Wystarczalnoœæ zasobów dolnoœl¹skich z³ó kamieni ³amanych w œwietle rozwoju eksploatacji i uwarunkowañ geoœrodowiskowych

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 2/4 KRZYSZTOF GALOS*, WOJCIECH GLAPA** Wystarczalnoœæ zasobów dolnoœl¹skich z³ó kamieni ³amanych w œwietle rozwoju eksploatacji i uwarunkowañ geoœrodowiskowych Wprowadzenie W ci¹gu ostatnich piêciu lat na polskim rynku kruszyw mineralnych zachodzi³y dynamiczne zmiany. W regionie dolnoœl¹skim mia³y one szczególnie intensywny przebieg, co zwi¹zane jest z wyj¹tkow¹ pozycj¹ Dolnego Œl¹ska w krajowej gospodarce surowcowej. Jest to pochodn¹ wielu czynników, takich jak urozmaicona budowa geologiczna regionu, obfitoœæ z³ó ró norodnych kopalin, wyj¹tkowa koncentracja z³ó kopalin skalnych przydatnych do produkcji wysokiej jakoœci kruszyw mineralnych, wieloletnia tradycja górnictwa skalnego, jak równie stosowanie najnowoczeœniejszych rozwi¹zañ eksploatacyjnych i przeróbczych. 1. Baza zasobowa z³ó ska³ zwiêz³ych kamieni ³amanych i blocznych w województwie dolnoœl¹skim na tle kraju Z³o a ska³ zwiêz³ych (kamieni ³amanych i blocznych), w przeciwieñstwie do powszechnie wystêpuj¹cych z³ó kopalin okruchowych (piasków i wirów), nale ¹ do stosunkowo rzadkich w skali kraju: ich iloœæ jest oko³o dziesiêciokrotnie mniejsza. Tak e wydobycie roczne tych ska³ jest w Polsce trzykrotnie mniejsze ni kruszyw wirowo-piaskowych. ** Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; kgalos@min-pan.krakow.pl ** Dr in., Politechnika Wroc³awska, Wydzia³ Geoin ynierii, Górnictwa i Geologii, Wroc³aw; wojciech.glapa@pwr.wroc.pl

2 236 Z drugiej strony przeciêtne wielkoœci zasobów w poszczególnych z³o ach kamieni ³amanych i blocznych s¹ znacznie wiêksze ni w z³o ach wirowo-piaskowych. W Polsce, wed³ug stanu na koniec 2006 r., udokumentowanych by³o 590 z³ó kamieni ³amanych i blocznych o ³¹cznych zasobach bilansowych mln Mg. Zagospodarowanych by³o 240 z³ó o zasobach przemys³owych mln Mg (tab. 1) (Bilans Zasobów ). Sumaryczne zmiany w zasobach geologicznych bilansowych i przemys³owych w ostatnich latach (wyra one jako przyrosty i ubytki) nie s¹ w omawianej grupie z³ó tak spektakularne, jak w przypadku z³ó kruszyw piaszczysto- wirowych. Odnotowuje siê sta³y, choæ wolno postêpuj¹cy ubytek zasobów przemys³owych. Mo na odnieœæ wra enie, e ruch zasobów jest tu znacznie mniejszy, a jakiekolwiek trendy s¹ trudniej zauwa alne. Okazuje siê, e zasadnicze zmiany w wielkoœci zasobów kamieni ³amanych i blocznych s¹ efektem dok³adniejszego rozpoznawania poszczególnych z³ó i weryfikacji zasobów. Ubytki zasobów z tytu³u eksploatacji z³ó maj¹ znaczenie drugorzêdne. W województwie dolnoœl¹skim skupionych jest 51,5% krajowych zasobów bilansowych i a 77,3% krajowych zasobów przemys³owych kamieni ³amanych i blocznych. Zlokalizowane s¹ tu jedyne w Polsce z³o a gabra i sjenitów, niemal wszystkie spoœród krajowych z³ó bazaltów, granitów, melafirów i porfirów, a tak e wszystkie z³o a ska³ metamorficznych: amfibolitów, serpentynitów, zieleñców, gnejsów, hornfelsów, migmatytów, ³upków krystalicznych i marmurów (Glapa, Sroga 2008). Ta wyj¹tkowa koncentracja z³ó powoduje, e Dolny Œl¹sk jest tradycyjnie najwa niejszym w Polsce producentem kruszyw ³amanych ze ska³ magmowych i metamorficznych. W innych regionach Polski z koniecznoœci rozwinê³a siê produkcja kruszyw ³amanych ze zwiêz³ych odmian ska³ osadowych. Ze z³ó regionu œwiêtokrzyskiego pochodzi wiêkszoœæ kruszyw wapiennych i dolomitowych, a ze œl¹sko-krakowskiego i z Karpat kruszyw wapiennych, dolomitowych i piaskow- TABELA 1 Zasoby przemys³owe i wydobycie kamieni ³amanych i blocznych w Polsce w latach TABLE 1 Available reserves and mining output of crushed and dimension stone in Poland Rok Zasoby przemys³owe tych Z³o a zagospodarowane Wydobycie z³ó liczba zmiana, % mln Mg zmiana, % tys. Mg zmiana, % , , , , , , , , , , , , , , ,1 ród³o: Bilans Zasobów ; obliczenia w³asne

3 cowych. W konsekwencji niemal ca³a produkcja naturalnych kruszyw ³amanych ze Ÿróde³ krajowych skupiona jest w szeœciu województwach Polski po³udniowej (tab. 2). Na Dolnym Œl¹sku przedmiotem eksploatacji dla potrzeb produkcji kruszyw ³amanych i kamieni budowlanych s¹ g³ównie kwaœne i zasadowe magmowe ska³y plutoniczne (granitoidy, gabra) oraz wulkaniczne (porfiry, melafiry, bazalty). Du o mniejsze znaczenie gospodarcze ska³y metamorficzne (gnejsy, amfibolity, serpentynity), a zupe³nie marginalne ska³y osadowe: szarog³azy, piaskowce i wapienie. Bogactwo odmian wystêpuj¹cych tu ska³ zwi¹zane jest w wielu przypadkach z ich unikatow¹ jakoœci¹. Przyk³adem niech bêd¹ (nie tylko w kraju) z doskona³ych parametrów fizykomechanicznych bazalty i melafiry, czy te amfibolity z Ogorzelca i gabra z Braszowic (Glapa, Sroga 2008). S¹ one wykorzystywane m.in. do produkcji najwy szej jakoœci kruszyw ³amanych do budownictwa komunikacyjnego (mosty, lotniska i autostrady). W województwie dolnoœl¹skim w 2006 roku by³o udokumentowanych ³¹cznie 240 z³ó kamieni ³amanych i blocznych, w tym oko³o 150 posiadaj¹cych kopalinê przydatn¹ do 237 Wydobycie ze z³ó kamieni ³amanych i blocznych w ujêciu wojewódzkim Mining output form crushed and dimension stone deposits in main voivodships TABELA 2 TABLE 2 Wydobycie w latach [tys. Mg] Województwo Zmiana wielkoœci wydobycia w stosunku do roku poprzedniego [%] Dolnoœl¹skie Ma³opolskie Opolskie Podkarpackie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Pozosta³e województwa ,4 +28,8 0,3 +30,3 +1, ,8 +8,6 +27,7 +2,3 +16, ,7 +3,9 +21,7 8,9 +7, ,1 +10,2 +22,3 +15,1 +11, ,5 +4,2 +1,7 +7,5 +6, ,3 +10,5 +11,7 +12,8 +19, ,8 9,9 +42,6 2,0 8,8 ród³o: Bilans Zasobów ; obliczenia w³asne

