Rolnictwo a Natura 2000

Transkrypt

1 Rolnictwo a Natura 2000 Białystok 2012 r. 1

2 Wprowadzenie Zgodnie z koncepcją zrównowaŝonego rozwoju, obok podstawowej funkcji, jaką jest produkcja artykułów rolnych, obszary wiejskie pełnią waŝną rolę w zakresie ochrony środowiska, w tym ochrony i zachowania siedlisk oraz róŝnorodności biologicznej. Sprostanie wyzwaniom tej koncepcji jest moŝliwe dzięki zintegrowaniu polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Wymaga to traktowania zasobów środowiska jako ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej. W Polsce zasada zrównowaŝonego rozwoju zyskała rangę konstytucyjną została zapisana w art. 5 Konstytucji RP, a definicja zrównowaŝonego rozwoju znalazła się w ustawie Prawo Ochrony Środowiska: "taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania moŝliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń." UŜytki rolne w Polsce stanowią blisko 60% powierzchni kraju, w tym większość to grunty orne. W działalności rolniczej wykorzystywane są podstawowe zasoby środowiska przyrodniczego, jak gleba i woda. Powiązania między bogactwem zasobów przyrody, a rolnictwem są kompleksowe i nawzajem na siebie wpływają. W tym momencie istotne jest uzyskanie stanu równowagi 1. Rolnictwo na przestrzeni wieków zawsze w istotny sposób wpływało na jakość zasobów i walorów przyrody. Zresztą takŝe po dziś dzień kształtuje ich charakter. Związki te mają charakter dwustronny: jakość zasobów środowiskowych determinuje wielkość i kierunki produkcji rolniczej, a gospodarka rolna zmienia zastane ekosystemy, kształtuje krajobraz, wpływa na jakość poszczególnych składników przyrody

3 Poprzez prowadzenie działalności rolniczej na terenach o wyjątkowych wartościach przyrodniczych, rolnicy w sposób szczególny odpowiadają za zachowanie ich walorów. Wiele gatunków fauny i flory będących przedmiotem ochrony występuje na gruntach rolnych i jest związana z łąkowymi siedliskami wilgotnymi i bagiennymi. Zachowanie takiego charakteru siedlisk jest uzaleŝnione od ich odpowiedniego uŝytkowania i jest warunkiem skutecznej ochrony obszarów cennych, a w efekcie zachowania róŝnorodności biologicznej. Utrzymanie wilgotnego czy bagiennego charakteru odpowiednich uŝytków rolnych daje gwarancję wspierania rolnictwa w przyszłości, w ramach wysokopłatnych pakietów rolnośrodowiskowych oraz stwarza moŝliwość korzystania z mechanizmów wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej 2. W celu zapobiegania niekorzystnym zmianom przyrodniczym w krajobrazie rolniczym, wdroŝono system tzw. programów rolnośrodowiskowych, realizowanych w ramach wieloletniego Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Programy rolnośrodowiskowe są formą pomocy finansowej, wypłacanej rolnikom jako wynagrodzenie za utracony dochód w wyniku zaniechania intensywnej produkcji rolnej, na rzecz działania w kierunku ochrony środowiska. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich a Natura 2000 Instrumentem Wspólnej Polityki Rolnej, mającym szczególnie duŝe znaczenie dla kształtowania poprawnych relacji rolnictwo środowisko, jest program rolnośrodowiskowy, który bezpośrednio wpływa na przyrodę (głównie róŝnorodność biologiczna, zachowanie walorów krajobrazowych), a pośrednio na zrównowaŝony rozwoju obszarów wiejskich oraz kształtowanie świadomości ekologicznej lokalnych społeczności. Obecnie obowiązuje program W swoim załoŝeniu realizacja tego programu ma przyczyniać się do zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich z jednoczesnym zachowaniem róŝnorodności biologicznej. W ramach programu rolnośrodowiskowego w sposób szczególny chronione są najcenniejsze środowiska, tj.: łąki, pastwiska, stare sady wraz z całą róŝnorodnością gatunkową na nich występującą. Program ma promować produkcję rolną zgodną z wymogami ochrony przyrody i środowiska. 2 I. Kaługa, Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Warszawa 2009, s. 7. 3

