Opracowanie analityczne

Transkrypt

1 Opracowanie analityczne Wersja skrócona Raportu końcowego z realizacji Zadania A w ramach projektu Prowadzenie Centrum Wdrażania Projektów przy Białowieskim Parku Narodowym Warszawa, maj 2014 r.

2 Redakcja naukowa dr hab. Artur Bołtromiuk, prof. IRWiR PAN Zespół autorski dr Mirosław Drygas (podrozdziały 1.2, 2.1, 2.7, 4.2) dr Aneta Kargol-Wasiluk (podrozdziały 4.1, 5.1, 5.2) dr hab. Marek W. Kozak, prof. UW (rozdział 3) Małgorzata Mazur-Łukasiak (podrozdział 5.3) dr Sylwia Michalska (podrozdziały 2.2, 2.3, 5.3) dr Iwona Nurzyńska (podrozdziały 1.2, 2.1, 2.7, 4.2) dr Monika Stanny (podrozdział 1.1) dr Ruta Śpiewak (podrozdziały 2.2, 2.4, 2.5, 2.6) Przygotowanie wersji skróconej Raportu końcowego red. Elżbieta Wierzbicka 2

3 Spis treści Wprowadzenie Analiza zasobów powiatu hajnowskiego ekspertyza Diagnoza uwarunkowań lokalnych rozwoju badanego obszaru na tle województwa podlaskiego Struktura rozwoju społeczno-gospodarczego zróżnicowanie efektów rozwojowych z perspektywy regionalnej Wprowadzenie do charakterystyki zasobów lokalnych Charakterystyka społecznych uwarunkowań rozwoju lokalnego Charakterystyka gospodarczych uwarunkowań rozwoju lokalnego Analiza potencjału rozwojowego badanego obszaru Cele rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu hajnowskiego w wybranych dokumentach strategicznych Charakterystyka struktury gospodarki powiatu hajnowskiego Instytucje promujące i wspierające lokalną przedsiębiorczość Zdolność i kompetencje instytucjonalne samorządu lokalnego do realizacji funkcji dobrego rządzenia (good governance) Bariery rozwoju lokalnego oraz potencjalne sposoby ich likwidacji w świetle wyników badań empirycznych ekspertyza Identyfikacja barier ekonomicznych Identyfikacja barier społecznych Konflikt na tle użytkowania zasobów Puszczy Białowieskiej Identyfikacja wyobrażeń o powiecie hajnowskim wśród społeczności lokalnej w perspektywie 10 lat Lokalne elity i ich rola w rozwoju powiatu hajnowskiego Przegląd dobrych praktyk aktywizacji ekonomicznej i społecznej Analiza możliwości aktywizacji ekonomicznej oraz potencjalnych źródeł dochodów społeczności lokalnych Opracowanie koncepcji zagospodarowania turystycznego powiatu hajnowskiego Założenia Strategie rozwoju turystyki Wizja turystyki w powiecie w końcu bieżącej dekady Diagnoza prospektywna (o możliwości wprowadzenia w życie wizji rozwoju) Wyzwania i możliwości

4 4. Ekspertyza dostępnego i potencjalnego wsparcia zewnętrznego rozwoju lokalnego Analiza zdolności absorpcyjnych oraz aktywności samorządów w uzyskiwaniu zewnętrznego finansowania Dług samorządowy jako bariera finansowania rozwoju lokalnego analiza wskaźników zadłużenia Zdolność finansowania inwestycji prorozwojowych przez samorząd szczebla gminnego analiza sytuacji finansowej na podstawie WPF Sektor samorządowy jako beneficjent wsparcia zewnętrznego Przegląd zewnętrznych źródeł finansowania prorozwojowych działań Próba podsumowania doświadczeń i kierunków wykorzystania pomocy unijnej w okresie Analiza potencjalnych instrumentów wsparcia w ramach dostępnych funduszy w okresie Ekspertyza możliwości i zakresu udziału BPN w kreowaniu przedsięwzięć biznesowych Analiza uwarunkowań prawnych parku narodowego w zakresie uzyskiwania zewnętrznych środków finansowych Analiza zdolności BPN do inicjowania przedsięwzięć biznesowych i prorozwojowych oraz udziału w sieciach współpracy Komunikacja BPN z otoczeniem Wnioski i rekomendacje Załącznik analiza SWOT powiatu hajnowskiego Literatura Dokumenty Strony internetowe Źródła danych