4 Iloœæ zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych woj. dolnoœl¹skiego 1 TABLE produkcji kruszywa naturalnego ³amanego. Spoœród nich 85 stanowi³y z³o a zagospodarowane (tab. 3), a bie ¹c¹ eksploatacjê prowadzono w 64 z³o ach. W okresie ostatnich piêciu szeœciu lat nie zauwa a siê istotnych zmian iloœci zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku. W ujêciu ³¹cznym notowano z regu³y pewne ubytki zasobów bilansowych tych z³ó, natomiast zjawiskiem sta³ym by³ systematyczny ubytek wielkoœci zasobów przemys³owych w z³o ach zagospodarowanych (tab. 4). Najwiêksze zmiany w wielkoœci zasobów bilansowych odnotowano w roku 2003, gdy przyrost tych zasobów w ³¹cznej iloœci oko³o 120 mln Mg nast¹pi³ dziêki udokumentowaniu lub lepszemu rozpoznaniu z³ó niezagospodarowanych, m.in. Rybnica I, Siedlimowice I, Targowica Wschód, Ksiêginki Pó³noc, Kostrza-Wanda, Ksiêginki I. Tak e w roku 2006 przyrost tych zasobów siêgn¹³ 57 mln Mg, a to za spraw¹ udokumentowania z³o a migmatytu, amfibolitu i granodiorytu Kluczowa (24 mln Mg) oraz zwiêkszenia zasobów z³ó : Kostrza Piekie³ko (14 mln Mg granitu), Ksiêginki Pó³noc (9,6 mln Mg bazaltu) i Nas³awice (9,6 mln Mg serpentynitu). W œlad za tym nie postêpowa³ jednak istotny wzrost iloœci z³ó zagospodarowanych, a wzrost produkcji pochodzi³ z rozwoju lub lepszego TABELA 3 Quantity of developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship Kopalina Liczba zagospodarowanych z³ó Bazalt Gabro Granit Sjenit Melafir Porfir (keratofir) Amfibolit Serpentynit Gnejs Hornfels Migmatyt Razem Podano ³¹czn¹ liczbê z³ó obecnie eksploatowanych, jak i z³ó z eksploatacj¹ czasowo wstrzyman¹ lub zaniechan¹; zestawienie dotyczy tylko z³ó przydatnych g³ównie do produkcji kruszywa ³amanego, nie uwzglêdniono w nim innych rodzajów ska³ np. piaskowców ród³o: Bilans Zasobów ; obliczenia w³asne

5 Zasoby przemys³owe zagospodarowanych z³ó kamieni ³amanych woj. dolnoœl¹skiego 1 TABLE 4 wykorzystania zdolnoœci produkcyjnych zak³adów ju istniej¹cych. Istotne zmiany w tym zakresie przyniós³ rok 2007 (otwarcie kilku nowych kopalñ, np. Pi³awa Górna, Targowica), a tak e powinien przynieœæ rok obecny. 239 TABELA 4 Available reserves of developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodship Zasoby przemys³owe [tys. Mg] Kopalina Bazalt Gabro Granit Sjenit Melafir Porfir Amfibolit Serpentynit Gnejs Hornfels Migmatyt Razem Zmiana zasobów w stosunku do roku poprzedniego [%] ,7 5,1 +1,5 +4,2 3, ,3 +1,0 1,7 0,6 0, ,7 +0,8 1,4 7,4 2, ,4 3,1 3,2 3,5 4, ,8 1,0 1,1 1,5 3, ,7 +387, ,6 2,0 2,2 2,7 2, ,2 1,6 1,7 3,5 7, ,8 0,0 0,1 0,1 0, , ,1 0,6 0,8 2,8 1,0 1 Uwagi jak pod tabel¹ 3 ród³o: Bilans Zasobów ; obliczenia w³asne