4 Głównym celem programu jest poprawa jakości środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich, w tym w szczególności utrzymanie i przywracanie stanu najcenniejszych siedlisk poprzez: promowanie zrównowaŝonego gospodarowania, odpowiednie uŝytkowanie gleb i ochronę wód oraz ochronę zagroŝonych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. W ramach priorytetowych kierunków wsparcia obszarów wiejskich UE, zdefiniowano cztery osie: Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; Oś 3: Jakość Ŝycia na obszarach wiejskich i róŝnicowanie gospodarki wiejskiej; Oś 4: Leader 3. Działania nowego programu rolnośrodowiskowego zostały podzielone na 8 pakietów, w obrębie których wyróŝniono 41 wariantów. Pakiet 1. Rolnictwo zrównowaŝone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe uŝytki zielone Pakiet 4. Ochrona zagroŝonych gatunków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Pakiet 5. Ochrona zagroŝonych gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Pakiet 6. Zachowanie zagroŝonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagroŝonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód 4. Priorytetowym załoŝeniem programu rolnośrodowiskowego jest promowanie produkcji rolnej opartej na metodach zgodnych z wymogami ochrony środowiska i przyrody. Jest to najistotniejsze działanie słuŝące ochronie środowiska przyrodniczego i róŝnorodności biologicznej. Program jest tworzony przez kaŝde państwo członkowskie indywidualnie Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, red. nauk. A. Bołtromiuk, Warszawa 2011, s

5 z uwzględnieniem walorów przyrodniczych i krajobrazowych obszarów wiejskich oraz ze względu na typ gospodarki rolniczej i sytuację ekonomiczną gospodarstw w danym kraju. Bezpośrednie włączenie rolników w ochronę środowiska naturalnego poprzez program rolnośrodowiskowy daje unikalną, być moŝe jedyną, szansę na zabezpieczenie róŝnorodności biologicznej regionów. Jednym z zadań programu rolnośrodowiskowego jest zachowanie bioróŝnorodności na trwałych uŝytkach zielonych. Łąki i pastwiska to jedne z najwaŝniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych terenów rolniczych. Powstały one na siedliskach poleśnych i są antropogenicznym (wytworzonym pod wpływem działalności człowieka i od niego zaleŝnym) składnikiem krajobrazu naszego kraju. Zawdzięczają swoje istnienie przede wszystkim systematycznemu wykaszaniu lub wypasaniu. Przy jednorodnej i długotrwałej gospodarce roślinność tych siedlisk osiągnęła ustabilizowany, stały i bogaty skład gatunkowy. Wpływ na róŝnorodność biologiczną łąk i pastwisk ma zarówno intensyfikacja jak i zaprzestanie gospodarowanie. Antropogeniczne ich pochodzenie oznacza teŝ, Ŝe naleŝą one do najbardziej zagroŝonych typów roślinności. W okresie funkcjonowanie sieci Natura 2000 jest wspierane finansowo przez UE przy wykorzystaniu siedmiu instrumentów Funduszu LIFE +, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ERDF), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EAFRD), Europejskiego Funduszu Rybackiego (EFF), Funduszu Spójności, 7 Programu Ramowego Badań i Rozwoju (FP7). Od czasu powołania polskich obszarów Natura 2000, zadania z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego znalazły swoje odzwierciedlenie we Wspólnej Polityce Rolnej. Warto podkreślić, Ŝe to właśnie grunty rolne zajmują największą powierzchnię na terytorium Polski, a ich znaczenie, takŝe dla potrzeb ochrony przyrody, jest bardzo duŝe. Niestety, w wyniku transformacji polityczno-gospodarczych skutkujących istotnymi przemianami w tym sektorze, na przełomie ostatnich lat doszło do znacznego obniŝenia produktywności rolnej, a tym samym zaniechania tradycyjnych metod uprawy gleby i hodowli zwierząt. Zaniechanie ekstensywnego uŝytkowania łąk i pastwisk, zmniejszyło znacznie róŝnorodność biologiczną terenów rolniczych, doprowadzając jednocześnie do istotnych zmian siedliskowych i gatunkowych w obrębie obszarów Natura

