Tom 2(38) 2010 LUB LI N 2010

Transkrypt

1

2

3 Tom 2(38) 2010 LUBLIN 2010

4 KOMITET REDAKCYJNY Ewa Albiñska ( SEKRETARZ), Leon Dyczewski OFMConv, Roman Dzwonkowski SAC ( REDAKTOR NACZELNY), Piotr Kryczka Adres Redakcji: Al. Rac³awickie 14, Lublin RADA NAUKOWA Franciszek Adamski, W³adys³aw Jacher, Leszek Korporowicz, Adam Rodziñski, bp Kazimierz Ryczan RECENZENCI Ewa Albiñska, L eon Dyczewski OFMConv, Roman Dzwonkowski SAC, ks. Stanis³aw Fel, Stanis³aw Kosiñski, Piotr Kryczka, Maria Libiszowska- ó³tkowska, ks. Stanis³aw Lis, ks. Janusz Mariañski, Daniel Markowski, Jan Mazur OSPPE, Gra yna Woroniecka, Stanis³aw Wójcik Opracowanie redakcyjne: Andrzej Podgórski Sk³ad i ³amanie komputerowe: Anna Kopiec Ok³adkê projektowa³: Benedykt Tofil Copyright by Towarzystwo Naukowe KUL & Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II, 2010 TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO JANA PAW A II ul. Gliniana 21, Lublin, skr. poczt. 123, tel , tel./fax tnkul@kul.lublin.pl Dzia³ Marketingu i Kolporta u ISSN Nak³ad 300 egz. Drukarnia Tekst s.j., ul. Wspólna 19, Lublin

5 K S. PROF. DR HAB. F RANCISZEK JAN M AZUREK

6

7 ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom 2(38) 2010 INFORMACJA OD REDAKCJI Uprzejmie informujemy czytelników, że 38 tom Roczników Nauk Społecznych po raz ostatni został przygotowany w dotychczasowym składzie Komitetu Redakcyjnego (Redaktor Naczelny zeszytu ks. prof. dr hab. Roman Dzwonkowski, ks. prof. dr hab. Leon Dyczewski, prof. dr hab. Piotr Kryczka, sekretarz dr Ewa Albińska). Dziękujemy serdecznie wszystkim Autorom i Recenzentom za dotychczasową wspaniałą współpracę. Jednocześnie zachęcamy do dalszego uczestnictwa w przygotowywaniu kolejnych tomów Roczników pod przewodnictwem dra hab. Arkadiusza Jabłońskiego. Ewa Albińska

8

9 W S P O M N I E N I E O K S I Ę D Z U PROFESORZE FRANCISZKU MAZURKU ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom 2(38) 2010 JANUSZ MARIAŃSKI KSIADZ PROFESOR FRANCISZEK JAN MAZUREK OBROŃCA GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ I PRAW CZŁOWIEKA ( ) Ks. prof. dr hab. Franciszek Mazurek należy do tych nauczycieli akademickich, którzy związali całą swoją karierę naukową i zawodową z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II. Po studiach teologicznych w Metropolitalnym Seminarium Duchowym w Lublinie ukończył w 1964 r. studia magisterskie na Sekcji Społecznej Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej KUL i w 1968 został zatrudniony na stanowisku asystenta. Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora w 1969 r. został awansowany na stanowisko adiunkta. Stopień doktora habilitowanego i stanowisko docenta uzyskał w 1985 r., następnie na podstawie ustawy o szkolnictwie wyższym z 1990 został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego. W 2002 r. uzyskał tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych, a w 2003 został mianowany na stanowisko profesora zwyczajnego. Przeszedł więc w KUL wszystkie szczeble kariery akademickiej. W latach osiemdziesiątych wykładał dodatkowo na Uniwersytecie Warszawskim Filia w Białymstoku. Ks. Mazurek był kierownikiem Katedry Historii Katolickiej Nauki Społecznej i Etyki Gospodarczej oraz Kuratorem Katedry Katolickiej Nauki Społecznej. Od 2005 r. kierował Katedrą Katolickiej Nauki Społecznej i Etyki Gospodarczej. Pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji w krajowych i międzynarodowych instytucjach oraz stowarzyszeniach naukowych. Przewodniczył polskiej sekcji Międzynarodowego Instytutu Jacquesa Maritaina, był wicepreze-