6 240 Analiza zmian zasobów z³ó kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku prowadzi do pewnych wniosków ogólnych, a mianowicie: zmiany zasobów na znacz¹c¹ skalê odbywaj¹ siê w obrêbie z³ó ju zagospodarowanych w wyniku dok³adniejszego ich rozpoznawania i weryfikacji zasobów, wydzielania z du ych z³ó fragmentów nadaj¹cych siê do szybkiego zagospodarowania, szczególnie dla produkcji kruszyw ³amanych; oraz powiêkszania zasobów poprzez rozszerzanie granic dokumentowanych z³ó w granicach istniej¹cych obszarów górniczych; stan zasobów przemys³owych jest stosunkowo stabilny; ubytkowi z tytu³u eksploatacji towarzyszy czêsto rozpoznanie nowych fragmentów z³ó ju udokumentowanych i powiêkszanie ich zasobów; opisane procesy sprawiaj¹, e ubytek ³¹cznej wielkoœci zasobów przemys³owych kamieni ³amanych nie jest tak dynamiczny, jak siê powszechnie s¹dzi i wynosi oko³o 1% rocznie, wyj¹tkowo jest wiêkszy (np. w 2005 r.). 2. Rozwój wydobycia kamieni ³amanych ze z³ó przydatnych do produkcji kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim Po okresie dekoniunktury, wystêpuj¹cym g³ównie w latach , od roku 2003 nast¹pi³ znacz¹cy wzrost popytu, a co za tym idzie tak e poda y kruszyw naturalnych ³amanych w Polsce. Zapotrzebowanie rynku krajowego na materia³y drogowe i budowlane spowodowa³o gwa³towny wzrost wydobycia kopalin skalnych i produkcji kruszyw, czêsto wysokiej jakoœci. W skali kraju wzrost ten w okresie wyniós³ oko³o 60%, natomiast w województwie dolnoœl¹skim a 78%, a to za spraw¹ silnego popytu na kruszywa wysokiej klasy, dostêpne niemal wy³¹cznie ze z³ó tego regionu. Wzrost ten by³ notowany praktycznie w przypadku wszystkich kopalin skalnych, choæ najbardziej widoczny by³ dla gabra, granitów i serpentynitu (tab. 5). G³ówn¹ kopalin¹ u ytkowan¹ do produkcji kruszyw ³amanych pozostaje jednak nadal bazalt. Ju w roku 2006 wydobycie kamieni ³amanych w województwie dolnoœl¹skim by³o najwy sze od 10 lat (tab. 5). Wedle wstêpnych ocen w 2007 r. wzros³o ono o kolejne oko³o 4,6 mln Mg i osi¹gnê³o rekordowy poziom ponad 22 mln Mg, wzrastaj¹c w stosunku do roku 2002 a o 125% (tab. 6). Z przedstawionego w tabeli 6 wyliczenia potencjalnego okresu dalszej eksploatacji z³ó wynika, e ju przy istniej¹cym potencjale wydobywczym zasoby niektórych z³ó zostan¹ wyczerpane w okresie kilkunastu lat (np. Góra Kamienista, Góra Trupieñ, Krzeniów, Koœmin, Nas³awice), a niekiedy nawet kilku lat (np. Ogorzelec). Z drugiej strony wci¹ rosn¹cy popyt na kruszywa ³amane na rynku krajowym oraz istniej¹ce mo liwoœci dystrybucyjne Dolnego Œl¹ska powoduj¹, e nale y spodziewaæ siê jeszcze wiêkszego wzrostu wydobycia w ujêciu ³¹cznym, a wiêc i z poszczególnych czynnych kopalñ. Sprzyja temu wzrastaj¹cy udzia³ transportu kolejowego w wywozie tych kruszyw, czêsto w g³¹b kraju na odleg³oœci nawet rzêdu km, zaœ kluczem do dalszego rozwoju jest mo liwoœæ

7 241 Wydobycie ze z³ó kamieni ³amanych w woj. dolnoœl¹skim Mining output from crushed stone deposits in Dolnoœl¹skie voivodship TABELA 5 TABLE 5 Wydobycie [tys. Mg] Kopalina Zmiana wielkoœci wydobycia w stosunku do roku poprzedniego [%] Bazalt Gabro Granit Sjenit Melafir Porfir Amfibolit Serpentynit Gnejs Hornfels Migmatyt Razem ,8 +20,1 +6,3 +12,2 +2, ,4 +38,0 8,7 +72,8 +4, ,7 +23,3 +4,1 +47,4 +5, ,8 +107,2 17,1 +31,1 +20, ,8 +33,3 +16,4 +28,8 13, , ,1* ,1 +21,1 +9,8 +18, ,6 +28,2 +13,2 +120,6 +77, , ,9 +6, , ,1 +24,9 +6,1 +31,5 +2,0 *) z³o e Gorce, przyrost w stosunku do 2002 roku ród³o: Bilans Zasobów ; obliczenia w³asne

8 242 Zestawienie wa niejszych z³ó zagospodarowanych kamieni ³amanych w woj. dolnoœl¹skim: zasoby geologiczne bilansowe i przemys³owe, wydobycie w latach oraz potencjalny okres eksploatacji pozosta³ych zasobów z³o a TABELA 6 List of the main developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship: economic and available reserves, mining output in the years , potential period of further extraction of the remaining reserves TABLE 6 Lp. Z³o e Kopalina Zasoby [tys. Mg] 1 Wydobycie [tys. Mg] Potencjalny okres bilansowe przemys³owe eksploatacji z³o a [lat] Bukowa Góra Bazalt Góra Kamienista Bazalt Góra Trupieñ Bazalt Jawor-Mêcinka Bazalt Kozia Góra Bazalt Krzeniów Bazalt Ksiêginki I Bazalt Ksiêginki-Pó³noc Bazalt Sulików Bazalt Targowica Bazalt Winna Góra Bazalt Braszowice Gabro S³upiec-Dêbówka Gabro Chwa³ków I Granit Gniewków Granit Go³aszyce Granit Górka Granit

9 243 cd. tabela 6 cont. table Graniczna Granit Pagórki Zachodnie Granit RogoŸnica Granit Siedlimowice I Granit Strzegów-Gêsiniec Granit Strzelin Granit Wieœnica Granit Koœmin Sjenit Gorce Porfir Borówno Melafir Grzêdy Melafir Rybnica Leœna Melafir Œwierki Melafir Nas³awice Serpentynit Ogorzelec Amfibolit Pi³awa Górna Amfibolit + migmatyt Mikoszów Gnejs Pomianów Gnejs Stan na r. 2 Wyliczone wed³ug formu³y: (zasoby przemys³owe wed³ug stanu wydobycie w 2007 r.) / maksymalne wydobycie roczne w okresie ród³o: Bilans Zasobów ; informacje w³asne

10 244 TABELA 7 G³ówne asortymenty produkcji z wa niejszych z³ó zagospodarowanych kamieni ³amanych Dolnego Œl¹ska oraz mo liwoœci transportu do odbiorców (stan na 2007 r.) TABLE 7 The main production assortments in the principal developed deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship with transport possibilities (as of 2007) Lp. Kopalnia Kopalina Asortymenty surowcowe, kierunki zastosowañ Transport do odbiorców samochodowy kolejowy Bukowa Góra bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Zarêba 2. Góra Kamienista bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 3. Góra Trupieñ bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Krzeniów 4. Jawor-Mêcinka bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Paw³owice 5. Kozia Góra bazalt kruszywa ³amane,, tak bocznica stacji Krzeniów 6. Krzeniów bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 7. Ksiêginki I bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Lubañ Œl. 8. Ksiêginki-Pó³noc bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 9. Sulików bazalt kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 10. Targowica bazalt kruszywa ³amane, tak brak 11. Winna Góra bazalt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Jawor 12. Braszowice gabro kruszywa ³amane,, budownictwo tak brak 13. S³upiec-Dêbówka gabro kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 14. Chwa³ków I granit kruszywa ³amane,, budownictwo tak brak 15. Gniewków granit kruszywa ³amane, bloki, elem. foremne,, budownictwo tak w³asna bocznica kolejowa 16. Go³aszyce granit kruszywa ³amane, tak brak 17. Górka granit kruszywa ³amane, kamieñ ³amany, tak brak

