Starzenie się społeczeństwa w liczbach prognozy demograficzne dla Polski i regionu

Transkrypt

1 Marcin Marosz Starzenie się społeczeństwa w liczbach prognozy demograficzne dla Polski i regionu Problem starzenia się społeczeństwa jest jednym z najczęściej omawianych w ostatnich czasach zagrożeń cywilizacyjnych w państwach rozwiniętych. Niedostrzegalny na co dzień problem w dłuższej perspektywie czasowej niesie ogromne skutki dla społeczeństwa i gospodarki każdego kraju. Problem o którym mowa dotyczy głównie państw rozwiniętych, w których dzięki wysokiemu poziomowi rozwoju wydłużony został czas życia ludności. W państwach tych obserwujemy dużo wyższą medianę wieku niż w innych, wolniej rozwijających się krajach. Mediana wieku ludności na świecie Źródło: CIA The World Factbook Wg danych CIA mediana wieku ludności na świecie wynosi blisko 28 lat. W krajach wysokorozwiniętych mieści się ona w przedziale pomiędzy lat (w Polsce około 36 lat). Pokazuje to, że w krajach tych udział osób starszych jest dużo większy niż na świecie. Czynników starzenia społeczeństw jest wiele. Wspomniany już rozwój techniczny, rozwój medycyny, a także zmiana stylu życia jednostki i całego społeczeństwa to czynniki pośrednie. Mają one bowiem wpływ na występowanie czynników bezpośrednich, a więc: wydłużania się długości życia i z drugiej strony spadku liczby urodzeń. To wszystko prowadzi do niekorzystnych wyników pod względem przyrostu naturalnego i reprodukcji

2 społeczeństwa. Badania i analizy wykazują, że proces ten będzie się pogłębiał i aby go powstrzymać konieczne będą szerokie działania w ramach polityki ekonomiczno-społecznej. Skąd biorą się obawy odnośnie starzenia się społeczeństwa? Otóż zjawisko istotnie zaburza strukturę ludności wg wieku ekonomicznego wzrasta gwałtownie liczba ludności poprodukcyjnej, już nie pracującej. Jednocześnie zmniejszają się udziały osób w wieku produkcyjnym, a przede wszystkim przedprodukcyjnym. To z kolei stanowi poważne zagrożenie dla funkcjonowania systemów emerytalnych państw, a co za tym idzie prowadzi do poważnych problemów finansowych gospodarek narodowych. Europa jest obszarem, na którym omawiany proces przybiera największe rozmiary. Według danych Eurostatu za blisko 50 lat w 2060 roku co trzeci mieszkaniec UE będzie miał 65 lat i więcej. Oznacza to, że na każdego emeryta będą przypadały dwie osoby pracujące a obecnie są to cztery osoby. Jak przedstawia się natomiast sytuacja w Polsce i województwie małopolskim? Prognozy Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) dotyczące liczby ludności do 2035 nie pozostawiają złudzeń, że nasze społeczeństwo również się starzeje. Liczba ludności kraju będzie się ponadto kurczyć. Wedle danych GUS spadnie ona z około 38 milionów obecnie do 36 milionów w roku 2035 (spadek o ponad 5%). Eurostat z kolei podaje, że liczba ludności Polski spadnie w 2060 roku do 32,7 miliona. Prognozy GUS potwierdzają ponadto, że w Polsce będzie nasilał się proces starzenia społeczeństwa. Piramida wieku ludności Polski w 2011 roku 2

3 Kształt piramidy wieku ludności z jednej strony ukazuje występowanie w strukturze wieku tak zwanych wyżów i niżów demograficznych powtarzających się cyklicznie. Jednocześnie zauważyć można że kolejny wyże demograficzne będzie coraz mniej liczny spada reprodukcja ludności. Za 12 lat w roku 2025 piramida będzie się przedstawiać następująco: Piramida wieku ludności Polski w 2025 roku a w roku 2035 następująco: Piramida wieku ludności Polski w 2035 roku 3