10 8 JANUSZ MARIAŃSKI sem Klubu Inteligencji Katolickiej w Lublinie. Należał do Międzynarodowego Komitetu Naukowego pisma La Societá (Werona). Od wielu lat wchodził w skład Komitetu Redakcyjnego Roczników Nauk Społecznych. Zasiadał w Radzie Naukowej Zeszytów Społecznych KIK i w Komitecie Redakcyjnym Kościół i Prawo. Dorobek naukowy ks. Mazurka jest powszechnie znany i uznawany w środowiskach nie tylko tych, którzy zajmują sięprofesjonalnie katolicką naukę społeczną, ale również wśród politologów, socjologów i przedstawicieli nauk prawnych. Autor ten opublikował swoje prace naukowe nie tylko w języku polskim, ale również w kilku językach obcych: niemieckim, francuskim, angielskim. Opierając się na literaturze światowej z zakresu praw człowieka, katolickiej nauki społecznej i szeroko rozumianych nauk społecznych (także socjologii), poszukiwał nowych teoretycznych koncepcji dla swojej teorii społecznej. Głównym przedmiotem badań i zainteresowań ks. Mazurka były prawa człowieka wyprowadzone z godności osoby ludzkiej. Widać tojużwyraźnie w pracy habilitacyjnej dotyczącej praw człowieka w dokumentach społecznych papieży (Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła. Od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II, Lublin 1991). Ks. Mazurek pozostaje tam pod wpływem nauczania Jana Pawła II. Jeszcze przed nominacją na profesora nadzwyczajnego, podczas międzyuniwersyteckiej konferencji zorganizowanej w 1981 r. w Salzburgu, wspólnie przez UNESCO i FIUC, Mazurek dał się poznać jako teoretyk praw osobowych człowieka. Wówczas to zapoczątkował ten temat i rozwinął w międzynarodowym środowisku naukowym. Myślą przewodnią jego badań jest godność osoby ludzkiej, która jest fundamentalną normą moralną iźródłem wszystkich praw człowieka. Do 2009 r. opublikował 10 książek, kilkaset artykułów, także wjęzykach obcych (niemieckim, francuskim, angielskim), wiele haseł encyklopedycznych i recenzji łącznie ponad 200 pozycji; wykształcił 14 doktorów. W tym obszernym dorobku naukowym i pisarskim ks. Mazurek nie zamknął się w granicach uczelni czy Lublina. W wielu krajowych (Warszawa, Poznań, Wrocław, Katowice, Kielce, Szczecin, Stalowa Wola, Zamość) oraz zagranicznych (Wiedeń, Linz, Salzburg, Konstancja, Mönchengladbach, Freiburg, Rzym) ośrodkach naukowych głosił uniwersalną prawdę o integralnych prawach człowieka, prawach wywodzących się z godności osoby ludzkiej. Prace ks. Mazurka cechuje zróżnicowanie tematyczne oraz metodologiczne. Dotyczą one, obok nauki społecznej Kościoła czy obszernego zakresu kwestii jednostkowych i społecznych, także zagadnień prawnych, politycznych, zawo-

