TEOLOGIA I MORALNOή NUMER 1(15), 2014 doi: /TIM

Transkrypt

1 OSOBY NIESAMODZIELNE I ICH OPIEKUNOWIE 93 TEOLOGIA I MORALNOŒÆ NUMER 1(15), 2014 doi: /TIM BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ 1 Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydzia³ Ekonomii Katedra Makroekonomii i Badañ nad Gospodark¹ Narodow¹ Elastyczne formy pracy a rodzina. Wyniki badañ wœród wielkopolskich przedsiêbiorców Flexible Forms of Work Vs. Family. Results of Research Among Entrepreneurs in Wielkopolska Okres transformacji ustrojowej w Polsce rozpocz¹³ wiele zmian nie tylko o charakterze gospodarczym, ale tak e spo³ecznym. Jednym z istotnych problemów sta³a siê sytuacja pracuj¹cych rodziców maj¹cych na wychowaniu ma³e dzieci. Mo na j¹ rozpatrywaæ wieloaspektowo. W pierwszej kolejnoœci nale y podkreœliæ zmiany pozycji spo³eczno-ekonomicznej rodzin z dzieæmi na polskim rynku pracy, przejawiaj¹ce siê zwiêkszonym zagro eniem bezrobociem, ale te niskim przeciêtnym dochodem per capita na tle rodzin bezdzietnych oraz innych krajów Unii Europejskiej. Co wiêcej, w momencie, gdy w rodzinie pojawia siê dziecko, dochód per capita znacznie siê obni a. W takiej sytuacji utrzymywanie aktywnoœci zawodowej przez oboje ma³ onków bywa czêsto koniecznoœci¹, pomimo e pracuj¹cy rodzice (zw³aszcza kobiety z ma³ymi dzieæmi) postrzegane s¹ przez pracodawców jako pracownicy k³opotliwi, m.in. ze wzglêdu na nisk¹ dyspozycyjnoœæ oraz koniecznoœæ sprawowania opieki nad choruj¹cymi dzieæmi. 1 Baha Kalinowska-Sufinowicz dr hab. adiunkt w Katedrze Makroekonomii i Badañ nad Gospodark¹ Narodow¹ Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Autorka ksi¹ ek: Dyskryminacja kobiet na polskim rynku pracy (2005), Polityka spo³eczno-gospodarcza pañstwa wobec pracy kobiet (2013) oraz ponad siedemdziesiêciu publikacji naukowych i dydaktycznych (autorstwo i wspó³autorstwo). Uczestniczka ponad stu konferencji i seminariów naukowych, a tak e projektów miêdzynarodowych i unijnych (jako ekspert oraz koordynator merytoryczny). Jej zainteresowania badawcze to: rynek pracy, elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy, idea flexicurity oraz sytuacja kobiet na rynku pracy w aspekcie wystêpowania ró nych form dyskryminacji ekonomicznej oraz wyrównywania szans p³ci. Cz³onek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Oddzia³ w Poznaniu od 2005 roku. Kontakt: baha.kalinowska@ue.poznan.pl.

