Zmiany w poziomie i strukturze kosztów transportu samochodowego w Polsce w latach

Transkrypt

1 Elżbieta Jadwiga Szymańska, Rafał Ordak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Zmiany w poziomie i strukturze kosztów transportu samochodowego w Polsce w latach Wstęp Transport jest jedną z najważniejszych gałęzi gospodarki narodowej, a problematyka zaspokajania potrzeb przewozowych należy do najbardziej złożonych zagadnień funkcjonalnych [7]. Transport pełni funkcję podstawowego narzędzia realizacji obrotu towarowego, wpływu na dynamikę rozwoju produkcji zróżnicowanych przedsiębiorstw oraz przyczynia się do tworzenia ładu przestrzennego w gospodarce [5]. W ujęciu procesowym transport oznacza zespół czynności związanych z przemieszczaniem osób i dóbr materialnych za pomocą odpowiednich środków [3]. Działalność transportowa umożliwia sprawne i efektywne funkcjonowanie każdego działu gospodarki narodowej oraz wymusza nakłady na infrastrukturę oraz środki transportowe. Między rozwojem transportu i gospodarki występuje sprzężenie zwrotne. Przyśpieszenie rozwoju gospodarczego potęguje zapotrzebowanie na usługi transportowe, a rozwój transportu pobudza rozwój gospodarki. Siła tego związku zależy od struktury gospodarki i charakteru głównych sił napędowych jej rozwoju. Transport określany jest również jako najważniejsze ogniwo w systemie logistycznym. Jest on zazwyczaj podstawowym czynnikiem kształtującym całkowite koszty logistyczne. Ocenia się, że koszty transportu w Polsce mogą wynosić około 40-50% wszystkich kosztów logistycznych. Zależą one przede wszystkim od wybranej gałęzi transportu, rodzaju środków transportu, optymalizacji tras i czasu transportu [2]. Ich udział w cenie wyrobu w różnych produktach jest zróżnicowany i jest związany ze stopniem przetworzenia przewożonego ładunku. Im stosunek ceny do masy jest wyższy, tym udział kosztów transportu w cenie produktu jest niższy [4]. Cel i metodyka badań Podstawowym celem badań było określenie zmian w poziomie i strukturze kosztów transportu samochodowego. W badaniach wykorzystano studia literatury przedmiotu oraz dane statystyki masowej, dotyczące kosztów transportu. Przedmiotem szczegółowych analiz było przedsiębiorstwo transportowe, z którego pozyskano dane za lata Podstawowym kryterium wyodrębnienia kosztów był układ rodzajowy, który obejmuje koszty amortyzacji, zużycia materiałów i energii, wynagrodzeń, usług obcych, podatki i opłaty, ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia oraz pozostałe koszty rodzajowe. Koszty w tym układzie pozwalają określić przyczyny zmian ich poziomu oraz dynamikę w określonym przedziale czasu w jednostce gospodarczej lub gałęzi transportu. 3737

2 Koszty transportu w polskich przedsiębiorstwach Kondycja ekonomiczno-finansowa branży transportowej kształtowała się w ostatnim dziesięcioleciu w dość zróżnicowany sposób. Zdarzały się okresy zarówno bardziej, jak i mniej sprzyjające rozwojowi. Z danych wynika, że w latach struktura kosztów była podobna. Większe zmiany wystąpiły tylko w przypadku udziału kosztów usług obcych oraz kosztów wynagrodzeń brutto. Pierwsza grupa tych kosztów zwiększyła się o 12,7% a druga zmniejszyła się o 10,2%. Największy udział w strukturze kosztów miały usługi obce. W przedsiębiorstwach transportowych zalicza się do nich koszty świadczonych usług zewnętrznych przewoźników, spedytorów oraz koszty wynajmu kierowców. Ostatni z wymienionych kosztów występował dość często w tej gałęzi gospodarki. Tab. 1. Zmiany struktury kosztów rodzajowych w polskich przedsiębiorstwach transportowych zatrudniających powyżej 49 osób (w %) Wyszczególnienie Materiały i energia 18,5 15,0 16,2 18,0 17,9 18,1 19,0 19,7 Usługi obce 30,7 43,5 44,7 44,5 44,7 43,4 43,6 44,2 Podatki i opłaty 2,0 2,3 1,8 2,1 1,9 2,2 2,0 2,1 Wynagrodzenia brutto z narzutami 35,0 27,1 25,5 23,4 24,2 24,8 24,0 23,1 Amortyzacja 10,4 8,6 8,0 8,3 7,4 7,8 7,4 7,1 Pozostałe koszty 3,4 3,5 3,7 3,7 3,9 3,7 3,7 3,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie [9] Wszystkie wymienione działania miały swoje źródło w idei outsourcingu, której głównym przesłaniem było obniżanie kosztów funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Efektem tego zjawiska jest redukcja zatrudnienia w przedsiębiorstwach pracowników etatowych, co wiąże się ze zmniejszeniem kosztów wynagrodzeń brutto na rzecz wzrostu udziału kosztów usług obcych. Ponadto, tendencję spadkową odnotowano w przypadku udziału kosztów amortyzacji. Miało to przede wszystkim związek z wymianą własnego taboru samochodowego na rzecz wynajętego w ramach usług leasingowych. Takie tendencje odnotowano w skali wszystkich przedsiębiorstw transportowych, zatrudniających powyżej 49 osób. W poszczególnych podmiotach gospodarczych wystąpiły jednak znaczne różnice w poziomie i strukturze kosztów. 3738