11 KSIADZ PROFESOR FRANCISZEK MAZUREK 9 dowych i gospodarczych. Ks. Mazurek zwraca tu szczególną uwagę na dziedzinę gospodarczą, wychodząc z założenia, że w niej właśnie jest najtrudniej o realizację praw i obowiązków człowieka zgodnie z myślą chrześcijańską, biorąc pod uwagę powszechność preferowania jednostronności pogoni za interesem materialnym, za zyskiem. Z poznawczego (teoretycznego i metodologicznego) punktu widzenia bardzo wysoko ocenia się książkę Godność osoby ludzkiej podstawa praw człowieka (Lublin 2001), w której ks. Mazurek rozwija i twórczo pogłębia niektóre problemy zasygnalizowane we wcześniejszych książkach. Chodzi tu głównie o integralną koncepcję praw człowieka, którą wyprowadza on z godności ludzkiej. Godność jest wartością niezbywalną i nienaruszalną, jest stałym elementem w rozwoju koncepcji praw człowieka. Główne tezy książki o godności jako podstawie praw człowieka są ważne dla socjologii, psychologii, pedagogiki, a także nauk prawnych. Opublikowanie tej monografii było ważnym wydarzeniem naukowym i intelektualnym, zawierało ogromny ładunek problemów kluczowych dla wszystkich nauk zajmujących się prawami człowieka. Oryginalność wszystkich publikacji ks. Mazurka na temat praw człowieka zasadza się na tym, że przekonująco wykazuje, iż nie można poprzestać na tzw. pozytywnoprawnym podejściu do praw człowieka, lecz trzeba sięgać do ontologii i deontologii praw człowieka i stworzyć tym samym ponadpozytywistyczny fundament ochrony praw człowieka. W tym zakresie do dorobku ks. Mazurka nie ma żadnej analogii w nauce polskiej. Rozwijał on interdyscyplinarną metodę swych badań, rzadko stosowaną przez innych autorów. Centralną myślą jego badań była wrodzona godność osoby ludzkiej, która jest najwyższą wartością iźródłem wszystkich praw człowieka. Wyodrębniał on wyraźnie prawa człowieka od ich ochrony. Prawa są jedne, sposobów ich ochrony jest wiele prawnych i pozaprawnych. Rozwijał teorię integralną wszystkich praw człowieka wolnościowych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Często podkreślał z naciskiem, że katolicka nauka społeczna nie jest konfesyjna, lecz uniwersalna. Nazywał ją nauką personalistyczną. W ostatnich latach można dostrzec wyraźnie trzy kierunki badań naukowych ks. Mazurka. Z jednej strony pozostawał on w kręgu dotychczasowych swoich fascynacji badawczych (katolicka nauka społeczna, ze szczególnym uwzględnieniem godności ludzkiej i praw człowieka), z drugiej zaś poszerzał je w kierunku filozoficznej i socjologicznej problematyki wartości. Trzeci nurt można nazwać w moim przekonaniu dawaniem społecznego świadectwa czasu. W pierwszym nurcie mieszczą siętrzy artykuły: o ochronie życia

12 10 JANUSZ MARIAŃSKI ludzkiego w doktrynie Kościoła; o prawach człowieka do zdrowego środowiska; o godności osoby ludzkiej w ujęciu kardynała Stefana Wyszyńskiego. Do drugiego nurtu można zaliczyć opracowanie na temat uzasadniania istnienia wartości obiektywnych i uniwersalnych. Poprzez wyróżnienie i analizę wrodzonej godności ludzkiej i godności osobowościowej (kulturowej) autor zbliżał się do refleksji socjologicznej i czynił bardzo ciekawy pomost między katolicką nauką społeczną a socjologią. Studia te stanowią zapowiedź większego opracowania. Natomiast świadectwo czasu dawał ks. Mazurek poprzez dwa teksty zamieszczone w pracy zbiorowej Czesław Strzeszewski (red. E. Balawajder, Lublin 2002). Jeden z nich poświęcił analizie pojęcia pracy ludzkiej w ujęciu prof. Strzeszewskiego, w drugim natomiast wspomina go jako swojego nauczyciela akademickiego i mistrza naukowego. Ks. Mazurek nie ograniczał się tylko do działalności naukowej. Rozwijał on również bogatą działalność dydaktyczną, wychowawczą, organizacyjnonaukową oraz społeczną. Zakres pracy dydaktycznej prowadzonej przez niego był bardzo szeroki, a jej poziom merytoryczny doskonały i nowatorski. Składają sięnanią wykłady w : Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II od 1968 r.; w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku na Wydziale Prawa w latach ; w Filii Wydziału Nauk Społecznych KUL w Stalowej Woli wykłady zlecone; w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie wykłady zlecone w roku 1998/99; wykłady wwyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Zamościu. Zajęcia akademickie ks. Franciszka Mazurka cieszyły się dużym uznaniem wśród studentów. Był wysoko ceniony przez młodzież jako wykładowca oraz kierownik seminarium magisterskiego i doktorskiego. Jego zajęcia dydaktyczne, jeżeli nawet były niekiedy kontrowersyjne i wywołujące dyskusje naukowe, nigdy nie były nudne i standardowe. Cechowała go postawa dialogu i osobowej komunikacji z innymi. Często powtarzał słowa: z pełnym szacunkiem podejmujemy każdą okruszynę prawdy, niezależnie skąd pochodzi. Ks. Mazurek opublikował cenione książki: Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II), Lublin 1991 Wolność pracy, przedsiębiorczość, uczestnictwo, Lublin 1993 Alfreda Verdrossa i Jacquesa Maritaina koncepcja dynamiczna prawa naturalnego i praw człowieka, Lublin 1999 Personalistyczno-integralne ujęcie katolickiej nauki społecznej w eksplikacji Stefana Kardynała Wyszyńskiego, Lublin 1999 Godność osoby ludzkiej podstawa praw człowieka, Lublin 2001 Katolicka nauka społeczna (skrypt brmw).