2 94 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ Wobec problemów trudnego rynku pracy pojawi³y siê stosunkowo nowe dla polskiego spo³eczeñstwa tendencje demograficzne: rosn¹cy udzia³ osób yj¹cych samotnie, zjawisko póÿnego macierzyñstwa, wynikaj¹cego m.in. z odk³adania decyzji o dziecku oraz w konsekwencji: drastycznie spadaj¹ca dzietnoœæ kobiet w Polsce, która w d³ugim okresie wed³ug prognoz statystycznych mo e doprowadziæ do starzenia siê spo³eczeñstwa. Najcenniejszy dar ma³ eñstwa: dziecko 2 staje siê konkurencj¹ wobec d¹ enia do zwiêkszenia konsumpcji. Istotnym ograniczeniem polskich rodzin jest jednoczeœnie osi¹ganie równowagi pomiêdzy yciem zawodowym i osobistym. Harmonijne ³¹czenie pracy zawodowej z opiek¹ nad rodzin¹, dzieæmi i domem staje siê coraz trudniejsze. Z tego wzglêdu jedn¹ z mo liwoœci ³atwiejszego godzenia ycia zawodowego z rodzinnym jest szersze wykorzystanie elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na najbardziej przyjazne dla rodzin elastyczne formy pracy, które u³atwi¹ osi¹ganie równowagi pomiêdzy yciem zawodowym i rodzinnym. Analiza bêdzie dokonana w œwietle wyników badania ankietowego (o charakterze pilota owym), które zosta³o przeprowadzone w dniach czerwca 2012 roku i objê³o przedsiêbiorstwa, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹ w województwie wielkopolskim. I. ELASTYCZNE FORMY PRACY POJÊCIE I RODZAJE Elastycznoœæ w odniesieniu do rynku pracy mo e byæ rozumiana w wielu wymiarach 3. Mo emy mieæ do czynienia z elastycznoœci¹ popytu na pracê (inaczej: zatrudnienia), która przejawia siê zdolnoœci¹ przystosowawcz¹ liczby zatrudnionych w przedsiêbiorstwach do warunków gospodarowania i koniunktury gospodarczej. Ten wymiar elastycznoœci jest szans¹ na zwiêkszenie zatrudnienia pracuj¹cych rodziców, maj¹cych na wychowaniu ma³e dzieci, w okresie prosperity, ale jednoczeœnie wi¹ e siê z wiêkszym zagro eniem utrat¹ pracy i docho- 2 Por.: Jan Pawe³ II, Familiaris consortio, cz. 2: Zamys³ Bo y wzglêdem ma³ eñstwa i rodziny. 3 B. Kalinowska, Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy w przedsiêbiorstwie, w: Gospodarowanie prac¹ we wspó³czesnym przedsiêbiorstwie, red. W. Jarmo³owicz, Poznañ 2007, s. 194; B. Kalinowska, Wielkopolski rynek pracy a model flexicurity, Poznañ 2011, s. 9-11; E. Kryñska, Ruchliwoœæ przestrzenna, miêdzyzak³adowa i zawodowa w Polsce, w: Stymulacja ruchliwoœci pracowniczej, Metody i instrumenty, red. E. Kryñska, Warszawa 2001, s. 14; E. Kwiatkowski, Elastycznoœæ popytu na pracê w teoriach rynku pracy, w: Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracê w Polsce, red. E. Kryñska, Warszawa 2003, s ; C. Sadowska-Snarska, Elastyczne formy pracy jako instrument u³atwiaj¹cy godzenie ycia zawodowego z rodzinnym, Bia³ystok 2006, s ; A. Tomanek, Flexicurity w œwietle uwarunkowañ wspó³czesnego rynku pracy, w: Flexicurity jako recepta na wyzwania wspó³czesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Bia- ³ystok 2010, s. 8.

3 ELASTYCZNE FORMY PRACY A RODZINA 95 dów w czasie gorszej koniunktury. Innym rodzajem jest elastycznoœæ poda y pracy (funkcjonalna), wyra aj¹ca siê gotowoœci¹ pracowników do œwiadczenia pracy na ró nych stanowiskach w przedsiêbiorstwie. Tabela 1 Elastyczne formy zatrudnienia Forma Opis Formy regulowane (w pe³ni lub czêœciowo) przez Kodeks pracy Umowy terminowe umowa na czas okreœlony, umowa na okres próbny, umowa na czas wykonywania zawodu Praca na zastêpstwo umowa o pracê na czas okreœlony w celu zast¹pienia pracownika w czasie usprawiedliwionej nieobecnoœci (np. w okresie urlopu macierzyñskiego, tacierzyñskiego, ojcowskiego, rodzicielskiego, wychowawczego) Job-sharing dzielenie pracy; zatrudnienie dwóch lub wiêcej pracowników w niepe³nym wymiarze czasu pracy na jednym stanowisku pracy niepe³nowymiarowej Work-sharing dzielenie siê prac¹; redukcja godzin pracy (i wynagrodzenia) pracowników w celu unikniêcia zwolnieñ z pracy, np. w sytuacji kryzysu