11 245 cd. tabela 7 cont. table Graniczna granit kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak w³asna bocznica kolejowa 19. Pagórki Zachodnie granit kruszywa ³amane, tak brak 20. RogoŸnica granit kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 21. Siedlimowice I granit kruszywa ³amane, tak brak 22. Strzegów-Gêsiniec granit kruszywa ³amane, kamieñ hydrotechn., bloki,, budownictwo tak brak 23. Strzelin granit kruszywa ³amane, bloki,, budownictwo tak bocznica stacji Strzelin 24. Wieœnica granit kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak bocznica stacji RogoŸnica 25. Koœmin sjenit kruszywa ³amane, kamieñ ³am., bloki,, budownictwo tak bocznica stacji Pi³awa Grn. 26. Gorce porfir kruszywa ³amane, p³yty, bloki,, budownictwo tak brak 27. Borówno melafir kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 28. Grzêdy melafir kruszywa ³amane, tak w³asna bocznica kolejowa 29. Rybnica Leœna melafir kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Wa³brzych G³. 30. Œwierki melafir kruszywa ³amane, tak bocznica kolejowa w Bartnicy 31. Nas³awice serpentynit kruszywa ³amane, tak brak 32. Ogorzelec amfibolit kruszywa ³amane, tak brak 33. Pi³awa Górna amfibolit + migmatyt kruszywa ³amane, tak bocznica stacji Pi³awa Grn., docelowo bocznica w³asna 34. Mikoszów gnejs kruszywa ³amane, tak brak 35. Pomianów gnejs kruszywa ³amane, kamieñ ³amany, tak bocznica stacji Pomianów ród³o: Bilans gospodarki surowcami...; informacje w³asne

12 246 wykorzystania istniej¹cych bocznic kolejowych (tab. 7) lub budowa nowych, a tak e modernizacja, a niekiedy wrêcz odbudowa niektórych po³¹czeñ kolejowych. Bazalty Wyst¹pienia bazaltów na Dolnym Œl¹sku tworz¹ rozleg³¹ strefê rozci¹gaj¹c¹ siê od Zgorzelca na zachodzie po Górê Œw. Anny na wschodzie (Opolszczyzna). Ze wzglêdu na swe w³aœciwoœci techniczne: wysok¹ wytrzyma³oœæ na œciskanie, odpornoœæ na czynniki atmosferyczne oraz nisk¹ œcieralnoœæ, s¹ najwy szej jakoœci kopalin¹ do produkcji kruszyw drogowych, kolejowych i budowlanych. ¹czne zasoby geologiczne we wszystkich 44 udokumentowanych z³o ach wynosi³y 570 mln Mg, co stanowi³o 96% udokumentowanej bazy zasobowej tej kopaliny w kraju. W 2006 r. w granicach województwa dolnoœl¹skiego zagospodarowanych by³o 20 z³ó bazaltu. Wielkoœæ wydobycia wynios³a ponad 5,7 mln Mg w 2006 r. i 6,4 mln Mg w 2007 r. (tab. 5, 6), z czego oko³o 60% pochodzi³o z regionu jaworsko-z³otoryjskiego. Prawie 30% ³¹cznego wydobycia dolnoœl¹skich bazaltów pochodzi ze z³o a Krzeniów (tab. 6). Gabra Powierzchniowe wyst¹pienia gabr oraz gabro-diabazów w Polsce znane s¹ tylko z terenu Dolnego Œl¹ska. Aktualnie eksploatowane s¹ dwa du e z³o a: Braszowice i S³upiec- -Dêbówka o ³¹cznych zasobach przemys³owych 161 mln Mg. Gabro z Braszowic jest ska³¹ gruboziarnist¹, miejscami porfirowat¹. Kopalina ze z³o a S³upiec-Dêbówka reprezentuje odmiany od gabr labradorowo-diallagowych i oliwinowych do drobnoziarnistych diabazów. Surowiec z obu z³ó stosowany jest wy³¹cznie do produkcji poszukiwanych asortymentów kruszyw. W 2007 r. ³¹czne wydobycie z obu z³ó wynios³o 3,3 mln Mg (dla porównania w 2002 r. tylko 1,0 mln t). Granitoidy Wœród magmowych ska³ g³êbinowych wystêpuj¹cych na Dolnym Œl¹sku podstawowe znaczenie dla przemys³u kamienia budowlanego i drogownictwa maj¹ granitoidy. Do 2006 r. udokumentowano 75 z³ó tych ska³, w tym 61 z³ó granitu, 6 granodiorytu i 8 sjenitu. Zasoby geologiczne granitoidów w regionie wynosz¹ oko³o 1520 mln Mg, co stanowi 98% ich zasobów krajowych. S¹ one eksploatowane a w 34 z³o ach. Najwiêksze zasoby i wydobycie granitu koncentruje siê w obrêbie masywu Strzegom-Sobótka. Granity te posiadaj¹ korzystne parametry fizykotechniczne, a dobra oddzielnoœæ p³ytowa umo liwia wydobywanie bloków. Granity strzeliñsko- ulowskie s¹ zwykle drobnoziarniste, a bloczne odmiany granitów wystêpuj¹ tylko w Strzelinie i Górce Sobockiej. Granity karkonoskie wydobywane s¹ na niewielk¹ skalê w jednym tylko z³o u Szklarska Porêba-Huta. W przypadku tej ostatniej odmiany wymagania ochrony œrodowiska (Karkonoski Park Narodowy wraz z otulin¹) ograniczaj¹ mo liwoœci jej pozyskiwania. Do z³ó granitu o najwiêkszym wydobyciu w 2007 r. nale a³y: Graniczna (1019 tys. Mg), Siedlimowice I (517 tys. Mg, RogoŸnica (507 tys. Mg). Daje siê zauwa yæ coraz bardziej intensywny rozwój produkcji kruszyw ³amanych granitowych, i to niekiedy ze z³ó, z których jeszcze do niedawna pozyskiwano granit bloczny (np. Gniewków, Go³aszyce, Strzelin, Wieœnica). Inn¹, bardzo atrakcyjn¹ odmian¹ granitoidów, wystêpuj¹c¹ tylko na Dolnym Œl¹sku, s¹ tzw. sjenity niemczañskie. Aktualnie eksploatowane s¹ dwa ich z³o a w Koœminie