13 KSIADZ PROFESOR FRANCISZEK MAZUREK 11 Kierował badaniami zespołowymi: godność osoby ludzkiej a prawa człowieka; podstawy personalistycznego porządku społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego (w różnych wymiarach). Pełnił następujące funkcje w placówkach naukowych: kierownik Sekcji Społecznej Wydziału Nauk Społecznych KUL przewodniczący Wydziału Nauk Społecznych Towarzystwa Naukowego KUL naczelny redaktor Roczników Nauk Społecznych członek komitetu Redakcji Roczników Nauk Społecznych od 1987 r. członek Komitetu Redakcji Kościół i Prawo członek Rady Naukowej ODiSS członek Rady Naukowej Zeszytów Społecznych KIK członek Międzynarodowego Komitetu Naukowego czasopisma Społeczeństwo. Studia, prace badawcze, dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła od 1991 r. przewodniczący polskiej filii Międzynarodowego Instytutu Jacquesa Maritaina w Rzymie; członek zwyczajny Międzynarodowego Instytutu Maritaina w latach członek Komisji Episkopatu Polski Iustitia et Pax. Ks. Mazurek był także organizatoremdwusympozjówozasięgu krajowym. Znaczący dorobek naukowy i dydaktyczny, szeroka współpraca naukowa wyróżnia ks. Mazurka spośród naukowców w dziedzinie socjologii. Jest wybitnym specjalistą w dziedzinie katolickiej nauki społecznej. Jego nazwisko umieszczone jest w Leksykonie personalistów międzynarodowych. Ujmowanie katolickiej nauki społecznej przez ks. Mazurka ocenił bardzo pozytywnie Jan Paweł II. Do jego koncepcji godności nawiązuje wielu pedagogów, socjologów, prawników i humanistów. Przewodniczący opozycji kubańskiej, S. E. Subiro (organizator Konferencji Ameryki Południowej w Limie), konsultował z ks. Mazurkiem kwestię reformy systemu politycznego i gospodarczego oraz przyjęcia modelu zachodniego. Pomimo nękających chorób ks. Mazurek był aktywny do końca swojego życia. Jeszcze w roku akademickim 2008/09 prowadził wykład pt. Katolicka nauka społeczna i etyka społeczno-gospodarcza dla studentów I roku socjologii, studia II stopnia oraz seminarium doktoranckie. W okresie ostatnich wakacji przygotowywał referat pt. Rozwój integralny w świetle społecznego nauczania Kościoła, który miał wygłosić 12 X 2009 r. na sympozjum poświęconym encyklice społecznej Benedykta XVI Caritas in veritate.

14 12 JANUSZ MARIAŃSKI Ks. Mazurek był znanym i cenionym uczonym w zakresie katolickiej nauki społecznej. Powszechnie postrzega się go zarówno w kraju, jak i za granicą jako kontynuatora i głównego przedstawiciela Lubelskiej Szkoły Katolickiej Nauki Społecznej, stworzonej przez prof. Czesława Strzeszewskiego. W swojej Katedrze Katolickiej Nauki Społecznej i Etyki Społeczno-Gospodarczej pozostawił najwierniejszego ucznia ks. dra hab. Stanisława Fela, Dyrektora Instytutu Socjologii, który jest gwarancją kontynuacji myśli społecznej i socjologicznej swojego mistrza i całej Lubelskiej Szkoły Katolickiej Nauki Społecznej. Ks. Mazurek zmarł 21 VIII 2009 r. w szpitalu w Lublinie.