3 Case study przedsiębiorstwa transportowego Badane przedsiębiorstwo rozpoczęło swoją działalność w Warszawie w 1988 roku oferując usługi transportu i spedycji międzynarodowej. W tym czasie zatrudniało dziesięciu pracowników i posiadało zaledwie kilka samochodów ciężarowych. W 1992 roku powstał drugi oddział firmy w województwie pomorskim zajmujący się spedycją. W następnym roku otwarto nową agencję celną w Warszawie, a cztery lata później firma rozszerzyła swoją ofertę o usługi z zakresu magazynowania. W kolejnym roku przedsiębiorstwo otworzyło centrum dystrybucyjne w Pruszkowie, do którego po pewnym czasie przeniesiono główne biuro z Warszawy. W 2003 roku rozpoczęło swoją działalność kolejne biuro spedycyjne z siedzibą w Suwałkach. Dzięki sukcesywnemu rozwojowi w latach przedsiębiorstwo zwiększyło roczne obroty do poziomu 120 mln zł, jednocześnie zwiększając zatrudnienie do 240 osób i poszerzając flotę własnych samochodów do ponad 100. W okresie dwóch dekad firma zdobyła i ugruntowała swoją pozycję na polskim rynku usług transportowych, jako jedna z największych firm prywatnych z kapitałem wyłącznie polskim. Przedsiębiorstwo specjalizuje się w spedycji oraz transporcie krajowym i międzynarodowym, a także oferuje usługi z zakresu magazynowania i dystrybucji oraz organizacji przewozów kontenerowych. W przypadku transportu firma realizuje około 7000 zleceń transportowych miesięcznie w tym 4000 zleceń krajowych i 3000 zleceń międzynarodowych. Wykonuje transporty całopojazdowe oraz częściowe za pomocą aut typu plandeka lub chłodnia, w zależności od specyfiki przewożonego towaru. Prowadzi stałą kontrolę nad przewożonymi ładunkami, za pomocą łączności telefonicznej (GSM) oraz systemu satelitarnego pozycjonowania pojazdów (GPS). Przedsiębiorstwo świadczy usługi transportowe na terenie całej Europy, włącznie z państwami spoza Unii Europejskiej. W tym celu korzysta z własnego taboru oraz samochodów stałych podwykonawców posiadających ponad 250 pojazdów. Obecnie, najczęściej obsługiwanymi kierunkami, poza Polską, są między innymi: Szwecja, Niemcy, Francja, Czechy, Słowacja, Austria i Węgry. Firma cały czas rozwija się i stopniowo zwiększa swój udział w pozostałych rejonach Europy.. Poziom i struktura kosztów w przedsiębiorstwie Struktura kosztów obejmuje procentową relację pomiędzy poszczególnymi składnikami wytwórczymi wykorzystanymi do produkcji [6]. W przypadku badanego przedsiębiorstwa produktem końcowym są usługi transportowe. Na ich ilość i jakość wpływa: zużycie materiałów i energii, usługi obce, podatki i opłaty, wynagrodzenia z narzutami, amortyzacja oraz pozostałe koszty. Każde przedsiębiorstwo ma charakterystyczną dla siebie strukturę kosztów. W przedsiębiorstwie transportu samochodowego dominują koszty materiałów i energii, do których należą przede wszystkim koszty paliwa. Natomiast udział innych Logistyka 1/

