1. Zmiany demograficzne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Transkrypt

1 8 BSE Jolanta Szymańczak Informacja BSE nr 735 (IP-92 S) Wprowadzenie ZMIANY DEMOGRAFICZNE W okresie transformacji obserwuje się w Polsce proces zmian w naturalnym ruchu ludności. Następują istotne przemiany w funkcjonującym modelu rodziny; obserwuje się spadek liczby i natężenia urodzeń, spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost urodzeń pozamałżeńskich, wzrost średniego wieku matki rodzącej pierwsze dziecko. Obserwuje się również odpływ ludności za granicę i zmniejszający się odpływ ludności ze wsi do miasta. W opracowaniu poniższym prezentuje się: - najważniejsze trendy demograficzne oraz teorie wyjaśniające ich przyczyny, - podstawowe dane demograficzne dotyczące naturalnego ruchu ludności, stanu i struktury ludności oraz prognozy ludności na okres najbliższych 25 lat. 1. Zmiany demograficzne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych Proces przemian systemowych i strukturalnych jaki trwa w Polsce od 1989 roku ma również określony wymiar demograficzny, określany jako zmniejszanie się dynamiki demograficznej. Obserwuje się następujące zmiany: spadek liczby i natężenia urodzeń, spadek liczby zawieranych małżeństw, dynamiczny wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich, zwiększony odpływ ludności za granicę, zmniejszanie napływu ludności ze wsi do miast. Do połowy lat osiemdziesiątych. Polska należała do grupy krajów o wysokiej dynamice przyrostu ludności (ok. 0,9% rocznie), średnio w ciągu roku przybywało ok. 350 tys. Polaków. W latach dziewięćdziesiątych nastąpił systematyczny spadek przyrostu ludności; średnioroczna stopa przyrostu ludności osiągnęła poziom 0,14%, w każdym kolejnym roku przyrost rzeczywisty ludności przedstawiał się następująco: 1990 r tys. 1991r tys r tys r tys r tys r tys r tys r tys r. - 7 tys r. (-)13 tys. W 1999 roku po raz pierwszy w latach powojennych wystąpiło ujemne tempo przyrostu ludności i wyniosło ok. -0,03%, co oznacza, iż liczba ludności Polski zmniejszyła się o 13 tys. Według szacunków GUS w końcu 1999 roku liczba ludności wynosiła ok tys. Bezpośrednią przyczyną takiego stanu rzeczy jest spadek przyrostu naturalnego. Liczba urodzeń i liczba zgonów w latach przedstawia się następująco:

2 BSE 9 Tabela nr 1. Urodzenia żywe i zgony (w tys.) w latach Rok Urodzenia żywe Zgony ,7 390, ,7 405, , ,3 392, ,3 386, ,1 386, ,2 385, ,2 380, ,6 375, ,0 383,0 Źródło: GUS. Spadek liczby urodzeń obserwuje się od 1984 roku, jego dynamika zdecydowanie zwiększyła się w latach dziewięćdziesiątych, które uznawane są za okres pogłębiającej się depresji urodzeniowej. Od 1989 roku współczynnik dzietności kobiet jest tak niski, że nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń. Dla utrzymania prostej zastępowalności pokoleń współczynnik dzietności powinien wynosić co najmniej 2,10-2,15, a w 1998 roku wynosił 1,43. 1 Jednocześnie nastąpiły zmiany w rozkładzie urodzeń według wieku matki; drastycznie zmniejszyła się dzietność kobiet w wieku poniżej 25 lat. Analizy demograficzne dokonywane przez ośrodki naukowe jednoznacznie wskazują, że perspektywa powrotu do reprodukcji prostej w Polsce jest bardzo odległa (jeśli w ogóle możliwa), 2 Prognozę tę potwierdzają wyniki badań GUS nad uwarunkowaniami zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, z których wynika, iż młode małżeństwa opóźniają decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka. W konsekwencji takie decyzje mogą przyczynić się do ograniczenia urodzeń kolejnych dzieci w rodzinie, a także do ograniczenia płodności całkowitej. Od początku lat dziewięćdziesiątych dynamicznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich. 3 W latach osiemdziesiątych odsetek ten nie przekraczał 5%, w kolejnych latach dziewięćdziesiątych. kształtował się następująco: ,2%, ,6%, ,2%, ,2%, ,0%, ,5%, ,2%, ,0%, ,0 %. 1 Współczynnik ten jest niższy niż notowane współczynniki w Islandii, Irlandii, Francji, Wielkiej Brytanii i w krajach skandynawskich. 2 Za: Marciniak G., Przewidywane zmiany poziomu dzietności kobiet i ich konsekwencje (do roku 2010), (w:) "Wiadomości Statystyczne" nr 12/1999, s W terminologii przyjętej przez GUS - urodzenie pozamałżeńskie, to urodzenie występujące bądź przed zawarciem małżeństwa, o ile jego zawarcie nie nastąpi przed sporządzeniem aktu urodzenia, bądź po upływie 300 dni od chwili ustania lub unieważnienia małżeństwa.