13 247 i Przedborowej. Wydobycie w kopalni Koœmin wynios³o w 2007 r. ju 831 tys. Mg. Tak e w kopalni Przedborowa od 2007 r. rozpoczêto produkcjê kruszyw ³amanych, a jej wielkoœæ mo e w najbli szym czasie osi¹gn¹æ nawet 400 tys. Mg/r. Melafiry i porfiry Wa n¹ pozycjê w bilansie zasobów kamieni ³amanych zajmuj¹ dolnopermskie i górnokarboñskie wulkanity: porfiry i melafiry. Z³o owe wyst¹pienia tych ska³ zlokalizowane s¹ w zachodniej czêœci depresji œródsudeckiej oraz we wschodniej czêœci depresji pó³nocno- -sudeckiej, jednak e eksploatowane s¹ jedynie z³o a z rejonu Wa³brzycha. Udokumentowane zasoby geologiczne melafirów na Dolnym Œl¹sku, w z³o ach eksploatowanych i niezagospodarowanych, wynosz¹ ³¹cznie 435 mln Mg, natomiast porfirów (wraz z keratofirami) 529 mln Mg. Znaczna czêœæ niezagospodarowanych z³ó tych kopalin wystêpuje w obszarach zalesionych, trudno dostêpnych do eksploatacji, a wiêkszoœæ zasobów porfiru (406 mln Mg w z³o u Che³mczyk) zosta³a udokumentowana w kat. C 2. Powoduje to, e faktycznie dostêpne zasoby porfiru; w mniejszym stopniu melafiru, w z³o ach niezagospodarowanych s¹ znacznie ni sze od podanych wy ej zasobów geologicznych. Przedmiotem eksploatacji w tej grupie s¹ obecnie tylko melafiry, wydobywane w 4 du ych z³o ach: Grzêdy, Borówno (okresowo), Rybnica Leœna i Œwierki. ¹czne wydobycie z tych z³ó w 2006 roku wynosi³o 3,61 mln Mg, a w 2007 r. 3,57 mln Mg. Melafiry, podobnie jak porfiry, znajduj¹ szerokie zastosowanie jako kamienie ³amane i kruszywo g³ównie w budownictwie drogowym i kolejowym. Pod wzglêdem parametrów jakoœciowych masywne melafiry odpowiadaj¹ (lub niewiele ustêpuj¹) trzeciorzêdowym bazaltom, a kopalnie Grzêdy i Rybnica Leœna pod wzglêdem wielkoœci wydobycia kamieni ³amanych nale ¹ do najwiêkszych w regionie dolnoœl¹skim. Gnejsy, amfibolity, serpentynity Gnejsy nale ¹ do najliczniej reprezentowanych ska³ metamorficznych na Dolnym Œl¹sku. Jednak mimo olbrzymich zasobów stopieñ ich obecnego wykorzystania jest niewielki (Glapa, Sroga 2008). Udokumentowano 9 z³ó gnejsów o zasobach ponad 102 mln Mg; 40% wymienionych zasobów przypada na z³o e Padole udokumentowane w kat. C 2, a poza tym trudno dostêpne ze wzglêdu na ochronê lasów. Aktualnie eksploatowane s¹ tylko 2 z³o a gnejsów: Pomianów, Mikoszów z ³¹cznym wydobyciem 258 tys. Mg w 2007 r. Amfibolity do produkcji kruszyw ³amanych zosta³y udokumentowane w piêciu z³o- ach o zasobach ³¹cznych 60,5 mln t. Eksploatacja amfibolitu o bardzo dobrych parametrach jakoœciowych prowadzona jest od lat w z³o u Ogorzelec (wydobycie 452 tys. Mg w 2007 r.). Serpentynity wystêpuj¹ g³ównie na przedpolu Sudetów. Obecnie udokumentowane s¹ dwa z³o a tej kopaliny: Jordanów i Nas³awice, o zasobach 23 mln Mg. Aktualnie czynna jest tylko kopalnia Nas³awice, gdzie wydobycie w latach przekracza³o 700 tys. Mg/r. W ostatnich kilku latach udokumentowano z³o e amfibolitu i migmatytu Pi³awa Górna o ³¹cznych zasobach przemys³owych 52,4 mln Mg. Wydobycie z tego z³o a rozpoczêto w 2007 r., gdy przekroczy³o ono 500 tys. Mg. Docelowo wydobycie to ma wynosiæ co najmniej 3,0 3,5 mln Mg/r. (Galos 2007).

14 248 TABELA 8 Ograniczenia œrodowiskowe i w zakresie zagospodarowania przestrzennego najwa niejszych niezagospodarowanych dolnoœl¹skich z³ó kamienia ³amanego Environmental and spatial development constraints for the main undeveloped deposits of crushed stone in Dolnoœl¹skie voivodeship TABLE 8 Lp. Nazwa z³o a Kopalina Zasoby geologiczne [tys. Mg] Mo liwe kierunki zastosowañ Wyszczególnienie ograniczeñ Mszana Ob³oga Bazalt Paszowice Bazalt Sichów Bazalt Dêbówka Gabro Karpniki-Stru nica Granit Morawa Granit Mrowiny Granit Mrowiny I Granit Wiciarka Granit Brodziszów-K³oœnik-Pole B Granodioryt Chwalis³aw Granodioryt a any Granodioryt a any II Granodioryt Rogówka Granodioryt , bloki, bloki, bloki, bloki bloki, kamieñ do robót hydrotechnicznych, kruszywa, bloki, bloki, bloki PLH ) Góry i Pogórze Kaczawskie 2 ); SOO-pz 3 ) PLH Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz PLH Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz las mieszany, wy ynny PLH Rudawy Janowickie; SOO-pz pola uprawne, las pola uprawne, las pola uprawne, las PLH Torfowiska Gór Izerskich; SOO-pz pola uprawne las wy ynny pola uprawne, las pola uprawne, las las górski

15 249 cd. tabela 8 cont. table Brodziszów I Sjenit Piekielnik Sjenit Che³mczyk Porfir Lubawka II Porfir Lubrza Porfir Rybnica Melafir Rybnica I Melafir T³umaczów Wschód Melafir T³umaczów-Gardzieñ Melafir Imbramowice Zielenec Jordanów Œl¹ski Serpentynit Wieœciszowice Amfibolit Kluczowa Amfibolit, gnejs Padole Gnejs bloki, kamieñ do robót hydrotechnicznych, kruszywa, bloki, bloki, bloki las mieszany, wy ynny las wy ynny las górski PLH Góry Kamienne; SOO-pz PLH Góry i Pogórze Kaczawskie; SOO-pz PLH Góry Kamienne; SOO-pz PLH Góry Kamienne; SOO-pz las, pola uprawne brak odpowiedniej drogi wywozowej pola uprawne PLH Masyw Œlê y; SOO-pz PLH Rudawy Janowickie; SOO-pz pola uprawne, las las wy ynny, drogi górskie Objaœnienia: 1 ) kod obiektu Natura 2000, 2 ) nazwa obiektu Natura 2000, 3 ) typ obiektu Natura 2000 (oznaczenie SOO-pz Specjalne obszary ochrony siedlisk, z rozszerzeniem organizacji pozarz¹dowych) ród³o: Bilans Zasobów ; Bromowicz, Magiera 2006; Bromowicz 2005; Frankiewicz i in. 2002; Frankiewicz, Glapa 2007; Glapa 2001