5 Wprowadzenie Obszary wiejskie, w szczególności te o dominacji funkcji rolniczej i leśnej oraz peryferyjnej lokalizacji w stosunku do centrów rozwoju, zwykle charakteryzują się niższym poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego niż te, których gospodarka jest w większym stopniu wielofunkcyjna, co może wynikać zarówno z aktywności lokalnej, jak umiejętności wyszukiwania i korzystania ze środków zewnętrznych rożnego rodzaju. Powiat hajnowski cechuje się ogólnie niekorzystnymi parametrami charakteryzującymi potencjał rozwojowy. Sytuacja taka sprzyja utrwalaniu się procesu depopulacji wskutek występowania zjawiska migracji ludności zamieszkującej te tereny. Pomimo podejmowanych w przeszłości różnorodnych działań, mających na celu zapobieganie nasilaniu się tych procesów, osiągnięte wyniki są niezadowalające, o czym świadczy pogarszająca się struktura demograficzna. Co więcej, wśród zdecydowanej większości przedstawicieli młodego pokolenia nadal pokutuje przeświadczenie, że wiązanie swoich planów na przyszłość z pozostaniem na terenie powiatu hajnowskiego nie jest najlepszym rozwiązaniem. Jako najprostszy i najlepszy sposób na polepszenie swego bytu postrzegana jest emigracja do krajowych ośrodków wielkomiejskich bądź też za granicę. Dokonany w przedkładanym opracowaniu pomiar poziomu rozwoju społecznogospodarczego gmin powiatu hajnowskiego wykazuje, że z wyjątkiem gminy Białowieża, jest on relatywnie bardzo niski w porównaniu z gminami wiejskimi położonymi w innych częściach Polski. Jest to zjawisko typowe i utrwalone historycznie w całym wschodnim pasie przygranicznym kraju, często określanym mianem Polski B. Czy tak musi być i czy stan ten można zmienić? Czy posiadane zasoby lokalne, w tym unikatowe w skali światowej dobro, jakim jest Puszcza Białowieska, mogą stać się motorem rozwoju powiatu? Czy jest to możliwe bez skorzystania z zewnętrznego wsparcia finansowego, nawet na dobrze zdefiniowane i ukierunkowane projekty? Podjęta w opracowaniu próba odpowiedzi na te pytania wskazuje na wiele elementów obiektywnych i subiektywnych, które warunkują osiągnięcie sukcesu. Najważ- 5

6 niejszym z nich wydaje się wytworzenie na terenie powiatu masy krytycznej kapitału społecznego, spowodowanie mobilizacji lokalnej społeczności, zainteresowanej konsekwentnym podejmowaniem i realizacją projektów służących osiąganiu wspólnie wypracowanych celów. Wymaga to współdziałania opartego na zaufaniu i woli współpracy głównych aktorów społeczności lokalnej, przy jednoczesnym wygaszeniu istniejących konfliktów. Cel, zakres i metoda badań. Cele badawcze zostały zdeterminowane wytycznymi zawartymi w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia, obejmującej pięć obszarów tematycznych, a mianowicie: 1) analizę zasobów powiatu hajnowskiego; 2) identyfikację barier rozwoju lokalnego oraz potencjalnych sposobów ich likwidacji; 3) koncepcję zagospodarowania turystycznego powiatu; 4) analizę dostępnego i potencjalnego wsparcia zewnętrznego rozwoju lokalnego; 5) określenie możliwości i zakresu udziału BPN w kreowaniu przedsięwzięć biznesowych. Ponadto Białowieski Park Narodowy (BPN) Zleceniodawca ekspertyzy oczekiwał wskazania ogólnych kierunków rozwoju subregionu, propozycji przełamania barier komunikacyjnych na linii: BPN społeczności lokalne, identyfikacji innych niż bezpośrednia eksploatacja zasobów Puszczy Białowieskiej form przedsiębiorczości i źródeł dochodów lokalnej społeczności, propozycji zapewnienia stabilności rekomendowanych rozwiązań rozwojowych i funkcjonowania Centrum Wdrażania Projektów (CWP) po zakończeniu realizacji projektu oraz wskazania potencjalnych beneficjentów CWP i opracowania koncepcji dotarcia do nich z informacją. Badaniami jakościowymi objęto wszystkie gminy powiatu hajnowskiego: siedem gmin wiejskich (Białowieża, Czeremcha, Czyże, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka, Narew, Narewka), jedną gminę miejsko-wiejską (Kleszczele) oraz miasto Hajnówka. Badania ilościowe zastosowane do diagnozy zasobów własnych gmin powiatu hajnowskiego na tle gmin województwa podlaskiego objęły jedynie gminy wiejskie i miejsko-wiejskie. Celem tej diagnozy była charakterystyka potencjałów rozwojowych na poziomie lokalnym i ukazanie przewag konkurencyjnych oraz deficytów gmin powiatu hajnowskiego (7 gmin wiejskich i 1 gmina miejsko-wiejska) na tle gmin województwa podlaskiego (105 gmin: 82 gminy wiejskie i 23 gminy miejsko-wiejskie). Uzyskany obraz przestrzennego zróżnicowania poszczególnych uwarunkowań rozwoju (poprzez ocenę ich zasobów lokalnych) stanowił podstawę do identyfikacji barier i możliwości rozwojowych układu lokalnego. Powiat bowiem nie jest samotną wyspą, lecz częścią systemu społeczno-gospodarczego województwa podlaskiego 6

