że profile zapachowe destylatów rolniczych obejmują 40 zapachów, z których niektóre, szczególnie zapach dimetylotrisulfidu i geosminu, mogą być stosowane jako dyskryminatory jakości sensorycznej - stwierdzono, że obecność lub wysoka zawartość ponad 50 związków może obniżać jakość destylatów; szczególnie acetale, niektóre estry, oraz dimetylotrisulfid i geosmina 2. Opracowano procedury SPME-GC-FID i SPME-GC-MS umożliwiające identyfikację niektórych związków lotnych, które mogą być odpowiedzialne za zapach surowych spirytusów 3. Opracowane procedury, mogą być stosowane do rutynowych analiz w destylarniach do lepszej kontroli procesu technologicznego i produktów końcowych (spirytusy i wódki)

46 Wnioski c.d. 4. GCxGC umożliwia wykrycie znacznie więcej związków w porównanie z GC - alkohole różniące się w sposób znaczący można rozróżnić na pierwszy rzut oka - małe różnice między alkoholami można rozróżnić po przeprocesowaniu próbek i zastosowaniu analizy statystycznej 5. Zastosowanie elektronicznego nosa - umożliwia szybszą analizę w porównaniu z GCxGC - analiza DFA pozwala na klasyfikację próbek - analiza SQC pozwala na sprawdzenie jak duże różnice są między poszczególnymi próbkami

47 Limity bezpiecznej konsumpcji alkoholu według norm WHO kobieta 10 SJA w tygodniu mężczyzna 15 SJA w tygodniu nie więcej niż 4 SJA przy jednej okazji

48 Podziękowania: - dr inż. Beata Plutowska - dr inż. Paulina Biernacka a Państwu za uwagę!