4 Widać zatem dokładnie, jak podstawa owej piramidy coraz bardziej się zawęża, a poszerza się część górna. Taki wygląd piramidy cechuje właśnie społeczeństwa starzejące się, regresyjne. Wcześniej wspomniano o głównych czynnikach wpływających na starzenie się społeczeństwa: wydłużenie trwania życia i spadku ilości urodzeń. Można też dodać do tych czynników inne zjawisko demograficzne jakim jest ujemne saldo migracji. Trwanie życia ludności Według danych GUS przeciętna długość życia w 2011 roku wynosiła 72,4 lat dla mężczyzn i 80,9 dla kobiet. W przyszłości długość ta zostanie jeszcze zwiększona. Długość trwania życia w Polsce w latach Warto też zwrócić w tych rozważaniach uwagę na zależności pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów czyli dobrze znane pojęcie przyrostu naturalnego. Prognozowana na przyszłe lata wartość tych dwóch zjawisk uwidacznia, jak poważnie zmieniać się będzie stan społeczeństwa. Obecnie mamy dodatni przyrost naturalny zarówno w Polsce, jak i w Małopolsce. Jednak prognozy GUS mówią, że liczba zgonów w przyszłych latach będzie rosnąć a liczba urodzeń spadać. Krytyczny dla województwa małopolskiego ma być przełom lat 2019 i 2020 gdy liczba zgonów przewyższy prognozowaną liczbę urodzeń. Od tego czasu będziemy już obserwować ujemny przyrost naturalny. 4

5 Urodzenia, zgony i przyrost naturalny w Polsce W kolejnych latach przyrost naturalny będzie coraz mniejszy, co spowoduje zarazem spadek liczby ludności. Wartość przyrostu naturalnego (na 1000 ludności) jest silnie zróżnicowana terytorialnie. Nawet na terenie województwa małopolskiego występują duże różnice między powiatami w wartościach przyrostu. Najwyższe osiągane są przez takie powiaty jak nowosądecki, limanowski czy myślenicki. Ujemny przyrost występuje już teraz w powiatach miechowskim, olkuskim i Tarnowie. Przyrost naturalny na 1000 osób według powiatów w roku

6 O ile sytuacja zwiększającej się liczby zgonów jest zjawiskiem, na które mieć wpływu nie sposób, o tyle w przypadku liczby urodzeń można podejmować kroki mające na celu zwiększenie ich liczby. Spadek liczby urodzeń wiąże się bezpośrednio z pojęciem dzietności a więc liczbą dzieci przypadających na jedną rodzącą kobietę. Warto zaznaczyć, że pod względem tego wskaźnika Polska zajmuje jedno z najniższych miejsc na świecie w 2011 wskaźnik dzietności wynosił zaledwie 1,3. Tymczasem za wartość zapewniającą zastępowalność pokoleń uważa się większa od 2,1. Współczynnik obciążenia demograficznego Współczynnik ten pomaga zobrazować jaka ilość osób w wieku nieprodukcyjnym a więc zarówno dzieci w wieku 0-14 lat, jak i dorosłych powyżej 60/64 przypada na pracujących (teoretycznie) czyli będących wieku produkcyjnym. Można też wziąć pod uwagę inny stosunek, np. ludności w wieku poprodukcyjnym do ludności w wieku przedprodukcyjnym informuje nas to, o tym, ile emerytów przypada na dzieci i młodzież do 14 roku życia. Można tez stosować stosunek osób w wieku poprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym. Weźmy pod uwagę te dwa mierniki. Aktualnie w Polsce na 100 dzieci (do 14 roku życia) przypadają około 93 osoby w wieku poprodukcyjnym, a na 100 osób pracujących blisko 27 emerytów. Dla Małopolski wartości te wynoszą kolejno 86 i 27 osób. Jednak wg prognozy w 2035 roku na 100 dzieci w Polsce będzie przypadało 213 osób w wieku poprodukcyjnym, a na 100 osób w wieku produkcyjnym 42 emerytów. Dla Małopolski będą to wartości kolejno 197 i 39. Oczywiście powyższe prognozy dotyczą sytuacji kiedy w Polsce wiek emerytalny wynosił 60 i 65 lat. Udział osób starszych w ludności wg powiatów w roku 2011 i