15 ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom 2(38) 2010 LEON DYCZEWSKI OFMConv HOMILIA MSZA ŚW. POGRZEBOWA KS. PROF. F. MAZURKA 26 SIERPNIA 2009 Kiedy odchodzi od nas dziecko osoba młoda rozpaczamy, bo łamią się nasze oczekiwania i nadzieje.kiedy odchodzi od nas osoba w sile wieku jesteśmy smutni i przygnębieni, bo przerywa się wszystko, co rozpoczęła, a my tak bardzo lubimy owoc naszych wysiłków. Kiedy odchodzi od nas osoba w wieku dojrzałym, emerytalnym, jest nam smutno i refleksyjnie. Wiemy, że taki jest los każdej ziemskiej istoty żywej. Prowadzimy refleksję nad naszą więziąztą osobą. Przywołujemy wspólny czas, wspólne tworzenie i zabawy. Najważniejsze osiągnięcia utrwalamy na tzw. klepsydrze, w mediach i własnych zapiskach. Dzisiaj taką refleksją ogarniamy Ciebie, ks. Franciszku. Wielu spośród nas tu obecnych zna Ciebie od wielu lat, ja od 1963 roku. Dzisiaj żegnamy Ciebie w nadziei ponownego spotkania się w odmienionej postaci. Łączy nas wspólna wiara w Boga, naszego Stworzyciela i Zbawiciela, u którego mieszkań jest wiele. Jezus zapewnia nas, abyśmy nie zamartwiali się tym, że nam miejsca w przyszłym życiu zabraknie. On nasz Zbawiciel przygotował nam je poprzez swoją mękę i swoje zmartwychwstanie. Wskazał nam też drogę do tego mieszkania. Ja jestem drogą i prawdą i życiem. Idziemy tą Jezusową drogą, ale każdy indywidualnie, swoim własnym krokiem, własnym sposobem, i każdy indywidualnie będzie przyjmowany przez Boga, od którego otrzyma zapłatę za uczynki dokonane w ciele (2 Kor 5, 10). Przez 76 lat zmierzał swoją drogą do Boga żegnany przez nas ks. Franciszek. Wyruszył z Biszczy, okolic Biłgoraja, a swoją wędrówkę zakończył tu w Lublinie, w którym najdłużej żył. Po drodze było wiele miejscowości w Polsce, Austrii, Niemczech, Francji, Belgii. Zatrzymywał się w nich, by

16 14 LEON DYCZEWSKI wzbogacać swoją osobowość w ludzką mądrość idoświadczenia innych. Ale zawsze pozostawał sobą. Ks. Franciszek miał odwagę bycia sobą. Wypracował oryginalny wgląd, sposób wypowiadania się, miał oryginalne poglądy, jego opinie o ludziach i wydarzeniach dość często były odmienne od obiegowych. Miał też odwagę je wypowiadać. To był jego sposób wspólnego poszukiwania prawdy. Miał ogromne poczucie sprawiedliwości i wrażliwość na ludzka godność. Wśrodowisku akademickim był znany nie tylko jako autor wielu prac o godności osoby ludzkiej i prawach człowieka, ale jako apostoł godności człowieka. Wielekroć miałem możliwość to stwierdzić, kiedy podczas mojego wykładu z socjologii kultury przywoływałem pojęcie godności człowieka i poglądy na temat tego pojęcia, zaraz studenci przywoływali tu ks. prof. Mazurka. Swoje poglądy wygłaszał z zaangażowaniem, bo nie było Mu obojętne, jak i za kim są one formułowane i upowszechniane. Był rzetelnym badaczem, przywołującym poglądy innych i formułującym własne stanowisko na analizowane zagadnienie. Jak wobec poszukiwania prawdy był zdecydowany, tak wobec ludzi był wyrozumiały, miał postawę życzliwą. Nie żałował słów pochwał, kiedy miał po temu podstawy. Był ciekawy czegoś nowego, poszukujący, do końca podejmował nowe tematy, i co ważne potrafił nimi się fascynować, a następnie dyskutować. Chętnie wchodził w dyskusję, często przy stole. Lubił dyskusję i przez nią prowokował do wspólnego poszukiwania prawdy. Był otwarty na różne środowiska, utrzymywał z nimi kontakt. Przez naukę pragnął udoskonalać ludzkie stosunki, i chyba to był główny motyw zajmowania się godnością osoby ludzkiej, prawami człowieka. Chciał, by ich lepsza znajomość wpływała na polepszanie się ludzkich relacji. Był wierny swojemu środowisku rodzinnemu, często je wspominał. Był patriotą lokalnym, dlatego chciał być pochowany w grobie rodzinnym. Ale nie zapominał o Ojczyźnie jako całości. Był obrońcą jej dobra wspólnego. Często wyrażał swój krytyczny stosunek do rozmiarów i sposobu przeprowadzanej prywatyzacji majątku mienia społecznego. Był krytyczny, ale też wyrozumiały i życzliwy. Jego recenzje prac doktorskich były długie, bogate w osobiste refleksje i skojarzenia, kończyły się pozytywnymi stwierdzeniami, budzącymi w doktorancie nadzieję na przyszłość. W kontaktach osobistych był delikatny i wierny, jeżeli się do kogoś przekonał. Potrafił też stanąć w obronie, kiedy dostrzegał, że ktoś jest krzywdzony, pomijany.