gospodarczego Telepraca sytuacja, gdy pracownik zatrudniony jest na umowê o pracê, a jej efekty przesy³a za pomoc¹ internetu, œwiadcz¹c pracê np. w domu Praca na wezwanie praca na telefon; sytuacja, gdy pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy, a podejmuje pracê w przypadku wezwania, np. w hotelarstwie, us³ugach, w przemyœle Formy regulowane (w pe³ni lub czêœciowo) przez Kodeks cywilny (KC) Kontraktowanie pracy przejœcie od standardowej umowy o pracê na rzecz kontraktu na wykonanie konkretnego zadania; np. kontrakt mened erski, kontrakt cha³upniczy Umowa zlecenie umowa starannego dzia³ania na rzecz osi¹gniêcia danego rezultatu (art KC) Umowa o dzie³o umowa, której przedmiotem jest wykonanie dzie³a materialnego lub niematerialnego (art KC) Formy regulowane przez inne akty prawne (lub bez umocowañ prawnych) Wypo yczanie pracowników zatrudnienie tymczasowe o charakterze trójstronnym; przyjmowanie przez pracodawcê-u ytkownika pracowników zatrudnionych przez agencjê tymczasow¹ pracodawcê faktycznego Samozatrudnienie wydzielenie czêœci prac wykonywanych w firmie do realizacji przez pracowników pracuj¹cych na w³asny rachunek zamiast zatrudnienia najemnego Zatrudnienie dorywcze zatrudnienie bez umowy o pracê i bez adnych uprawnieñ przys³uguj¹cych z tytu³u zatrudnienia, ale wiêc i kosztów ubezpieczenia i opodatkowania ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: C. Sadowska-Snarska, Elastyczne formy pracy jako instrument u³atwiaj¹cy godzenie ycia zawodowego z rodzinnym, Bia³ystok 2006.

4 96 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ Elastycznoœæ finansowa z kolei polega na wra liwoœci wynagrodzeñ wzglêdem takich czynników, jak: sytuacja na rynku pracy, rentownoœæ przedsiêbiorstwa oraz czas pracy. Odejœcie od standardów czasu pracy okreœlonych przez pe³en wymiar (ca³y etat) pozwala na osi¹gniêcie elastycznoœci czasu pracy. Ten wymiar elastycznoœci mo e byæ szczególnie cenny w osi¹ganiu równowagi pomiêdzy yciem zawodowym i rodzinnym. Natomiast gotowoœæ osób do przemieszczania siê miêdzy miejscowoœciami, prowadz¹cego do sta³ej lub czasowej, ale d³ugookresowej zmiany miejsca zamieszkania, okreœlana jest jako elastycznoœæ przestrzenna. Je eli jest ona realizowana w oderwaniu od rodziny (emigracja zarobkowa jednego z rodziców), mo e prowadziæ do dysfunkcji, a nawet rozpadu rodziny. Elastyczne formy pracy definiowane s¹ na ogó³ jako nietypowe, a wiêc takie, które nie s¹ zwi¹zane ze standardowym œwiadczeniem pracy (40 godzin tygodniowo, po 8 godzin dziennie), na podstawie umowy o pracê zawartej na czas nieokreœlony ( na sta³e ) respektuj¹cej przepisy Kodeksu pracy. Elastyczne formy pracy wykorzystuj¹ wiele wymiarów elastycznoœci rynku pracy, a obejmuj¹ zarówno elastyczne formy zatrudnienia, jak i elastyczne formy organizacji czasu pracy. Elastyczne formy zatrudnienia podzielono na trzy grupy: a) takie, które znajduj¹ pe³ne (lub choæby czêœciowe) uregulowanie prawne w polskim Kodeksie pracy 4 ; zaliczono do nich: umowy terminowe, pracê na zastêpstwo, job-sharing, work-sharing, telepracê oraz pracê na wezwanie; b) formy, maj¹ce prawne podstawy (w pe³ni lub w czêœci) w polskim Kodeksie cywilnym 5, a wiêc: kontraktowanie pracy, umowê zlecenia i umowê o dzie³o; c) pozosta³e formy (bez umocowania prawnego w Kodeksie pracy lub Kodeksie cywilnym), w tym: wypo yczanie pracowników, samozatrudnienie pracowników oraz zatrudnienie dorywcze (bez regulacji prawnych, zatrudnienie nielegalne). Szczegó³owy opis elastycznych form zatrudnienia zaprezentowano w tabeli 1. 4 Za czêœciowe uregulowanie uznano formê, która nie jest przewidziana w Kodeksie pracy expressis verbis, ale dziêki wykorzystaniu przepisów tej e ustawy mo e byæ wprowadzona w ycie. Por.: Ustawa z 26 czerwca 1974 roku, zwana Kodeksem pracy, tekst jedn. Dz.U. z 2008 r., Nr 21, poz. 94 z póÿn. zm. 5 Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny, Dz.U., Nr 16, poz. 93 z póÿn. zm.