7 prowadzącego określoną politykę rozwoju, co bezpośrednio przekłada się na kształt polityki lokalnej. Założono, że analizowane dane powinny być możliwie najbardziej aktualne. Dlatego głównym źródłem informacji statystycznej był Bank Danych Lokalnych (BDL) za 2010 rok, uzupełniony danymi z Powszechnego Spisu Rolnego 2010, badaniami POLTAX, czy danymi BDL za wybrane lata. Bazę cech uzupełniono o dane z instytucji publicznych, dysponujących informacjami dla wszystkich analizowanych jednostek, ewidencjonowanych według tej samej metodyki; kilka zmiennych (6 wskaźników z 29) pochodziło z Monitoringu Rozwoju Obszarów Wiejskich przygotowywanego przez EFRWP 1 i IRWIR PAN. W badaniach ilościowych realizowanych na terenie powiatu zastosowano narzędzie ankiety audytoryjnej, skierowanej do uczniów najstarszych klas szkół średnich i gimnazjów powiatu hajnowskiego, dotyczącej m.in. wizji przyszłości subregionu, planowanych kierunków osobistego rozwoju i oczekiwań wobec powstającego Centrum Wdrażania Projektów przy BPN. Ankiety wypełniło 252 respondentów 2 z wszystkich 7 gimnazjów zlokalizowanych w gminach wiejskich (oprócz gminy Hajnówka, gdzie badano młodzież ponadgimnazjalną) i gminie miejsko-wiejskiej Kleszczele oraz 3 szkół średnich (2 licea z Hajnówki i technikum leśne z Białowieży). Celem badań jakościowych było uzyskanie informacji i opinii o: barierach rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu hajnowskiego i możliwościach ich usunięcia; oddziaływaniu BPN na różne sfery aktywności społecznej i gospodarczej społeczności lokalnych; konflikcie spowodowanym projektem poszerzenia BPN i jego wpływie na rozwój subregionu; kierunkach i potencjale zmian społeczno-gospodarczych, w tym wizji przyszłości młodego pokolenia mieszkańców powiatu oraz roli i miejscu utworzonego przy BPN Centrum Wdrażania Projektów w kontekście szans i zagrożeń rozwoju lokalnego. Istotnym celem badań jakościowych była także rekonstrukcja obrazu BPN w odbiorze społeczności lokalnej na podstawie analizy prasy i wybranych stron internetowych, co stanowiło podstawę rekomendacji dotyczących relacji i komunikacji BPN z otoczeniem zewnętrznym. Podstawowymi technikami wykorzystanymi w badaniach jakościowych były indywidualne wywiady pogłębione (Individual In-depth Interview IDI) oraz tematyczne 1 Autorzy raportu pragną serdecznie podziękować Europejskiemu Funduszowi Rozwoju Wsi Polskiej (EFRWP) za wyrażenie zgody na wykorzystanie danych zebranych w trakcie wspólnie realizowanego z IRWiR PAN projektu. 2 Po wstępnej weryfikacji do dalszej analizy zakwalifikowano 247 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy ankiet (146 z gimnazjów i 101 ze szkół średnich). Analizie poddano odpowiedzi wyłącznie mieszkańców powiatu hajnowskiego. 7

8 panele eksperckie. Wywiady indywidualne miały charakter pół ustrukturyzowany z wcześniej przygotowaną listą pytań (scenariusze IDI opracowano w podziale na poszczególne grupy respondentów, w tym: przedsiębiorców, przedstawicieli ngo, BPN, PGL LP, JST, instytucji otoczenia biznesu). Ogółem przeprowadzono 44 IDI, a w doborze próby udało się zróżnicować respondentów i ich punkty widzenia na interesujące Zleceniodawcę i zespół badawczy tematy. W trakcie 2 3 godzinnych moderowanych dyskusji przeprowadzonych w ramach sześciu paneli eksperckich z udziałem przedsiębiorców, wójtów, przedstawicieli organizacji pozarządowych, starostwa powiatowego, Białowieskiego Parku Narodowego, Lasów Państwowych i innych instytucji zebrano bogaty materiał do dalszych analiz barier i możliwości rozwojowych powiatu. Wiele użytecznych informacji znalazło się w dziewięciu wywiadach kwestionariuszowych z przewodniczącymi rad gmin (wiejskich, miejsko-wiejskiej i miejskiej). Wśród uzupełniających technik i narzędzi badawczych wykorzystanych przy realizacji niniejszego projektu należy wymienić: analizę dokumentów i danych zastanych (m.in.: historycznych i aktualnych koncepcji/strategii rozwoju, w tym rozwoju turystyki krajowych, regionalnych i lokalnych; raportów z badań, ekspertyz, raportów rynkowych; materiałów informacyjnych i promocyjnych dotyczących subregionu); analizę treści materiałów prasowych i stron internetowych; wizyty in situ (zapoznanie się z realiami społeczno-gospodarczymi, w tym realiami turystyki i infrastruktury turystycznej w powiecie hajnowskim); analizy prawne. Zawarte w niniejszym raporcie analizy i wnioskowanie opierają się na pięciu źródłach informacji: analizie danych statystycznych, analizie wyników badań terenowych, analizie dokumentów strategicznych i ekspertyz oraz studiach opartych na literaturze i wiedzy eksperckiej członków Zespołu badawczego. Zakres prac analitycznych w postaci sformułowanych problemów badawczych został szeroko zakreślony, a ich przedstawienie dostosowano do oczekiwań Zleceniodawcy. Artur Bołtromiuk 8