17 HOMILIA MSZA ŚW. POGRZEBOWA 15 Ofiarujemy Ci, drogi nam ks. Franciszku, naszą modlitwę, naszą pamięć, nasze trwanie przy tych wartościach, które dla Ciebie były drogie, którymi dzieliłeś się z nami, a które wypróbowałeś własnym życiem. Wspieraj nas teraz w tym, abyśmy byli godnymi następcami w przekazywaniu mądrości życia i wiary w Boga. Odwozimy Twoje ciało do Biszczy, skąd rozpocząłeś swoją wędrówkę do Boga, ale pozostajesz pośród nas przez swoje czyny, myśli, plany. Zostajesz pochowany w ziemi biłgorajskiej, z której wyszedłeś, którą tak bardzo kochałeś. Wierzymy, że spotkamy się ponownie, bo Bóg z którego ręki wszyscy wyszliśmy czeka na powrót do Niego każdego z nas. Ty nas tylko w tej wędrówce wyprzedziłeś. Drogi ks. Franciszku, to nie śmierć zabiera Ciebie nam, ale dobry Bóg Ciebie wzywa po nagrodę za dobre, szlachetne, mądre życie na ziemi. Jesteś u Boga naszym orędownikiem. Żegnając dzisiaj Ciebie, pozostajemy w nadziei spotkania się z Tobą w Bogu. Ks. Franciszku, żegnając dzisiejszą liturgią Ciebie kolegę, współpracownika, kapłana i nauczyciela akademickiego, dziękujemy Ci za przewodnictwo w poznawaniu życia, w poszukiwaniu prawdy, za wszelkie przejawy życzliwości, za przyjaźń. Bracie Franciszku, niech Bóg darzy Ciebie radością wieczną, bogactwem swojego życia, jak Ty darzyłeś nas bogactwem swojej osobowości!

18

19 A R T Y K U Ł Y ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom 2(38) 2010 PIOTR EBERHARDT PROCESY MEGAURBANIZACYJNE W ŚWIECIE 1. UWARUNKOWANIA PROCESÓW MEGAURBANIZACYJNYCH Przyspieszenie przemian urbanizacyjnych, z czym się wiąże wzrost wielkości miast oraz tworzenie się zespołów aglomeracyjnych, stanowi jedną z najbardziej znamiennych cech współczesnej cywilizacji 1. Dynamiczny rozwój gospodarczo-społeczny doprowadził do koncentracji ludności, produkcji i usług w wybranych, największych miastach lub zespołach miejskich. Nastąpiły zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu ludności, w zasobach kapitałowych oraz w układzie powiązań infrastrukturalnych. Rewolucyjność tych przemian wyraża się zarówno w ich tempie, jak i narastaniu ich stopnia złożoności przestrzennej i funkcjonalnej. Prof. dr hab. PIOTR EBERHARDT Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN; adres do korespondencji: 1 Zadaniem, jakie postawiliśmy sobie w niniejszym artykule, jest dokonanie rankingu wielkościowego największych ośrodków lub zespołów miejskich świata. Cel statystyczny definiuje sposób ujęcia tematu. Z tego powodu skomplikowane zagadnienia pojęciowe związane z definicją lub określeniem różnych pojęć związanych ze skalą urbanizacji nie są istotne. Pojęcia będą podane zgodnie z oryginałem (miasto, aglomeracja, metropolia) bez wnikania w ich poprawność terminologiczną. Podobnie nie sprecyzowano używanego terminu megaurbanizacja. Według autora ukształtowanie się zintegrowanych zespołów miejskich, liczących po kilkanaście milionów mieszkańców i ich wzrastająca rola w życiu gospodarczo-społecznym może być uzasadnioną przesłanką do wprowadzenia pojęcia megaurbanizacja. W wielu podręcznikach z zakresu geografii osadnictwa podstawowe kwestie teoretyczno-metodyczne są omówione i zinterpretowane. Z tego powodu nie zachodzi potrzeba ich ponownego rozpatrzenia.