16 Ograniczenia mo liwoœci zagospodarowania z³ó rezerwowych kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku Jak ju wy ej wspomniano, w województwie dolnoœl¹skim udokumentowanych jest oko³o 150 z³ó przydatnych do produkcji kruszywa naturalnego ³amanego, spoœród których oko³o 85 stanowi¹ z³o a zagospodarowane, a bie ¹ca eksploatacja jest prowadzona w oko³o 65 z³o ach. W kilkunastu z³o ach produkcja zosta³a zaniechana, niekiedy czasowo wstrzymana. Wobec rosn¹cego popytu na kruszywa ³amane na rynku krajowym, a z drugiej strony ograniczonych w niektórych przypadkach zasobów przemys³owych z³ó i przewidywanego w odniesieniu do kilkunastu zak³adów wyczerpania zasobów i zakoñczenia dzia- ³alnoœci górniczej, rodzi siê pytanie o mo liwoœci zagospodarowania nowych z³ó dolnoœl¹skich pod k¹tem rozwoju produkcji wysokojakoœciowych kruszyw ³amanych. W tabeli 8 podano najwa niejsze udokumentowane z³o a rezerwowe kamieni ³amanych na Dolnym Œl¹sku. W ponad 10 przypadkach (na 28 analizowanych) powa n¹ przeszkod¹ jest wystêpowanie z³o a w granicach obszaru Natura Du a czêœæ pozosta³ych z³ó w znacznej czêœci po³o ona jest na obszarach leœnych i ich ewentualne zagospodarowanie bêdzie wymaga³o uzyskania zgody na przeznaczenie tych gruntów na cele nieleœne przez Ministra Œrodowiska. Nie zawsze bêdzie to mo liwe. W³aœciwej odpowiedzi na pytanie o mo liwoœci zagospodarowania danego z³o a mo na jednak dopiero oczekiwaæ na etapie ubiegania siê o koncesjê na eksploatacjê, gdy niezbêdne jest uzyskanie odpowiednich zapisów w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego w³aœciwej gminy o przeznaczeniu obszaru z³o a pod dzia³alnoœæ górnicz¹. Ten aspekt czêsto jest i mo e byæ decyduj¹cy o ostatecznym przes¹dzeniu, czy dane z³o e mo e byæ zagospodarowane, czy te nie. Istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na przychylne stanowisko gminy w tym zakresie bardzo czêsto bywa ocena mo liwoœci wywozu kruszywa z projektowanej kopalni, zarówno transportem samochodowym, jak te kolejowym. Splot tych uwarunkowañ mo e sprawiæ, e spoœród niemal 30 analizowanych z³ó (tab. 8) mo liwoœæ przysz³ego zagospodarowania wyst¹pi tylko w odniesieniu do dziesiêciu, mo e kilkunastu. Zagadnienia te powinny byæ przedmiotem odrêbnej analizy. 4. Kruszywa sztuczne jako substytuty kruszyw naturalnych ³amanych w aspekcie przed³u enia ywotnoœci dolnoœl¹skich z³ó kamienia ³amanego Dolny Œl¹sk od wielu dziesi¹tków lat jest g³ównym Ÿród³em poda y kruszyw naturalnych ³amanych na rynku krajowym. Ocenia siê, e tylko oko³o 1/4 produkcji tych kruszyw w regionie dolnoœl¹skim jest obecnie u ytkowana w regionie, natomiast 3/4 (ponad 15 mln Mg/r) jest ekspediowane transportem samochodowym lub kolejowym na inne rynki regionalne. Choæ roœnie import tego typu kruszyw na rynki Polski pó³nocnej i wschodniej, to Dolny Œl¹sk wci¹ pozostanie g³ównym Ÿród³em dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy (Smakowski, Galos 2007). W tej sytuacji autorzy wyra aj¹

17 pogl¹d, e jednym ze sposobów ochrony dolnoœl¹skich (a tak e œwiêtokrzyskich) z³ó kamienia ³amanego jest intensyfikacja w takim zakresie, jaki jest tylko mo liwy rozwoju poda y kruszyw sztucznych oraz kruszyw z recyklingu (Galos 2006, Galos 2008). Dotyczy to w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych, wytwarzanych g³ównie na Górnym Œl¹sku i w rejonie Krakowa. G³ównymi rodzajami u li hutniczych u ytkowanych do produkcji kruszyw s¹ u le wielkopiecowe i stalownicze hutnictwa elaza, u le szybowe hutnictwa miedzi i hutnictwa 251 Najwa niejsi krajowi producenci kruszyw z u li hutniczych The main domestic producers of aggregates from metallurgical slag TABELA 9 TABLE 9 Firma Lokalizacja zak³adów Rodzaj u ytkowanego u la Szacunkowy poziom produkcji w2007r. [tys. Mg] Alexander Mill Services International Sp. z o.o. Warszawa Zawiercie, Bytom, Ostrowiec, Warszawa stalowniczy Slag Recycling Sp. z o.o. Kraków Kraków-Nowa Huta wielkopiecowy, stalowniczy 2500 KGHM Ecoren S.A. Lubin G³ogów szybowy pomiedziowy Zak³ad Odzysku Surowców Madrohut Sp. z o.o. Kraków HK Eko-Grys Sp. z o.o. D¹browa Górnicza Kraków-Nowa Huta wielkopiecowy 900 D¹browa Górnicza stalowniczy 800 PPHU Ehazet Sp. z o.o. Katowice Czêstochowa, Œwiêtoch³owice, aziska Grn. wielkopiecowy, stalowniczy, elazostopowy 560 Eko Bryza Sp. z o.o. Chorzów Chorzów szybowy pocynkowy 450 EKOSAR Sp. z o.o. Bytom Bytom stalowniczy 240 Eko-Pro-Hut Sp. z o.o. Gliwice Gliwice stalowniczy 200 Ekoprod Sp. z o.o Bytom Bytom stalowniczy 200 Tercharpol S.A. Siemianowice Œl. Chorzów stalowniczy 100 Hilkim Sp. z o.o. Ruda Œl¹ska Ruda Œl¹ska szybowy pocynkowy 100 HSWLorrestaSp.zo.o.StalowaWola Stalowa Wola stalowniczy 100 Kopalnie Surowców Skalnych S.A. Z³otoryja Huta Cynku Miasteczko Œl¹skie S.A. Miasteczko Œl¹skie Legnica szybowy pomiedziowy 100 Miasteczko Œl¹skie szybowy pocynkowy 60 ród³o: Sobczyñski 2008, Galos 2006