5 ELASTYCZNE FORMY PRACY A RODZINA 97 Forma Praca w niepe³nym wymiarze czasu Zadaniowy czas pracy Równowa ny czas pracy Przerywany czas pracy Skrócony tydzieñ pracy System pracy weekendowej Ruchomy czas pracy Indywidualny czas pracy Indywidualne konta czasowe Tabela 2 Elastyczne formy organizacji czasu pracy Opis sytuacja, gdy faktyczny czas pracy w tygodniu lub œredni w okresie rozliczeniowym jest krótszy ni standardowy czas pracy, a wiêc mniej ni 5 dni w tygodniu po 8 godzin zatrudnienie, polegaj¹ce na okreœleniu pracownikowi wymiaru zadañ, które ma on wykonaæ w ramach okreœlonego czasu (np. dnia, tygodnia czy miesi¹ca) bez sztywnych ram czasowych od-do wyd³u anie czasu pracy zatrudnionego do 12 godzin dziennie na rzecz skrócenia czasu pracy w inne dni lub wolnych dni praca œwiadczona jest z niewliczan¹ do czasu pracy przerw¹ (do 5 godzin), za któr¹ pracownik otrzymuje po³owê wynagrodzenia za czas przestoju praca przez mniej ni 5 dni w tygodniu przy wyd³u eniu dobowego wymiaru czasu pracy (do maksymalnie 12 godzin); okres rozliczeniowy nie mo e przekraczaæ 1 miesi¹ca wykonywanie pracy przez pracownika zatrudnionego w niepe³nym wymiarze czasu pracy tylko w pi¹tki, soboty, niedziele i œwiêta sytuacja, gdy pracownik elastycznie rozpoczyna pracê np. miêdzy 7:00 a 10:00, kontynuuje przez 8 godzin bez przerwy i koñczy np. miêdzy 15:00 a 18:00 dostosowanie czasu pracy do indywidualnych potrzeb pracownika, np. z uwagi na obowi¹zki rodzinne pracownika rozwi¹zania, polegaj¹ce na kumulowaniu przepracowanego czasu pracy i wykorzystanie go jako czasu wolnego w okresie póÿniejszym (mo liwoœci takie wprowadza³a tzw. ustawa antykryzysowa) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: C. Sadowska-Snarska, Elastyczne formy pracy jako instrument u³atwiaj¹cy godzenia ycia zawodowego z rodzinnym, Bia³ystok Elastyczne formy organizacji czasu pracy mo liwe s¹ do wykorzystania w przypadku umowy o pracê zawartej na podstawie Kodeksu pracy. Wiêkszoœæ z tych form zosta³a w nim okreœlona, s¹ to: zadaniowy czas pracy (art. 140), równowa ny czas pracy (art. 135), przerywany czas pracy (art. 139), indywidualny rozk³ad czasu pracy (art. 142), system skróconego tygodnia pracy (art. 143) oraz praca weekendowa (art. 144) 6. II. UWAGI METODOLOGICZNE I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PODMIOTÓW Badanie wielkopolskich przedsiêbiorstw przeprowadzono w ramach projektu MAM DZIECKO PRACUJÊ. Analiza, testowanie oraz wdro enie innowa- 6 Ustawa z 26 czerwca 1974, zwana Kodeksem pracy ; C. Sadowska-Snarska, Elastyczne formy pracy, dz. cyt., s. 32.