7 Aby obrazowo pokazać jak wygląda sytuacja można też posłużyć się miarą udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludności. Obecnie udział ten oscyluje przeciętnie w kraju między wartościami 14-18%. Zauważyć jednak można duże zróżnicowanie w niższych szczeblach podziału administracyjnego. Dla przykładu przyjrzyjmy się jak sytuacja wygląda i będzie wyglądać za kilkadziesiąt lat w Małopolsce. W podziale na powiaty widoczne jest że najmniejszy udział osób starszych występuje w środkowo-wschodniej części województwa. Powiaty myślenicki, nowosądecki, a przede wszystkim limanowski wydają się być najmłodszymi. Warto też zaznaczyć, że w powiatach tych notowany jest obecnie najwyższy poziom przyrostu naturalnego i dzietności. Na drugim natomiast biegunie można odnaleźć powiaty z zachodniej granicy województwa. Duży odsetek starszych osób występuje też w głównych miastach Krakowie i Tarnowie. W 2035 roku sytuacja nieznacznie się zmieni. We wszystkich powiatach wzrośnie odsetek osób starszych. Nadal najmłodszymi powiatami będą te wymienione wcześniej dołączy do nich również powiat wielicki. Zmiany będą też dostrzegalne w Krakowie, który ulegnie relatywnie odmłodzeniu. Będzie się to wiązało z popularnym obecnie napływem młodszych osób do tego miasta. Tak przedstawiają się ogólne uwarunkowania starzenia się społeczeństwa w Polsce. Skupmy się teraz bardziej na ujęciu ekonomicznym stanu ludności naszego kraju i województwa. Jak kształtuje się zatem obecnie, i jak będzie w przyszłości, struktura wieku wg ekonomicznych grup wieku. Obecnie udział ludności w wieku przedprodukcyjnym wynosi 18,5%. Udział ludności w wieku produkcyjnym wynosi 64,2% a w wieku poprodukcyjnym 17,3%. W województwie małopolskim jest to kolejno 19,6% ludności w wieku przedprodukcyjnym, 63,5% w wieku produkcyjnym i 16,9% w wieku poprodukcyjnym. Jak będzie się przedstawiała ta struktura w kolejnych latach przedstawia tabela: Struktura ludności Polski i Małopolski według ekonomicznych grup wieku Polska Małopolska przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny ,2% 62,4% 19,4% 18,9% 62,7% 18,5% ,4% 59,5% 22,1% 18,8% 60,6% 20,6% ,2% 57,8% 24,0% 18,6% 59,0% 22,4% ,0% 57,8% 25,2% 17,5% 58,7% 23,8% ,6% 57,6% 26,7% 16,2% 58,3% 25,5% 7

8 Można zaobserwować, że z upływem lat będzie następowała zmiana w tej strukturze. Rosnąć będzie udział osób już niepracujących z 19,4% w 2015 przez 24,0% w roku 2025 po 26,7% w roku Pozostałe grupy będą za to traciły na udziale. Młodzież przed wiekiem pracujących będzie zmniejszać udział z 18,2% do 15,6%. Przede wszystkim będzie się zmniejszać udział bardzo ważnej grupy osób pracujących - z 62,4% do 57,6%. Zmiany takie będą na pewno odczuwalne na rynku pracy. Sytuacja jaka powstanie może spowodować zmiany w relacjach pracodawcy poszukujący pracy, mówiąc wprost - zacznie brakować rąk do pracy. Z drugiej strony zwiększająca się rzesza emerytów będzie pochłaniała coraz większą ilość środków z budżetu państwa. Należy też wspomnieć o prognozach wykonywanych przez głównego zainteresowanego starzeniem się społeczeństwa Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Prognozy te sięgają aż W skrócie można je opisać, jako przewidywania wartości składek emerytalnych i świadczeń. ZUS w prognozach zakłada trzy możliwe warianty sytuacji społeczno-gospodarczej. Od wariantu bardzo optymistycznych zakładających spadek bezrobocia do minimalnych wartości, utrzymujący się wzrost wynagrodzeń i niski poziom inflacji, aż po wariant mniej optymistyczny zakładający dużo gorsze wartości tych wskaźników. Struktura wiekowa ludności Polski w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ZUS i GUS Najważniejsze wnioski jakie płyną z prognozy przygotowanej dla ZUS-u to bardzo drastyczny spadek liczby ludności do 2060 roku będzie nas wtedy niecałe 31 milionów. Drastycznie zmieni się też struktura wiekowa ludności. Niemal o połowę zmniejszy się liczba osób w wieku produkcyjnym jej udział z 65% spadnie do niecałych 50%. 8