6 Ochrona obszarów Natura 2000 jest realizowana w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w osi priorytetowej drugiej, tzw. środowiskowej ZrównowaŜone gospodarowanie zasobami gruntów rolnych i leśnych - jako jeden z pakietów programu rolnośrodowiskowego. Pakiet nr 5 bezpośrednio juŝ w swojej nazwie Ochrona zagroŝonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 odnosi się do Europejskiej Sieci Ekologicznej. Jest realizowany w 10 wariantach. Jego celem jest zachowanie dobrego stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków wymienionych w unijnych dyrektywach. Rolnicy, których ziemie znajdują się na obszarach Natura 2000, mają praktycznie moŝliwość korzystania z kaŝdego pakietu. KaŜdy z pakietów zawiera kilka wariantów, a wielkość płatności określa się na podstawie wysokości proporcjonalnej do powierzchni objętej działaniami 5. Dofinansowanie moŝe stanowić alternatywę gospodarowania na tych obszarach Natura 2000, gdzie utrzymanie/przywrócenie ekstensywnego rolnictwa jest często konieczne dla zachowania lub odtworzenia chronionych siedlisk fauny i flory. Wspieranie rolnictwa ze środków budŝetowych staje się w tym kontekście swoistym wynagrodzeniem za specyficzne usługi i dobra publiczne dostarczane społeczeństwu, do niedawna traktowane jako tzw. pozytywne efekty zewnętrzne. W Polsce rolnicy są obecnie w zasadzie jedyna grupa społeczno-zawodowa, do której dość precyzyjnie zaadresowane jest wsparcie finansowe z tytułu gospodarowania na obszarach Natura Na realizację pakietu nr 5 UE przeznaczyła Polsce 450 mln euro na lata Beneficjentem pakietu moŝe zostać rolnik, który posiada gospodarstwo o powierzchni uŝytków rolnych nie mniejszych niŝ 1 ha, połoŝone na terenie objętym siecią Natura Rolnik podejmuje się realizacji programu przez pięć lat, zgodnie z planem działalności rolno środowiskowej płatności, spełnić na terenie całego gospodarstwa wymogi niepłatne. Zobowiązania te są określone w Rozporządzeniu Ministra i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm 7. Według nich rolnicy zobowiązani są do: Natura 2000 dobro publiczne, problem prywatny, Warszawa 2010, s Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, pod. red. A. Bołtromiuka, Warszawa 2010, s