6 98 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ cyjnych rozwi¹zañ wspomagaj¹cych godzenie ycia zawodowego i prywatnego w Wielkopolsce, opartych na idei flexicurity 7, objê³o 20 przedsiêbiorstw z województwa wielkopolskiego przy wykorzystaniu metody internetowej (CAWI). Celem badania by³a identyfikacja zakresu znajomoœci i stosowania elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy w przedsiêbiorstwach z województwa wielkopolskiego w latach oraz ocena przydatnoœci poszczególnych nietypowych form pracy jako instrumentu godzenia ycia zawodowego z rodzinnym dla matek i/lub ojców z dzieckiem do 3. roku ycia. Respondentami byli zarówno pracodawcy i przedsiêbiorcy, jak i pracownicy zatrudnieni w zespo³ach kadrowych, zajmuj¹cych siê zarz¹dzaniem zasobami ludzkimi. Kwestionariusz ankietowy sk³ada³ siê z 15 pytañ (w tym: 13 zamkniêtych oraz 2 czêœciowo otwartych). Oprócz pytañ metryczkowych o siedzibê, typ w³asnoœci, poziom zatrudnienia przedsiêbiorstwa w ankiecie wyst¹pi³y pytania dotycz¹ce elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy jako forma pracy dla rodziców z dzieæmi do lat 3. Charakteryzuj¹c ogólnie 20 badanych podmiotów, mo na zauwa yæ, e w grupie tej: 18 zatrudnia³o rodziców dziecka do lat 3 (90% ankietowanych), 11 (55% respondentów) mia³o siedzibê w mieœcie powy ej 100 tys. mieszkañców (Poznañ lub Kalisz), piêæ przedsiêbiorstw zatrudnia³o wiêcej ni 250 pracowników, znalaz³o siê m.in.: osiem firm prywatnych i trzy przedsiêbiorstwa pañstwowe, najliczniej reprezentowane by³y sekcje: handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artyku³ów u ytku osobistego i domowego (25% wskazañ) i edukacja (20% wskazañ); 11 funkcjonowa³o na rynku powy ej 20 lat (55% udzielonych odpowiedzi). III. WYKORZYSTANIE I OCENA ELASTYCZNYCH FORM PRACY WYNIKI BADANIA PILOTA OWEGO Analizuj¹c elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy z perspektywy ich wykorzystania przez wielkopolskich pracodawców oraz przydatnoœci dla pracuj¹cych rodziców z dzieckiem do 3. roku ycia, warto dokonaæ syntetycznej analizy porównawczej. 7 Projekt ten realizowany jest przez Fundacjê Aktywnoœci Lokalnej przy wspó³pracy z Regionalnym Oœrodkiem Polityki Spo³ecznej w Poznaniu oraz Uniwersytetem Ekonomicznym w Poznaniu. Okres realizacji projektu to lata

7 ELASTYCZNE FORMY PRACY A RODZINA 99 Wœród elastycznych form zatrudnienia przewidzianych w pe³ni lub czêœciowo w polskim Kodeksie pracy ankietowani pracodawcy z województwa wielkopolskiego najczêœciej wykorzystywali umowy terminowe (95% wskazañ). Z jednej strony ten rodzaj zatrudnienia wi¹ e siê z szans¹ na przekszta³cenie w umowê na sta³e, jednak nie daje poczucia stabilnoœci rodzinie, zw³aszcza z ma³ymi dzieæmi. Popularne by³y te praca na wezwanie (70%) oraz praca na zastêpstwo (65%). Ta ostatnia wykorzystywana jest zw³aszcza w przypadku koniecznoœci zatrudnienia nowej osoby w miejsce pracownika bêd¹cego na urlopie macierzyñskim/macierzyñskim, ojcowskim lub wychowawczym. EFZ Umowy terminowe Praca na zastêpstwo Job- -sharing Work- -sharing Tabela 3 Stosowanie i ocena przydatnoœci elastycznych form zatrudnienia (przewidzianych w pe³ni lub czêœciowo w polskim Kodeksie pracy) w badanych przedsiêbiorstwach województwa wielkopolskiego tak nie, ale mamy plany w tym zakresie Stosowanie nie, nie ma takiej mo liwoœci nie, nie jest nam to potrzebne trudno powiedzieæ ród³o: opracowanie w³asne na podstawie badañ ankietowych. bardzo przydatna Ocena przydatnoœci œrednio przydatna ma³o przydatna trudno powiedzieæ Telepraca Praca na wezwanie Z kolei, w ocenie respondentów najbardziej przydatne dla pracuj¹cych rodziców z ma³ymi