3 10 BSE W Polsce zdecydowana większość dzieci rodzi się w rodzinach, które tworzą prawnie zawarte małżeństwa. Dzietność kobiet pozostających w wolnych związkach i kobiet samotnych jest znacznie niższa niż mężatek. W latach osiemdziesiątych na 1000 ludności przypadało prawie 9 nowo zawartych małżeństw, w latach dziewięćdziesiątych 5,5. Od 1990 do 1993 roku zmniejszała się przewaga liczby małżeństw zawartych nad rozwiązanymi poprzez śmierć współmałżonka (ok. 80%) lub przez rozwód. Od 1993 roku przeważa liczba małżeństw rozwiązanych nad zawartymi. Tabela nr 2. Małżeństwa zawarte w latach Rok Liczba małżeństw w na 1000 ludności tys ,4 6, ,2 6, ,3 5, ,7 5, ,7 5, ,1 5, ,6 5, ,9 5, ,9 5, ,0* 5,7 * Liczba ta jest liczbą szacunkową. Źródło: GUS. Małżeństwa zawierane są w coraz późniejszym wieku i coraz większa jest liczba osób pozostających w stanie wolnym. Zwiększył się przeciętny wiek w jakim kobiety zawierają pierwszy związek małżeński oraz zmalał odsetek kobiet w ogóle wychodzących za mąż. Kolejną przyczynę spadku przyrostu ludności kraju stanowi saldo długookresowych migracji zagranicznych. Saldo to było ujemne prawie w całym okresie powojennym, w ostatnich latach ustabilizowało się na poziomie tys. W latach przedstawia się następująco: Tabela nr 3. Migracje zagraniczne na stałe (w tys.) Rok Napływ Odpływ Saldo ,6 18,4-15, ,0-16, ,5 18,1-11, ,9 21,3-15, ,9 25,9-19, ,1 26,3-18, ,2 21,3-13, ,4 20,2-11, ,9 22,2-13, ,0 21,0-12,0 Źródło: GUS. W latach dziewięćdziesiątych systematycznie zmniejszał się napływ ludności ze wsi do miast, dla tego okresu saldo wynosiło średnio 70 tys. (dla porównania w pierwszej połowie lat