9 Wzrośnie gwałtownie liczba osób w wieku poprodukcyjnym z blisko 17% obecnie do ponad 37% w roku Będzie to miało poważne skutki dla finansów państwa i sytuacji ZUS-u. Zwróćmy jednak uwagę na kwestie finansowe. Wedle prognozy wartość składek za rok 2013 wyniesie (w zależności od przyjętego wariantu) od 53 do 63 mld zł. Podczas gdy wydatki funduszu emerytalnego wyniosą blisko 110 mld. Oznacza to więc deficyt w wysokości ponad 50 mld zł. Według prognozy przy założeniu każdego z wariantów deficyt w kolejnych latach będzie się zwiększał. W 2030 roku będzie wynosił 107 mld przy wariancie optymistycznym i ponad 150 mld przy wariancie pesymistycznym. W prognozach na kolejne lata zaznacza się natomiast większe zróżnicowanie ze względu na przyjęty wariant. I tak dla wariantu optymistycznego prognozuje się nawet wystąpienie nadwyżki w 2060 roku wynoszącej 50 mld zł. Jednak w pozostałych wariantach na rok 2060 prognozuje się deficyt w wysokości 100 i 160 mld zł. Warto też zaznaczyć że wariant optymistyczny zakłada między innymi (w 2060 roku): - stopę bezrobocia na poziomie 4,5% - inflację na poziomie 2,0% - wzrost wynagrodzeń 4%, a ponadto ściągalność składek 99%. Z perspektywy obecnej sytuacji gospodarczej realizacja takiego wariantu wydaje się mało realna. Liczba emerytów i odprowadzających składki w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ZUS 9

10 W prognozie można też znaleźć informację o liczbie emerytów, których świadczenie jest wypłacane z funduszu emerytalnego. Na rok 2013 liczba ta (również w zależności od przyjętego wariantu) wynosi około 4,8 mln osób. Prognozy na rok 2060 zakładają że będzie już ona wynosiła 7,a nawet 8 mln osób. Oczywiście wszystkie prognozy są tylko prognozami. W tak długiej perspektywie czasowej trudno jest przewidzieć jakie zmiany będą zachodziły w życiu społecznym i gospodarczym Polski. Wiadomo jednak że konieczne są zmiany, które wpłyną na poprawę przyrostu naturalnego z jednej strony, a z drugiej na poprawę sytuacji ekonomicznej ludności tak aby optymistyczny wariant ZUS mógł się ziścić. Na zakończenie jeszcze ciekawa informacja na temat tego jak będzie się zmieniać liczba ludności w województwach. Wiadomo już że w kraju do 2035 roku nastąpi redukcja liczby ludności, ale czy tak samo będzie we wszystkich województwach? Otóż nie, okazuje się, jedno województwo Mazowiecki będzie miało dodatni bilans ludności w porównaniu ze stanem obecnym. W pozostałych województwach nastąpi spadek, ale również będzie on bardzo zróżnicowany od -16% w województwie świętokrzyskim, po -1% w województwie małopolskim. Zmiana stanu ludności województw w latach

11 Bibliografia: 1. Główny Urząd Statystyczny Bank danych lokalnych 2. Prognoza ludności na lata Główny Urząd Statystyczny 3. Prognoza wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 2060 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych 4. CIA The World Factbook baza danych 11