dzieæmi by³y: telepraca i praca na zastêpstwo (po 65% wskazañ) oraz job-sharing i work-sharing (po 50% wskazañ). Istotn¹ barier¹ szerszego wykorzystania przydatnej dla pracuj¹cych rodziców elastycznej formy zatrudnienia, jak¹ jest telepraca, by³ brak mo liwoœci jej stosowania (np. w firmach us³ugowych, budowlanych). OdpowiedŸ tê wybra³o 45% ankietowanych. Niew¹tpliwie jest to forma szczególnie polecana rodzinom z ma³ymi dzieæmi (choæby w wymiarze czêœciowym, u³atwiaj¹cym np. odbiór dziecka ze ³obka, klubu malucha lub przedszkola). Co ciekawe, wiêkszoœæ (63%) ankietowanych przedsiêbiorców z województwa wielkopolskiego nie widzia³a potrzeby stosowania dzielenia siê

8 100 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ prac¹ (work-sharing), a wiêc elastycznej formy zatrudnienia wspomagaj¹cej trudn¹ sytuacjê w przedsiêbiorstwach w okresie kryzysu finansowo-gospodarczego. Mo na z tego wnioskowaæ, e ankietowani przedsiêbiorcy w wiêkszoœci nie odczuli zbyt silnie skutków kryzysu w swoich firmach. Z grupy elastycznych form zatrudnienia regulowanych najczêœciej (kontraktowanie pracy) lub wy³¹cznie za pomoc¹ Kodeksu cywilnego (umowa zlecenia i o dzie³o) badani przedsiêbiorcy najczêœciej korzystali z umów zlecenia (90% wskazañ). Umowa o dzie³o równie cieszy³a siê znacznym zainteresowaniem (70%). Te dwa rodzaje umów okreœlane bywaj¹ jako œmieciowe. Ostatnio zyska³y znaczn¹ popularnoœæ i tematyka ta jest nieustannie obecna w mediach zw³aszcza w odniesieniu do absolwentów i osób m³odych, ale tak e wobec rodziców z dzieckiem do 3. roku ycia. Zatrudnienie wy³¹cznie na podstawie umowy zlecenia lub o dzie³o na ogó³ nie daje rodzinom poczucia stabilnoœci na rynku pracy, jednak w przypadku, gdy s¹ to umowy dodatkowe do umowy standardowej, daj¹ one mo liwoœæ podreperowania domowego bud etu. Trudno wiêc jest jednoznacznie oceniaæ tê formê zatrudnienia jako œmieciow¹. Warto jednoczeœnie podkreœliæ, e pracuj¹cy wy³¹cznie na zlecenie lub o dzie³o mog¹ staraæ siê o korzystniejsze przeformu³owanie swoich umów lub przekszta³cenie ich choæby w umowy terminowe (na czas okreœlony). Tabela 4 Stosowanie i ocena przydatnoœci elastycznych form zatrudnienia (przewidzianych w pe³ni lub czêœciowo w polskim Kodeksie cywilnym) w badanych przedsiêbiorstwach województwa wielkopolskiego EFZ Kontraktowanie pracy Umowa zlecenia Umowa o dzie³o Stosowanie Ocena przydatnoœci nie, ale nie, nie mamy nie, nie ma trudno jest nam tak plany takiej powieto w tym mo liwoœci dzieæ potrzebne zakresie bardzo œrednio ma³o trudno przy- przy- przy- powiedatna datna datna dzieæ ród³o: opracowanie w³asne na podstawie badañ ankietowych. A po³owa badanych wybra³a odpowiedÿ trudno powiedzieæ przy kontraktowaniu pracy tak, jakby ta forma by³a stosunkowo mniej znana. Z punktu widzenia przydatnoœci dla pracuj¹cych rodziców, maj¹cych na wychowaniu ma³e

9 ELASTYCZNE FORMY PRACY A RODZINA 101 dzieci, jako bardzo przydatn¹ 50% ankietowanych oceni³o umowê zlecenia oraz 45% umowê o dzie³o. Wynika wiêc z tego, e ankietowani pracodawcy czêœciej korzystali z umów cywilnoprawnych, ni oceniali je jako przydatne dla rodziców. Znaczna jednak grupa przedsiêbiorców wyra a³a przekonanie o tym, e jest to w³aœciwe rozwi¹zanie dla rodzin. Tabela 5 Stosowanie i ocena przydatnoœci elastycznych form zatrudnienia (nieprzewidzianych w polskim Kodeksie pracy i Kodeksie cywilnym) w badanych przedsiêbiorstwach województwa wielkopolskiego EFZ Wypo yczanie pracowników Samozatrudnienie pracowników Zatrudnienie dorywcze Stosowanie Ocena przydatnoœci nie, ale nie, nie mamy nie, nie ma trudno jest nam tak plany takiej powieto w tym mo liwoœci dzieæ potrzebne