4 BSE 11 osiemdziesiątych saldo to wynosiło ok. 130 tys.). Według szacunków GUS saldo migracji między obszarami miejskimi i wiejskimi w 1999 roku było najniższe w okresie powojennym i wyniosło niespełna 6 tys. na korzyść miast. W latach dziewięćdziesiątych obserwowano także proces starzenia się polskiego społeczeństwa ponieważ: - nastąpił wzrost liczby osób w wieku nabywania praw emerytalnych i starszych, - zwiększał się odsetek osób będących w wieku 65 lat i więcej, - wg szacunków w 1999 roku obniżył się udział dzieci i młodzieży (0-17 lat) w ogóle populacji. Czynniki determinujące ten proces to: zmniejszająca się liczba urodzeń, przesuwanie się wyżów i niżów demograficznych przez różne grupy wieku oraz korzystne zmiany w poziomie umieralności (w latach nastąpiło wyhamowanie rosnącego trendu umieralności). Obserwuje się również wzrost udziału ludności w wieku produkcyjnym (18-59 lat kobiety, lat mężczyźni) w ogólnej liczbie ludności Polski. Osoby w wieku 18 i 19 lat, osiągające zdolność do pracy są liczniejszą grupą, niż osoby osiągające wiek emerytalny. Według prognoz GUS pod koniec ćwierćwiecza liczba ludzi starych będzie przewyższać liczbę młodzieży. Zasadniczą przesłanką upoważniającą do takich prognoz są obserwowane zmiany płodności i zawierania małżeństw. Demografowie zadają sobie pytanie na ile obserwowane zmiany płodności i zawierania małżeństw spowodowane są naturalnym przebiegiem określonych procesów demograficznych, a na ile wynikają one z okresowego dostosowywania się ludności do nowych warunków społeczno-ekonomicznych? W literaturze przedmiotu odpowiedzi na powyższe pytanie sformułowano w postaci dwóch tez: 1. zmiany dostrzegane w poszczególnych elementach ruchu naturalnego mają charakter trwały, zgodny z określoną fazą teorii przejścia demograficznego, 2. zmiany te spowodowane są przyśpieszonym pogorszeniem się warunków bytu ludności (m.in. zła sytuacja mieszkaniowa, wysoka stopa bezrobocia, niskie dochody ludności). 4 Jak dotychczas naukowcy mimo podejmowanych prób, nie dają wyczerpującego i jednoznacznego wyjaśnienia tych zjawisk, uznając iż potwierdzenie którejkolwiek z tez wymaga przeprowadzenia szeregu szczegółowych badań, analiz i porównań. Warto zatem wyjaśnić, że teoria przejścia demograficznego, sformułowana w latach pięćdziesiątych, opisuje i wyjaśnia przemiany reprodukcji ludności od reprodukcji tradycyjnej (wysoka i niestabilna umieralność, krótkie przeciętne trwanie życia, wysoka i mało stabilna rozrodczość, wysoka dzietność) do reprodukcji nowoczesnej (niska i stabilna umieralność, długie przeciętne trwaniem życia, niska i względnie stabilna rozrodczość, niska dzietność). Według tej teorii przemiany te następują kolejnymi fazami. W fazie końcowej tych zmian wg prognoz miało nastąpić zrównoważenie liczby urodzeń i zgonów, a zatem ustabilizowanie liczby ludności. Przewidywania teoretyków odnośnie przemian demograficznych w europejskich krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej nie sprawdziły się w pełni odnośnie ostatniej fazy. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rozpoczął się bowiem proces przemian modelu rodziny oraz zasad jej tworzenia i rozwiązywania, w efekcie którego w kilku krajach europejskich obserwuje się ujemny przyrost ludności, spowodowany głównie spadkiem płodności nie gwarantującym nawet prostej zastępowalności pokoleń. W wyniku tych zmian nastąpiło zmniejszenie liczby rodzących się dzieci w kolejnych generacjach, zwiększania się liczby par bezdzietnych i liczby rodzin małodzietnych, zmniejsza- 4 Za: Zdrojewski E.Z., Konsekwencje przemian ustrojowych dla procesów demograficznych w Polsce u progu XXI wieku, (w:) "Studia Demograficzne" nr 1/131, 1998, s. 124.