4 kosztów różni się w zależności ż od ich wielkości i przyjętej strategii działania w przedsiębiorstwie. W latach całkowite koszty transportu w analizowanym przedsiębiorstwie zwiększyły się z 16,5 mln do ponad 20,6 mln zł. Wzrost kosztów nie miał charakteru liniowego. Cechowały go wahania, które przedstawiono na rysunku mln zł Rys. 1. Zmiany poziomu kosztów całkowitych w analizowanym przedsiębiorstwie Źródło: opracowanie własne W latach koszty te sukcesywnie zwiększały się, następnie w 2010 roku odnotowano ich zmniejszenie. W kolejnym 2011 roku nastąpił ponowny wzrost kosztów, do poziomu 20,5 mln zł. Rozpatrywanie zmian kosztów tylko z punktu widzenia kosztów całkowitych nie pokazuje jednak rzeczywistego kosztu przejazdu samochodu ciężarowego, a tylko ogólny koszt działalności transportowej. Zmiany udziału poszczególnych kosztów rodzajowych w kosztach całkowitych przedstawiono na rysunku 2. Z danych wynika, że e w latach największy odsetek kosztów całkowitych stanowiły koszty materiałów i energii, których udział wynosił od 38 do 46% wszystkich kosztów. Zmiany w tej grupie kosztów były przede wszystkim zależne od liczby przejechanych kilometrów przez tabor oraz cen paliwa, którego obejmowały średnio 90% wszystkich wydatków w tej grupie. Drugim pod względem udziału kosztem była amortyzacja, której odsetek wahał się od 14 do 20%. Zmiany jej wartości ś wiązały się w dużej mierze z liczbą posiadanych samochodów. Znaczny wzrost amortyzacji zaobserwowano w 2009 roku, kiedy liczba środków transportu zwiększyła się ę o 5 sztuk. W okresach utrzymywania stałej liczby samochodów, koszty amortyzacji nie zmieniały się, co miało miejsce w latach Następną pozycję ę w strukturze stanowiły koszty wynagrodzeń z narzutami, których udział wynosił od 14 do 17%. Zmiany w tej kategorii były zależne od przebiegu samochodów, który miał także wpływ na wysokość premii dla kierowców. Generalnie poziom tych kosztów był uwarunkowany sytuacją na rynku pracy, która determinowała wysokość podstawy wynagrodzenia. 3740

5 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 10% 10% 11% 11% 12% 14% 18% 20% 17% 16% 17% 16% 16% 15% 14% 6% 7% 9% 9% 7% 5% 10% 5% 4% 5% 46% 44% 38% 43% 45% Pozostałe Amortyzacja Wynagrodzenia Podatki i opłaty Usługi obce Materiały i energia Rys. 2. Zmiany struktury kosztów rodzajowych w badanym przedsiębiorstwie Źródło: opracowanie własne Pozostałe koszty mieściły się w przedziale od 9 do 12%. Największy wpływ na ich wysokość miały koszty delegacji kierowców, a w szczególności delegacji międzynarodowych. Przy wyjazdach za granicę diety kierowców były bowiem dużo droższe dla przedsiębiorstwa niż w przypadku wyjazdów krajowych. Najmniejszy udział w kosztach całkowitych stanowiły usługi obce oraz podatki i opłaty. Odsetek usług obcych wynosił od 4 do 7%, a podatków i opłat od 6 do 10%. W badanym okresie w strukturze kosztów większe różnice wystąpiły jedynie w 2009 roku. Wówczas zmniejszył się udział zużycia materiałów i energii w kosztach całkowitych, a zwiększył się odsetek amortyzacji. W tym roku odnotowano także największy udział podatków i opłat w kosztach transportu. Zmiany kosztów jednostkowych w przedsiębiorstwie Istotnym kosztem z punktu widzenia ekonomiki transportu jest koszt jednostkowy. Jest to średni wydatek, który musi zostać poniesiony aby wyprodukować jednostkę usługi [1]. W przypadku usług transportowych oblicza się go dzieląc całkowite koszty produkcji przez ilość przejechanych kilometrów. W ten sposób otrzymuje się średni jednostkowy koszt usługi transportowej. Rozpatrywanie kosztów jednostkowych w transporcie jest ważne, ponieważ wyjaśniają one degresję kosztów oraz umożliwiają dokładniejszą analizę przewozów z perspektywy efektywności ekonomicznej wybranych usług transportowych [8]. Degresja kosztów polega na obniżaniu się kosztów wraz ze wzrostem odległości przewozu lub ze zwiększonym wykorzystaniem przestrzeni ładunkowej. Zjawisko to bazuje na oszczędnościach, które wynikają ze zmniejszenia udziału kosztów stałych wraz ze wzrostem skali produkcji. 3741