20 18 PIOTR EBERHARDT Ewolucja procesów urbanizacyjnych zachodziła cyklicznie według kilku faz rozwojowych 2. We wstępnym etapie mieliśmy do czynienia ze wzrostem liczebności i wielkości miast oraz zmianami proporcji między ludnością miejską i wiejską. W następnym okresie przy utrzymaniu, a nawet potęgowaniu dynamiki ludności miejskiej obserwuje się znaczny rozwój terytorialny miast oraz przekształcanie się ich struktur przestrzennych. Doprowadziło to w rezultacie do powstania nowych form osadniczych. Na miejscu skupionego miasta powstają układy aglomeracyjne. Skupiają one coraz więcej mieszkańców, a ich układy urbanistyczne są coraz bardziej rozległe i skomplikowane. Odznaczają się one silną ekspansją terytorialną. Przeobrażanie się miast w zespoły aglomeracyjne wywołane było licznymi przyczynami natury społecznej i gospodarczej. W rezultacie wzrostu napływu ludności wywołanego tworzeniem się wielu miejsc pracy zaczęły formować się wielkie ośrodki miejskie. Ze względu na formę przestrzenną uformowały się dwa podstawowe typy. Pierwszy z nich był to monocentryczny zespół miejski, rozwijający się na bazie dawnego historycznego miasta. Drugim typem były policentryczne konurbacje, oparte przeważnie na wydobyciu surowców mineralnych. W wyniku wysokiego stopnia koncentracji życia gospodarczego w aglomeracjach stały się one podstawowymi węzłami struktury regionalnej, wpływając w zasadniczy sposób na kształtowanie się regionów ekonomicznych jako ich ośrodki centralne, skupiające przeważającą część ludności, dóbr kapitałowych, produkcji i usług. W tej fazie zaczynają się kształtować pierwsze zespoły miejskie, liczące po kilka milionów mieszkańców. Pojawiły się one w zachodniej Europie oraz w Stanach Zjednoczonych. Następnie objęły pozostałe kontynenty świata. Można to potraktować jako zaczątki procesów megaurbanizacji 3. Ta najbardziej współczesna faza urbanizacji polega na powstaniu aglomeracji lub zespołu aglomeracji liczących ponad 10 mln mieszkańców. Tę dość umowną liczbę przyjęto jako wielkość graniczną. Zakłada się, że poja- 2 Tematyce tej poświęconych jest wiele opracowań naukowych. Można tu wspomnieć np. o pracy L. van den Berga i in. (1982), w której wyróżniono cztery zasadnicze fazy urbanizacji: urbanizację, suburbanizację, dezurbanizację i reurbanizację. W polskiej literaturze przedmiotu ukazała się cenna książka D. Szymańskiej (2007), w której przedstawiono pełną charakterystykę procesów urbanizacyjnych na świecie. Zestawiono w niej bogatą bibliografię. Problematykę kształtowania się systemów miejskich omawia w swych licznych pracach P. Korcelli (2005, 2007). Ujęcie bardziej społeczne jest uwypuklone w opracowaniu G. Węcławowicza (2007). 3 W literaturze przedmiotu mówi się również o hiperurbanizacji, makrourbanizacji, gigaurbanizacji.

21 PROCESY MEGAURBANIZACYJNE W ŚWIECIE 19 wienie się wświecie tak wielkich zespołów miejskich oznacza nową jakość procesów urbanizacyjnych, zwłaszcza że tych miast było początkowo kilka, następnie kilkanaście, zaś w najbliższym czasie ma być ich kilkadziesiąt. Nie są to już miasta wyjątkowe. Stają się trwałym i powszechnym elementem świata wkraczającego w epokę globalizacji. Współczesne procesy urbanizacyjne, które określane są często mianem metropolizacji, doprowadziły do powstania nowych form przestrzennych o coraz większej złożoności urbanistycznej. Wejście w fazę rozwoju postindustrialnego wiązało się ze zmianą modelu życia społeczeństw. W związku ze wzrostem stopy życiowej następowała coraz większa dysocjacja między miejscami pracy, zamieszkania i wypoczynku. Zwłaszcza istotne konsekwencje przyniosło upowszechnienie indywidualnej motoryzacji. Przekształcenie osadnictwa miejskiego w okresie nasilającej się metropolizacji przyniosło nie tylko dalszy wzrost zaludnienia, ale również pojawienie się rozległych stref zurbanizowanych o znacznych zasięgach przestrzennych. Układy metropolitalne cechuje równoległe występowanie układów mono- i policentrycznych. W przeciwieństwie do wcześniejszych form urbanizacji układy policentryczne nie są wyłącznie związane z konurbacjami przemysłowymi. W fazie tej występują poważne zmiany w strukturze zawodowej, a mianowicie przy zmniejszeniu się zatrudnienia w sektorze przemysłowym wzrasta udział w gospodarce sektora trzeciego i czwartego. W rezultacie narastania zjawisk dekoncentracji następują zmiany w użytkowaniu terenu, które poza terenami śródmiejskimi mają charakter bardziej ekstensywny. Wiąże się to z rozwojem budownictwa jednorodzinnego oraz nową formą usług dla mieszkańców. Wielkość demograficzna i rozległość terytorialna obszarów metropolitalnych jest coraz większa. Przyjmują one postać wskazanej już megaurbanizacji, która odzwierciedla się w nowych, coraz bardziej złożonych układach przestrzennych. Nasilają się wielokierunkowe procesy integracyjne, występujące w trojakiej formie. Pierwszą z nich są procesy łączenia się ośrodków miejskich w zespoły osadnicze. Drugą formą jest narastanie współzależności i powiązań funkcjonalnych pomiędzy miastami i aglomeracjami w ramach wielkich układów o charakterze metropolitalnym. W trzeciej, najbardziej nowoczesnej fazie, największe aglomeracje i metropolie świata połączone są ze sobą siecią powiązań informatycznych. Powstają wzajemne związki i współzależności, opierające się na współpracy lub konkurencji. Tworzy się jeden wielki system światowy, w którym rolę wiodącą odgrywają największe i najbogatsze aglomeracje dysponujące funkcjami najbardziej wyspecjalizowanymi i nadrzędnymi.