7 - zmianowania upraw tzn. uprawiania jednego gatunku roślin na jednej działce nie dłuŝej niŝ trzy lata, - zapobiegania erozji gleby przez uprawę roślin lub ugorowanie na gruntach ornych, koszenie lub wypas na łąkach i pastwiskach, odpowiednie zabiegi na gruntach o nachyleniu powyŝej 20 º, - zakazu wypalania na gruntach rolnych, - ochrony struktury gleby, tzn. uprawy sprzętem o małym nacisku na glebę w okresie wysycenia gleby wodą, - zapewnienia minimalnego poziomu utrzymania oraz przeciwdziałania niszczeniu siedlisk naturalnych, czyli obiektów kompensacji ekologicznej przez zachowanie zadrzewień, zakrzaczeń, oczek, wodnych, miedz, - utrzymania czystości i porządku w gospodarstwie, co wiąŝe się z posiadaniem urządzeń do odpadów komunalnych, ochroną siedlisk, wypełnianiem obowiązków na obszarach objętych ochroną prawną, - zapewnienia zdrowotności roślin przez ewidencjonowanie zabiegów z zastosowaniem chemicznych środków ochrony roślin, posiadanie dokumentacji uprawniającej do wykonania tych zabiegów, uŝywanie atestowanego opryskiwacze, uŝywanie środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu, - zapewnienie zdrowotności zwierząt przez udokumentowane leczenie, niestosowanie związków o działaniu hormonalnym, tyreostatycznym, beta- antagonistycznym, - odpowiedniego stosowania i przechowywania nawozów naturalnych i mineralnych, tzn. dawka azotu w czystym składniku pochodzenia naturalnego nieprzekraczająca 170 kg ha - ¹, stosowanie nawozów mineralnych tylko dopuszczonych do obrotu, - odpowiedniego wykorzystania ścieków i osadów ściekowych 8. 8 Ibidem, s

8 Jeśli rolnik spełni podstawowe, niepłatne wymagania, to po pierwsze jako przyszły beneficjent powinien opracować i sporządzić plan działalności rolnośrodowiskowej przy udziale doradcy rolnośrodowiskowego uprawnionego do doradzania w ramach programu na okres Plan działalności rolnośrodowiskowej powinien być sporządzony zgodnie z planem ochrony, dotyczącym rezerwatu przyrody i parku narodowego, albo zgodnie z planem zadań ochrony lub planu zadań ochronnych oraz w przypadku obszaru, o którym mowa w art. 33 ust. 2 ustawy o ochronie z przyrody [2004], plan działalności rolnośrodowiskowej powinien być zaopiniowany przez właściwy organ administracyjny w zakresie zgodności z celami ochrony danego obszaru chronionego. Przyszły beneficjent jest zobowiązany przygotować dokumentację przyrodniczą swego gospodarstwa wykonaną przez uprawnionych ekspertów (uprawnieni ornitolodzy oraz botanicy) z zakresu kwalifikacji siedlisk przyrodniczych lub siedlisk lęgowych ptaków. Przygotowanie odpłatnej ekspertyzy przyrodniczej powinno być dokonane wiosną roku poprzedzającego złoŝenie wniosku. Zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym do programu rolnośrodowiskowego MRiRW wynagrodzenia ekspertów traktowane są jako koszty transakcyjne refundowane jednorazowo do wysokości maksymalnej 4 tys. zł wraz z wypłatą płatności rolno środowiskowej za dany wariant. Kwota refundacji uzaleŝniona jest od wyjściowej powierzchni siedliska, na której będzie realizowany program rolno środowiskowy. Maksymalne kwoty kosztów transakcyjnych sporządzenia dokumentacji ornitologicznej oraz przyrodniczej z określeniem typu siedliska zostały ustalone na: 500 zł na gospodarstwo do obszaru poniŝej 1,00 ha, 1000 zł do obszaru 1,01-5,00 ha, 2000 zł do obszaru 5,01-20,00 ha, 3000 zł do obszaru 20,01-50,00 ha, 4000 zł do obszaru powyŝej 50,00 ha. Płatność za realizację zadań szczegółowo opisanych w poszczególnych wariantach pakietu wraz z kosztami transakcyjnymi będzie wypłacona beneficjentom w roku następnym po przystąpieniu do programu rolnośrodowiskowego. Wobec tego beneficjent programu będzie musiał ponieść koszty na opracowanie planu działalności rolnośrodowiskowej oraz ekspertyzę przyrodniczą w roku poprzedzającym złoŝenie wniosku o płatność. W roku złoŝenia wniosku rolnik poniesie koszty realizacji pakietu. Tymczasem dopiero w roku 8