18 252 cynku. Kruszywa pozyskiwane z u li stalowniczych oraz u li szybowych czêsto dorównuj¹ jakoœci¹ kruszywom naturalnym ³amanych najwy szej jakoœci (np. bazaltowym) i s¹ w coraz wiêkszej skali stosowane jako ich pe³nowartoœciowe substytuty. ¹czna iloœæ u li hutniczych wymienionych rodzajów otrzymywanych na bie ¹co przez krajowe hutnictwo elaza i metali nie elaznych siêga 4,5 5,0 mln Mg/r. ród³em do pozyskiwania kruszyw sta³y siê jednak tak e u le zdeponowane na sk³adowiskach w poprzednich dekadach. Tylko na oficjalnych sk³adowiskach wci¹ znajduje siê ponad 20 mln Mg tego typu u li, natomiast na starszych, nie ewidencjonowanych sk³adowiskach iloœæ ta mo e byæ jeszcze wiêksza. Pod wzglêdem lokalizacji sk³adowiska te wystêpuj¹ tam, gdzie zlokalizowane s¹ lub by³y zak³ady hutnicze, a wiêc g³ównie na Górnym Œl¹sku, w Krakowie-Nowej Hucie, a tak e w G³ogowie, Legnicy, Stalowej Woli, Ostrowcu Œwiêtokrzyskim i Warszawie (tab. 9). W³aœciwy rozwój produkcji kruszyw z u li hutniczych nast¹pi³ w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych XX w. Z poziomu niespe³na pó³ miliona Mg/r. w ci¹gu kilkunastu lat produkcja ta wzros³a do oko³o 9,8 mln Mg/r. w 2007 r. Najwa niejszymi producentami takich kruszyw s¹ obecnie Alexander Mill Services International Sp. z o.o. Warszawa, Slag Recycling Sp. z o.o. Kraków, a ostatnio tak e KGHM Ecoren S.A. Lubin (tab. 9). Warto przy tym zwróciæ uwagê na fakt, e ponad 60% produkcji bazuje na u lach ze starych ha³d, a tylko do 40% na u lach generowanych na bie ¹co przez huty elaza i metali nie elaznych (Galos 2006). Produkcja kruszyw z u li hutniczych jest dzia³aniem proekologicznym, z jednej strony ograniczaj¹cym eksploatacjê z³ó kopalin skalnych do produkcji kruszyw (dotyczy to szczególnie z³ó Dolnego Œl¹ska oraz regionu œl¹sko-krakowskiego), a z drugiej strony w perspektywie kilku-kilkunastu lat pozwalaj¹cym na odzyskiwanie i rewitalizacjê terenów do tej pory zajêtych przez sk³adowiska u li. Cech¹ ujemn¹ tej dzia³alnoœci jest jej wybitny regionalizm, ograniczony g³ównie do regionu œl¹sko-krakowskiego. Ocenia siê, e o ile w skali kraju poda kruszyw z u li stanowi obecnie oko³o 20% poda y kruszyw naturalnych ³amanych, to w Ma³opolsce jest to obecnie ponad 30%, a na Górnym Œl¹sku a ponad 70%. Podsumowanie Baza zasobowa z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku jest tradycyjnie podstaw¹ do zapewnienia wiêkszoœci dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy. Sytuacja ta nie zmieni siê znacz¹co tak e i w przysz³oœci. St¹d potrzeba i postulat racjonalnego i oszczêdnego gospodarowania zasobami kopalin skalnych przydatnych do produkcji kruszywa ³amanego zarówno w odniesieniu do z³ó obecnie eksploatowanych, jak i niezagospodarowanych. Jest to tym bardziej istotne, e perspektywy udokumentowania kolejnych z³ó tego typu kopalin, mo liwych do przysz³ego zagospodarowania, s¹ w tym regionie istotnie ograniczone. Jednym ze sposobów na wolniejsze sczerpywanie siê zasobów omawianych kopalin jest intensyfikacja produkcji i stosowania kruszyw alternatywnych, w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych. Obserwowane w tym zakresie trendy rozwo-

19 253 jowe s¹ w ostatnich latach bardzo pozytywne, tym niemniej po wyczerpaniu siê zasobów u li ze starych ha³d wielkoœæ produkcji kruszyw z u li mo e zmaleæ nawet o ponad po³owê. Innym pozytywnym zjawiskiem jest stosunkowo powolny ubytek wielkoœci ³¹cznych zasobów przemys³owych w zagospodarowanych z³o ach kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Przy za³o eniu utrzymania takiego trendu problem wyczerpania siê dostêpnych do eksploatacji zasobów tych kopalin na Dolnym Œl¹sku mo e zaistnieæ najwczeœniej za lat. Nie zmienia to faktu, e z krajobrazu regionu zniknie w perspektywie najbli szych kilkunastu lat nawet kilkanaœcie czynnych obecnie kopalñ. Kluczem do utrzymania obecnej poda y tych kruszyw, a nawet jej zwiêkszenia, mo e byæ z jednej strony zwiêkszenie zdolnoœci produkcyjnych istniej¹cych zak³adów posiadaj¹cych du e zasoby kopalin wysokiej jakoœci (dobrymi przyk³adami s¹ kopalnie Jawor-Mêcinka, Bukowa Góra, Sulików, Górka, Graniczna, Strzelin, Pi³awa Górna), a z drugiej zagospodarowanie kolejnych z³ó. Wstêpna analiza z³ó niezagospodarowanych wskazuje, e mo liwe to bêdzie bez wiêkszych problemów natury œrodowiskowej lub przestrzennej tylko w przypadku co najwy ej kilkunastu z³ó. Dodatkow¹ trudnoœci¹ wymagaj¹c¹ uwagi, zarówno obecnie, jak i w przysz³oœci, jest zapewnienie odpowiednich zdolnoœci wywozowych tych kruszyw w g³¹b kraju, szczególnie transportem kolejowym. O tym, jak istotne jest to zagadnienie, œwiadczy fakt, e ju w chwili obecnej ponad 15 mln t/r dolnoœl¹skich kruszyw ³amanych jest przedmiotem wywozu poza granice regionu. Pozytywne zmiany w zakresie wywozu kruszyw kolej¹, choæ powolne, s¹ notowane w ostatnim czasie. Wszystkie przedstawione wy ej czynniki nie zmieniaj¹ faktu, e niezbêdne jest racjonalne gospodarowanie zasobami z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Jeœli tak e dla przysz³ych generacji ma byæ ona podstawowym Ÿród³em kruszyw ³amanych najwy szej jakoœci, niezbêdny jest zrównowa ony rozwój dolnoœl¹skiego górnictwa kruszyw ³amanych, z uwzglêdnieniem z jednej strony uwarunkowañ œrodowiskowych i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin, a z drugiej strony przysz³ych potrzeb gospodarki, a w szczególnoœci budownictwa komunikacyjnego, na kruszywa ³amane. LITERATURA Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na r., PIG, Warszawa Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na r., PIG, Warszawa Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na r., PIG, Warszawa Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na r., PIG, Warszawa Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed³ug stanu na r., PIG, Warszawa Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata Praca zbiorowa pod redakcj¹ R. Neya i T. Smakowskiego. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, B r o m o w i c z J., M a g i e r a J., 2006 Kruszywa ³amane w Naturze Prace Nauk. Inst. Górn. PWr. nr 115, seria konf. 46. B r o m o w i c z J. (red.), 2005 Waloryzacja polskich z³ó kamieni budowlanych i drogowych na tle przepisów Unii Europejskiej. AGH, Ucz. Wyd. Nauk.-Dyd., Kraków.