5 12 BSE nie znaczenia małżeństwa jako formy tworzenia rodziny oraz osłabienie jego trwałości, rozpowszechnienie kohabitacji i związków typu LAT (Living-Apart-Together, czyli życie razem ale osobno), opóźnianie zawierania małżeństw, a także opóźnianie urodzenia pierwszego dziecka. W krajach Europy Zachodniej i Północnej nastąpiła trwała zmiana wzorca tworzenia i rozpadu rodziny, osłabiła się prokreacja, zmienił się wzorzec płodności (wzrost średniego wieku matki w momencie urodzenia pierwszego dziecka, wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich). Procesy te w literaturze przedmiotu wyjaśnia się przy pomocy teorii drugiego przejścia demograficznego. 5 Irena Kotowska tak zdefiniowała teorię drugiego przejścia demograficznego: mianem tym określa się koncepcję opisu, interpretacji i wyjaśniania zmian demograficznych w krajach europejskich o rozwiniętej gospodarce rynkowej, których początek datowany jest na koniec lat Zdaniem tej autorki istnieje zgodny pogląd, że podłożem tych zmian są głębokie przeobrażenia w sferze wartości, norm, postaw i zachowań społeczeństw postindustrialnych krajów Europy Zachodniej i Północnej. Natomiast bezpośrednie i pośrednie czynniki określające te zmiany są ciągle jeszcze przedmiotem dyskusji, albowiem różni autorzy podają inne wyjaśnienia tych samych zjawisk. 7 Zmiany płodności i zawierania małżeństw obserwowane w Polsce w okresie ostatnich dziesięciu lat przebiegały podobnie do obserwowanych od przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w krajach Europy Zachodniej i Północnej. Natomiast w odróżnieniu od krajów zachodnich zmiany te zarówno w Polsce, jak i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej nastąpiły w stosunkowo krótkim okresie czasu (ok. 9 lat). Generalnie charakteryzują się one następującymi cechami: - spadkiem płodności, - opóźnianiem zawierania małżeństw i decyzji o urodzeniu dziecka, - zmianą modelu rodziny i wynikającą stąd zmianą struktury gospodarstw domowych. Przy zastosowaniu teorii drugiego przejścia demograficznego, przyczyn tych zmian upatruje się w trzech grupach procesów: - strukturalnych (społeczno-gospodarczych), - kulturowych (politycznych i światopoglądowych), - technologicznych. Przemiany te zachodzą na poziomie społeczeństwa, podstawowych grup społecznych (rodzina, para) oraz jednostek. Według I. Kotowskiej schemat koncepcji interpretacji przemian demograficznych w Polsce w trakcie transformacji systemowej przedstawia się następująco: 5 Teoria ta została sformułowana przez D.J. Van de Kaa i R. Lesthaeghe w latach osiemdziesiątych i jest uznanym osiągnięciem myśli demograficznej. 6 Kotowska I., Teoria drugiego przejścia demograficznego a przemiany demograficzne w Polsce w latach 1990, (w:) "Studia Demograficzne" nr 134/1998, s Op. cit. s. 11.

6 BSE 13 Tabela nr 4. Koncepcja interpretacji przemian demograficznych w Polsce w okresie transformacji systemowej Poziomy oddziaływania/ Procesy Transformacja ustroju politycznego, systemu ekonomicznego i instytucji społecznych - zmiana ekonomicznych relacji między państwem, przedsiębiorstwem i gospodarstwem domowym - gwałtowne zmiany rozkładu dochodów - radykalne zmiany na rynku pracy - wzrost nierówności ekonomicznych i społecznych - wzrost znaczenia poziomu wykształcenia - spadek poczucia bezpieczeństwa socjalnego - spadek mobilności społecznej i przestrzennej - spadek (okresowy) poziomu życia Modernizacja oraz westernizacja Wzrost: - demokracji - nierówności - rozprzestrzenianie się: - autonomii - pluralizmu - uniwersalizmu - indywidualizmu - dominacja potrzeb niższego rzędu Rosnący dostęp do nowości technologicznych, rewolucja informacyjna (internet) Rozwój: - transportu - łączności i komunikacji - postęp w zakresie korzystania z technologii medycznych - wzrost zakresu korzystania z metod i środków kontroli urodzeń Grupy społeczne - powolny rozwój klasy średniej - rosnące zróżnicowanie społeczeństwa - powolny rozwój społeczeństwa obywatelskiego - - wzrost znaczenia grup ideologicznych (politycznych, religijnych itp.) - pojawienie się zachowań grupowych - upadek autorytetów oraz rozchwianie systemu wartości i zasad - ograniczenia spoistości grup tworzących normy oraz zmniejszenie się możliwości kontroli przestrzegania norm - powstawanie i rywalizacja subkultur - wzrost rywalizacji (konfliktu) płci - wzrost konfliktu między różnymi generacjami itp. - gwałtowny rozwój technik informacyjnych: i multimedialnych oraz zakresu korzystania z nich - zmniejszenie kosztów przekazywania informacji - nierówność dostępu do usług medycznych i edukacyjnych Jednostki społeczne Grupy podstawowe Rodzina Para PROCESY STRUKTURALNE - wzrost kosztów a1ternatywnych małżeństwa i macierzyństwa - większa niezależność współmałżonków (partnerów), większa swoboda wyboru partnera - rosnące trudności w łączeniu ról partnera i rodzica KULTURA - zmiany w układzie sił (ról) między kobietą i mężczyzną - osłabienie zasad i norm - trudności pogodzenia różnych karier życiowych, zwłaszcza przez kobiety TECHNOLOGIA - rosnące zapotrzebowanie na informację różnego rodzaju - rozpowszechnienie się wiedzy - możliwość bardziej efektywnego zapobiegania niepożądanej ciąży - rosnąca społeczna akceptacja bezdzietności Jednostki - indywidualne umiejętności, ambicje i kwalifikacje określają pozycję społeczną jednostki i jej dochód - jednostki są stawiane wobec rosnących różnorodnych wymagań, które jest trudno spełnić jednocześnie - konieczność stania się mobilnym elastycznym) - późna niezależność - wzrost poczucia indywidualnej odpowiedzialności za karierę życiową - spadek skłonności do tworzenia związków formalnych - wzrost znaczenia samorealizacji - poszukiwanie indywidualnego stylu życia - wzrost niezależności kobiet w wyborze karier życiowych - konflikt różnych ról społecznych - wzrost odpowiedzialności indywidualnej za pozycję ekonomiczną i społeczną - rosnące zapotrzebowanie na wykształcenie jako czynnik określający szanse jednostki -antykoncepcja :noże być wynikiem indywidualnej decyzji - wzrost swobody seksualnej - zakaz usunięcia niepożądanej ciąży