zakresie bardzo œrednio ma³o trudno przy- przy- przy- powiedatna datna datna dzieæ ród³o: opracowanie w³asne na podstawie badañ ankietowych. Pozosta³e elastyczne formy zatrudnienia by³y ju zdecydowanie rzadziej wykorzystywane przez respondentów. Najczêœciej w tej grupie by³o stosowane samozatrudnienie 8 (40% wskazañ). Równie ocena tej formy z punktu widzenia przydatnoœci dla pracuj¹cych rodziców dzieci w wieku do 3. roku ycia nie by³a wysoka. Wprawdzie umo liwia ona elastyczne kszta³towanie czasu pracy, jednak w przypadku choroby samozatrudnionego lub koniecznoœci sprawowania opieki nad chorym dzieckiem negatywn¹ jej stron¹ jest koniecznoœæ ponoszenia sta³ych kosztów prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej (sk³adek ZUS, czynszu i innych op³at) bez uzyskiwania przychodów. Najbardziej przydatne dla pracowników z dzieæmi wed³ug 40% opinii respondentów by³o tu wypo yczanie pracowników 9. Z drugiej strony warto zauwa yæ, e w praktyce a 57% badanych uzna³o tê formê za niepotrzebn¹. 8 Samozatrudnienie podlega ustawie z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej, Dz.U., Nr 173, poz z póÿn. zm. 9 Forma ta podlega ustawie z dnia 9 lipca 2003 roku o zatrudnieniu pracowników tymczasowych, Dz.U., Nr 166, poz z póÿn. zm.

10 102 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ Wiêkszoœæ ankietowanych (60%) zdecydowanie nisko ocenia³a te zatrudnienie dorywcze, ale a 30% j¹ wykorzystywa³o. Mo na tu zauwa yæ swego rodzaju paradoks: okreœlona forma pracy nie jest polecana rodzicom, ale jest stosowana. Niew¹tpliwie, forma ta nie mo e byæ polecana rodzinom z wielu wzglêdów, w tym przede wszystkim z powodu nieodprowadzania przez pracodawcê sk³adek na ubezpieczenie zdrowotne, wypadkowe (np. w przypadku wypadku przy pracy rodzina mo e pozostaæ bez œrodków do ycia) oraz emerytalne (brak zabezpieczenia na staroœæ). Tabela 6 Stosowanie i ocena przydatnoœci elastycznych form organizacji czasu pracy w badanych przedsiêbiorstwach województwa wielkopolskiego EFZ Praca w niepe³nym wymiarze Zadaniowy czas pracy Równowa ny czas pracy Przerywany czas pracy Skrócony czas pracy System pracy weekendowej Ruchomy czas pracy Indywidualny czas pracy tak nie, ale mamy plany w tym zakresie Stosowanie nie, nie ma takiej mo liwoœci nie, nie jest nam to potrzebne trudno powiedzieæ bardzo przydatna Ocena przydatnoœci œrednio przydatna ma³o przydatna trudno powiedzieæ Indywidualne konta czasowe ród³o: opracowanie w³asne na podstawie badañ ankietowych. Je eli chodzi o wykorzystanie elastycznych form organizacji czasu pracy, to najczêœciej stosowane by³y: praca w niepe³nym wymiarze (70% wskazañ), indy-

11 ELASTYCZNE FORMY PRACY A RODZINA 103 widualny czas pracy (65%), równowa ny czas pracy (60%) oraz ruchomy czas pracy (50%). Najwy sze noty z punktu widzenia przydatnoœci dla pracuj¹cych rodziców z dzieckiem do 3. roku ycia zebra³y u ankietowanych: ruchomy czas pracy i indywidualny czas pracy (po 85%), a tak e zadaniowy czas pracy (80%) i niepe³ny wymiar czasu pracy (75%). Widaæ wiêc wyraÿnie, e oceny elastycznych form organizacji czasu pracy by³y wyraÿnie wysokie tak e na tle elastycznych form zatrudnienia, ale niekoniecznie by³o to zwi¹zane z ich szerszym zastosowaniem. Respondenci wyra ali czêsto opiniê, e takie rozwi¹zanie nie jest im potrzebne b¹dÿ po prostu nie ma mo liwoœci technicznej zastosowania go w ich przedsiêbiorstwie. W tym przypadku istotne jest podejmowanie dzia³añ na rzecz zwiêkszenia œwiadomoœci zarówno wœród pracodawców, jak i wœród pracowników odnoœnie do mo liwoœci, jakie niesie szersze wykorzystanie elastycznych form organizacji czasu pracy, zw³aszcza w