20 254 F r a n k i e w i c z W., G l a p a W., G a l o s K., 2002 Technika i technologia eksploatacji z³ó kamieni drogowych i budowlanych. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kamienie budowlane i drogowe. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. F r a n k i e w i c z W., G l a p a W., 2007 Górnictwo i przeróbka kamienia ³amanego. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa mineralne. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. G a l o s K., 2006 Kruszywa z u li hutniczych jako substytut kruszyw naturalnych ³amanych na rynku krajowym. Mat. XVI Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Zakopane, Sympozja i konferencje nr 68, Wyd. IGSMiE PAN Kraków. G a l o s K., 2007 Kopalnia Pi³awa Górna nowy dostawca kruszyw naturalnych ³amanych na Dolnym Œl¹sku. Surowce i Maszyny Budowlane nr 3. G a l o s K., 2008 ród³a, produkcja i znaczenie gospodarcze kruszyw sztucznych w Polsce. Prace Nauk. Inst. Górn. PWr, nr 121, seria: Konferencje nr 50, Wroc³aw. G l a p a W., 2001 Wp³yw niektórych warunków œrodowiskowych na eksploatacjê z³ó kopalin skalnych w regionie dolnoœl¹skim i opolskim. Górn. Odkr. nr 4. G l a p a W., S r o g a C., 2008 Dolnoœl¹skie z³o a kruszyw piaskowo- wirowych i ³amanych w latach Prace Nauk. Inst. Górn. PWr, nr 121, seria: Konferencje nr 50, Wroc³aw. S m a k o w s k i T., G a l o s K., 2007 Gospodarka kruszywami naturalnymi ³amanymi w Polsce. [W:] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa mineralne. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków S o b c z y ñ s k i P., 2008 Górnoœl¹skie kruszywa budowlane z odpadów przemys³owych. Infrastruktura nr 4. WYSTARCZALNOŒÆ ZASOBÓW DOLNOŒL SKICH Z Ó KAMIENI AMANYCH W ŒWIETLE ROZWOJU EKSPLOATACJI I UWARUNKOWAÑ GEOŒRODOWISKOWYCH S³owa kluczowe Zasoby z³ó, kruszywa ³amane, Dolny Œl¹sk, kruszywa sztuczne, z³o a zagospodarowane, z³o a niezagospodarowane Streszczenie W pracy poddano szczegó³owej charakterystyce bazê zasobow¹ z³ó kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku. Region ten tradycyjnie jest i w przysz³oœci pozostanie g³ównym dostawc¹ wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych na rynek krajowy. Poddano analizie podstawowe trendy w rozwoju tej bazy zasobowej, takie jak zmiany w iloœci z³ó zagospodarowanych, wielkoœci zasobów przemys³owych, wydobycia z tych z³ó, a tak e znaczenie poszczególnych rodzajów ska³. Notowany jest stosunkowo powolny ubytek wielkoœci ³¹cznych zasobów przemys³owych w zagospodarowanych z³o ach kamienia ³amanego na Dolnym Œl¹sku, st¹d w ujêciu ³¹cznym wyczerpanie siê dostêpnych do eksploatacji zasobów tych kopalin na Dolnym Œl¹sku mo e zaistnieæ najwczeœniej za lat. Z drugiej strony jest spraw¹ niew¹tpliw¹, e ju w perspektywie najbli szych kilkunastu lat zamkniêtych zostanie nawet kilkanaœcie czynnych obecnie kopalñ. Jednym ze sposobów na spowolnienie tempa rozwoju popytu na dolnoœl¹skie kruszywa ³amane jest intensyfikacja stosowania kruszyw alternatywnych, w szczególnoœci kruszyw z u li hutniczych. Obserwowany rozwój produkcji tych kruszyw jest bardzo pozytywny, ale po wyczerpaniu siê zasobów u li ze starych ha³d, a wiêc za oko³o 10 lat, wielkoœæ produkcji tych kruszyw mo e zmaleæ nawet o ponad po³owê. Zapewnienie dostaw wysokiej jakoœci kruszyw ³amanych z Dolnego Œl¹ska tak e w perspektywie d³ugoterminowej mo e byæ osi¹gniête przez zwiêkszenie produkcji istniej¹cych zak³adów oraz zagospodarowanie kolejnych z³ó. Wstêpna analiza z³ó niezagospodarowanych wskazuje, e mo liwe bêdzie zagospodarowanie bez wiêkszych problemów natury œrodowiskowej lub przestrzennej co najwy ej kilkunastu z³ó tej grupy. Perspektywy udokumentowania kolejnych z³ó kamienia ³amanego w regionie dolnoœl¹skim, mo liwych do przysz³ego zagospodarowania, s¹ istotnie ograniczone. St¹d wniosek, e je eli Dolny Œl¹sk ma byæ tak e dla przysz³ych generacji podstawowym Ÿród³em kruszyw ³amanych najwy szej jakoœci, niezbêdny jest zrównowa ony