7 14 BSE Źródło: Irena Kotowska, koncepcja zaprezentowana w artykule: Teoria drugiego przejścia demograficznego a przemiany demograficzne w Polsce w latach I990, (w:) "Studia Demograficzne" Nr 4/134, Druga teza wyjaśniająca zachodzące procesy demograficzne poszukująca przyczyn w sytuacji społeczno-gospodarczej wymuszającej określone decyzje Polaków przez jednych uznana jest za decyzje odpowiedzialne i rozsądne przez innych za narastający kryzys, który wynika, nie tyle z trudnych warunków życia większości Polaków, co raczej z przeobrażenia wzorców postaw i zachowań współczesnego społeczeństwa polskiego. Wyrazem przemian tych postaw jest m.in. pomniejszanie rangi rodzicielstwa, traktowanie dziecka jako dobra konkurencyjnego w stosunku do możliwości kariery zawodowej, dobrobytu materialnego, wreszcie jako zagrożenie wolności osobistej rodziców, a w szczególności kobiet. Do innych przykładów można zaliczyć również traktowanie rodzin z większą liczbą dzieci jako defektywnych, nieustanne podkreślanie związków wielodzietności z ubóstwem i niskim statusem społecznym rodziców 8. Podsumowanie: 1. Najistotniejsze tendencje demograficzne obserwowane w okresie transformacji to przemiany funkcjonującego modelu rodziny: spadek liczby i natężenia urodzeń, spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost urodzeń pozamałżeńskich, wzrost średniego wieku matki rodzącej pierwsze dziecko. Przyczyn tych zmian postaw, zachowań i wyborów życiowych Polaków upatruje się w różnych czynnikach, które są skutkiem transformacji ustrojowej i gospodarczej. Na gruncie teorii naukowych nie przyjęto jednoznacznego i wyczerpującego wyjaśnienia zachodzących zjawisk. 2. Obserwuje się również systematyczny odpływ ludności za granicę, zmniejszający się odpływ ludności ze wsi do miasta, poprawę w zakresie umieralności oraz systematyczny proces starzenia się polskiego społeczeństwa. Materiały źródłowe: 1. Irena Kotowska, Teoria drugiego przejœcia demograficznego a przemiany demograficzne w Polsce w latach 1990, (w:) "Studia Demograficzne" nr 4(134) Anna Kowalska, Uwagi o sytuacji demograficznej Polski u progu XXI wieku, (w:) "Studia Demograficzne" nr 1(131) Grażyna Marciniak, Przewidywane zmiany poziomu dzietności kobiet i ich konsekwencje (do roku 2010), "Wiadomości Statystyczne" nr 12/ Piotr Szukalski, Urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, "Wiadomości Statystyczne" nr 10/ Eugeniusz Z. Zdrojewski, Konsekwencje przemian ustrojowych dla procesów demograficznych w Polsce u progu XXI wieku, (w:) "Studia Demograficzne" nr 1(131) Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w 1999 roku (na podstwie wstêpnych szacunków), materiał Departamentu Badañ Demograficznych GUS, przygotowny dla Komisji Rodziny. Rocznik Demograficzny 1999, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Aktualna sytuacja demograficzna Polski, materiał Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny, przygotowany dla Komisji Rodziny Sejmu RP, Warszawa 2000, s. 1-2.

8

9

10