22 20 PIOTR EBERHARDT Ze względu na sprawność i niezawodność sieci infrastrukturalnej, w tym również komunikacyjnej, pokonywanie odległości wymaga coraz krótszego czasu. Dotyczy to przede wszystkim powiązań między ośrodkami wielomilionowymi, które zazwyczaj dysponują wielkimi lotniskami pasażerskimi. Występujące kolejne przemiany rozwojowe mają charakter bardziej endogeniczny. Na miejsce wyraźnie wyodrębniających się ośrodków miejskich o ściśle określonych granicach kształtują sięcoraz rozleglejsze strefy zurbanizowane. Zazwyczaj mają one charakter koncentryczny, ale odległość nie jest już elementem determinującym układ przestrzenny. Badacze polscy przyjęli dla tego typu zestawów miejskich nazwę obszary metropolitalne. Powinny one liczyć od kilku do kilkunastu milionów mieszkańców 4. Aktualną, najbardziej nowoczesną formą urbanizacji są procesy megapolizacji 5.Są one ukoronowaniem procesów urbanizacji i ze względu na swoją wielkość i złożoność są dowodem na występowanie już procesów godnych miana megaurbanizacji. U podstaw ich powstania było nie tylko występowanie procesów superkoncentracji ludności w skali świata i dekoncentracji w skali pojedynczych ośrodków miejskich, lecz przede wszystkim rozwój funkcji o charakterze międzykontynentalnym. Na mapie świata pojawiły się zintegrowane zespoły miejskie, liczące po kilkadziesiąt milionów mieszkańców. Ze względu na skalę zjawisk procesy integracji przestrzennej nie są ograniczone do pojedynczych aglomeracji, zaś granice polityczne między państwami ulegają zatarciu. W wyniku rozwoju infrastruktury technicznej i powszechnej motoryzacji powstają rozległe policentryczne strefy zurbanizowane 6. Bez względu na miejsce powstania upodobniają siędo siebie, zatracając własną specyfikę narodową i regionalną. Są one najbardziej zna- 4 Według terminologii amerykańskiej obszary metropolitalne mogą być dużo mniejsze. Graniczną wielkością dla ośrodka centralnego obszaru metropolitalnego jest zaledwie 50 tys. mieszkańców. 5 Pierwszym autorem, który wprowadził pojęcie Megalopolis był J. Gottmann (1961). Określił tym terminem zespół miast połączonych w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Zespół ten o silnych wzajemnych powiązaniach funkcjonalnych, położony między Bostonem a Waszyngtonem, liczył już wówczas blisko 45 mln mieszkańców i skupiał olbrzymi potencjał gospodarczy. Inni uczeni wprowadzali pojęcia makropolizacji i gigapolizacji dla uwypuklenia wielkości i złożoności tych nowych form urbanizacji. 6 Dotyczy to wielkich zespołów miejskich w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo. Wpaństwach Trzeciego Świata na miejsce stref podmiejskich, zabudowanych budownictwem jednorodzinnym o stosunkowo wysokim standardzie, pojawiają sięgigantyczne dzielnice slumsów, pozbawionych usług infrastrukturalnych, w których skupiają się liczni migranci z terenów wiejskich poszukujący zatrudnienia.