9 następnym po złoŝeniu wniosku otrzyma płatność rolnośrodowiskową oraz zwrot kosztów transakcyjnych lub jedynie ich części 9. Beneficjenci programu rolnośrodowiskowego, realizujący pakiet, powinni dodatkowo spełnić wymagania dotyczące odpowiedniego zarządzania gospodarstwem rolnym połoŝonym na obszarach sieci Natura NajwaŜniejsze zasady zarządzania takim gospodarstwem to: 1. Obowiązkowa ocena wpływu na środowisko planów lub projektów ewentualnych inwestycji o potencjalnym bezpośrednim lub pośrednim wpływie na stan obszaru Natura 2000, której koszty ponosi inwestor. Na podstawie tej oceny organ nadzorujący dany obszar zatwierdza lub odrzuca realizację rozpatrywanej inwestycji. W przypadku uzasadnienia inwestycji realizacją celów nadrzędnych naleŝy wykonać kompensację przyrodniczą negatywnego oddziaływania na środowisko. Koszty kompensacji przyrodniczej równieŝ ponosi podmiot realizujący inwestycję. 2. Kontynuacja dotychczasowego sposobu gospodarowania jest warunkiem utrzymania danego typu siedliska lub całych kompleksów krajobrazowych, z którymi związane są określone gatunki zwierząt i/lub roślin. 3. Zakaz intensywnej gospodarki rolnej z równoczesnym promowaniem ekstensywnej gospodarki łąkarskiej. 4. Obowiązek utrzymania ekstensywnego uŝytkowania trwałych uŝytków zielonych (wypas, koszenie, koszarzenie), co zapobiega procesom sukcesji. 5. Obowiązek zachowania tzw. biotopów towarzyszących, czyli uŝytków kompensacji ekologicznej, jak oczka wodne, zadrzewienia i zakrzaczenia. 6. Obowiązek ochrony i odtwarzania korytarzy ekologicznych, umoŝliwiających migrację zwierząt między siedliskami. 7. Dbałość o stan jakości wód, tzn. zakaz nawoŝenia pól w sąsiedztwie (100 m) zbiornika lub torfowiska, zakaz zabudowy, obowiązek utrzymania siedliska w dotychczasowym stanie. 9 Ibidem, s

10 Rolnicy muszą liczyć się więc z faktem, Ŝe niektóre realizowane przez nich przedsięwzięcia na obszarze Natura 2000, tj. np. melioracje, konserwacja rowów odwadniających, budowa urządzeń wodnych zatrzymujących wodę, zalesianie, zabudowa siedliskowa, budowa pensjonatów, gospodarstw agroturystycznych, rozbudowa lub remont gospodarstwa czy usunięcie drzew lub krzewów mogą wymagać wykonania oceny oddziaływania na obszar Natura Szans dla rolnictwa na obszarach Natura 2000 moŝna upatrywać w większej aktywności w zakresie korzystania z dostępnych środków publicznych. Trzeba wziąć pod uwagę stosunkowo krótki okres funkcjonowania programu, który dopiero dociera do świadomości rolników, którzy muszą nabyć umiejętności korzystania z pakietów działań rolnośrodowiskowych. Upowszechnienie programu rolnośrodowiskowego stwarza znaczną szansę dla gospodarstw na terenach Natura 2000 przez podjęcie jego realizacji. Wymaga to pewnych ograniczeń w gospodarowaniu rolniczym, co jest rekompensowane płatnościami. Wielkość tych płatności powinna wynikać z utraconych korzyści prywatnych (rolników), ale takŝe ze społecznego wartościowania ekosystemów ESE N2000. Chodzi o to, aby uczestnictwo w realizacji takiego programu z reguły poŝądane w odniesieniu do gospodarstw połoŝonych na terenie Natura 2000 było korzystne i dla rolnika, i dla społeczeństwa. Takie moŝliwości stwarza takŝe rozwój ekologicznych form gospodarowania rolniczego. Ponadto istnieje duŝe prawdopodobieństwo, Ŝe zapisy obligatoryjnych Planów Zadań Ochrony i planów działalności rolnośrodowiskowej (np. Pakietu 5.) mogą się częściowo lub całkowicie pokrywać, co moŝe ograniczyć rolnikom moŝliwości ubiegania się o płatności rolnośrodowiskowe. Wynika to z faktu, Ŝe jako źródło powszechnie obowiązującego prawa, PZO zawiera (a w zasadzie będzie zawierać) nakazy, których przestrzeganie będzie dla rolnika obowiązkowe zgodnie z zasadą cross-compliance 11. Przestrzeganie tej zasady jest z kolei podstawowym warunkiem otrzymywania przez rolnika płatności bezpośrednich. Jednocześnie. zgodnie z obowiązującymi dotychczas przepisami regulującymi zasady przyznawania płatności rolnośrodowiskowych, mogą być one wypłacane rolnikom jedynie za czynności nieobowiązkowe. Obrazowo moŝna to przedstawić za pomocą sformułowania: 10 I. Kaługa, Korzyści, op. cit., s Zasada wzajemnej zgodności, zasada współzaleŝności -oznacza powiązanie wysokości uzyskiwanych płatności bezpośrednich ze spełnianiem przez beneficjentów określonych wymogów. 10