stosunku do pracuj¹cych rodziców, maj¹cych na wychowaniu ma³e dzieci. * * * Konkluduj¹c analizê wyników badañ ankietowych, mo na stwierdziæ, e elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy mog¹ byæ szans¹ dla matek i/lub ojców z dzieckiem do lat 3 na szersz¹ aktywizacjê zawodow¹ oraz bardziej harmonijne godzenie ycia zawodowego z rodzinnym. Jednak w dalszym ci¹gu na podstawie przeprowadzonych pilota owych badañ ankietowych wœród wielkopolskich przedsiêbiorstw w 2012 roku mo na stwierdziæ, e pomimo wysokiej oceny wielu elastycznych form pracy odnoœnie do ich przydatnoœci dla pracuj¹cych rodziców wykorzystanie tych rozwi¹zañ nie jest zbyt szerokie, czêsto z powodu braku wzajemnego zaufania pomiêdzy pracodawc¹ i pracownikiem. Niew¹tpliwie, szersze zastosowanie elastycznych form pracy w praktyce mog³oby przynieœæ pozytywne efekty na rynku pracy zarówno w skali makroekonomicznej (wy szy poziom produktu krajowego brutto z racji wiêkszego wykorzystania zasobów pracy), jak i mikroekonomicznej (lepsza organizacja pracy, wiêksza lojalnoœæ pracowników, mniejsza absencja z powodu chorób). SUMMARY The purpose of the article is an indication of the most family-friendly flexible forms of employment and the organisation of working time, which can allow to achieve balance between work and family life. At first the concept of labour flexibility was defined and flexible forms of employment have been revised with flexible forms of work organization as well. Later the analysis of the flexible forms of work was made in the light of the results of the survey (a pilotage), which was carried out during the period between and among companies doing business in the Wielkopolskie Voivodship. Conducted analysis shows that flexible forms of employment and the organization of working time can be an opportunity for working mothers and fathers to achieve work-family balance. However, despite the high evaluation of many forms of flexible work according to their usefulness

12 104 BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ for working parents, their use in business enterprises is too low, among others because of the lack of trust between employees and employers. Keywords labour market, employment, flexibility, family, children BIBLIOGRAFIA Jan Pawe³ II, Familiaris consortio, cz. 2: Zamys³ Bo y wzglêdem ma³ eñstwa i rodziny. Kalinowska B., Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy w przedsiêbiorstwie, w: Gospodarowanie prac¹ we wspó³czesnym przedsiêbiorstwie, red. W. Jarmo³owicz, Poznañ 2007, s Kalinowska B., Wielkopolski rynek pracy a model flexicurity, Poznañ Kryñska E., Ruchliwoœæ przestrzenna, miêdzyzak³adowa i zawodowa w Polsce, w: Stymulacja ruchliwoœci pracowniczej, Metody i instrumenty, red. E. Kryñska, Warszawa 2001, s Kwiatkowski E., Elastycznoœæ popytu na pracê w teoriach rynku pracy, w: Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracê w Polsce, red. E. Kryñska, Warszawa 2003, s Sadowska-Snarska C., Elastyczne formy pracy jako instrument u³atwiaj¹cy godzenie ycia zawodowego z rodzinnym, Bia³ystok Tomanek A., Flexicurity w œwietle uwarunkowañ wspó³czesnego rynku pracy, w: Flexicurity jako recepta na wyzwania wspó³czesnego rynku pracy, red. A. Tomanek, Bia³ystok 2010, s Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny, Dz.U., Nr 16, poz. 93 z póÿn. zm. Ustawa z 26 czerwca 1974 roku, zwana Kodeksem pracy, tekst jedn. Dz.U. z 2008 r., Nr 21, poz. 94 z póÿn. zm. Ustawa z dnia 9 lipca 2003 roku o zatrudnieniu pracowników tymczasowych, Dz. U., Nr 166, poz z póÿn. zm. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej, Dz.U., Nr 173, poz z póÿn. zm.