11 jedna łąka moŝe zostać skoszona tylko w ramach jednego obowiązku prawnego. W takim przypadku obowiązek wynikałby z faktu pobierania jednolitej płatności obszarowej, co wykluczałoby moŝliwość ubiegania się na tej samej podstawie faktycznej o płatność rolnośrodowiskowa. Podsumowanie Niezaprzeczalnym walorem rolnictwa na terenach Natura 2000 jest dostarczanie środowiskowych dóbr i usług publicznych, co znajduje wyraz w transferach środków w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, zwłaszcza w postaci płatności w tytułu Obszarów o Niekorzystnych Warunkach 12 i płatności rolnośrodowiskowych. Sprzyja to poprawie warunków ekonomicznych gospodarstw rolnych na tych obszarach. Problemem jest jednak ustalenie poziomu tych płatności, aby stanowiły dostateczną kompensatę i zachętę dla rolników, a jednocześnie zapewniały osiąganie celów społecznych. Ustalenie płatności według zasady utraconych korzyści nie stanowi dostatecznej gwarancji dla dostarczenia przez gospodarstwa rolne na terenach Natura 2000 dóbr publicznych 13. Kluczowe znaczenie ma takŝe racjonalne gospodarowanie, zarządzanie przestrzenią i środowiskiem w ramach racjonalnych planów zagospodarowania przestrzennego. W planach tych trzeba harmonizować interesy wszystkich uŝytkowników środowiska, ale teŝ pamiętać, iŝ nadrzędne jest właśnie środowisko przyrodnicze. Potrzebne jest silniejsze wsparcie instytucjonalne poprzez rozwijanie organizacji doradczych, norm prawnych, edukacji i doradztwa w zakresie interakcji w triadzie człowiek gospodarka środowisko. Tylko podejście holistyczne, całościowe i zintegrowane, kojarzące interesy wszystkich stron, bazujące na współdziałaniu społeczności lokalnych, władz samorządowych i krajowych pozwoli na równoczesne tworzenie warunków godziwego Ŝycia na obszarach objętych Europejską Siecią Ekologiczną Natura To tereny, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na warunki naturalne, ale takŝe występuje tu moŝliwość nadmiernego wyludnienia 13 Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju, op. cit., s Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju, op. cit.,

12 Bibliografia Wybór literatury Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, pod. red. A. Bołtromiuka, Warszawa Kaługa I., Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Warszawa Natura 2000 dobro publiczne, problem prywatny, Warszawa Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, red. nauk. A. Bołtromiuk, Warszawa Wykaz stron internetowych funduszeue.info