6 Ze zwiększeniem odległości przewozu lub tonażu w danym transporcie, koszty stałe rozkładają się na coraz większą liczbę jednostek, wykazując tendencję malejącą. ą. Biorąc pod uwagę fakt, że w przedsiębiorstwach zajmujących się transportem samochodowym, udział stałych kosztów w kosztach całkowitych jest wysoki, to pomimo rosnących kosztów zmiennych wraz ze wzrostem produkcji, koszty jednostkowe usług transportowych maleją. Znajomość tych kosztów i zjawiska ich degresji pozwala efektywniej kalkulować ceny oferowanych usług oraz motywuje przedsiębiorców do lepszego wykorzystania środków transportu. Jest to szczególnie istotne w przypadku gdy na rynku występuje nadpodaż środków transportu w stosunku do popytu, wówczas obniżanie kosztów jednostkowych jest jednym ze sposobów na poprawę wyników finansowych przedsiębiorstw. Z punktu widzenia kształtowania się cen usług transportowych i realnego kosztu transportu istotnym wskaźnikiem jest średni koszt przejechania 1 km. W przypadku analizowanego przedsiębiorstwa najniższy koszt jednostkowy transportu wystąpił w 2007 roku i wyniósł 1,63 zł/km. Z kolei najwyższą jego wartość odnotowano w 2011 roku, na poziomie 2,06 zł/km. Wzrost jednostkowego kosztu transportu stanowił zatem 26%. Jego zmiany w latach przedstawiono na rysunku 3. 2,1 2 zł/km 1,9 1,8 1,7 1, Rys. 3. Zmiany średniego kosztu kilometra transportu w latach Źródło: opracowanie własne Średni koszt jednostkowy podobnie jak koszt całkowity charakteryzował się tendencją wzrostową. Jednak tendencje zmian obu kosztów różniły się w czasie. Największa różnica wystąpiła w 2009 roku, kiedy koszty całkowite osiągnęły wysoki poziom, a średni koszt jednostkowy był najniższy. Wiązało się to z całkowitym przebiegiem taboru samochodowego, który w latach wahał się od 10 do ponad 12 mln km. 3742

7 Podsumowanie i wnioski Wyników badań dotyczących jednego przedsiębiorstwa nie można uogólniać ale potwierdzają one ogólne tendencje w zakresie kosztów usług transportowych w Polsce. 1. Kondycja ekonomiczno-finansowa branży transportowej kształtowała się w ostatnim dziesięcioleciu w dość różny sposób a wynikało to głownie z kryzysu gospodarczego i zmiany cen paliw. Struktura kosztów usług transportowych była jednak podobna. Większe zmiany odnotowano w zakresie kosztów usług obcych, wynagrodzeń oraz amortyzacji. Wiązało się to z rozwojem outsourcingu oraz wymianą własnego taboru samochodowego na wynajmowany w ramach usług leasingowych. 2. W latach całkowite koszty transportu w analizowanym przedsiębiorstwie zwiększyły się prawie o ¼. W celu zwiększenia skali działania w przedsiębiorstwie zakupiono nowe pojazdy oraz zatrudniono nowych pracowników. Podobny wzrost odnotowano w zakresie kosztów jednostkowych. Jednak tendencje zmian kosztów całkowitych i jednostkowych różniły się w czasie. Wiązało się to z różnym przebiegiem taboru samochodowego w kolejnych latach. 3. W strukturze rodzajowej kosztów transportu drogowego dominowały koszty materiałów i energii, których udział wynosił od 38 do 46% wszystkich kosztów. Zmiany w tej grupie kosztów były zależne od liczby przejechanych kilometrów przez tabor oraz cen paliwa, które stanowiły średnio 90% wszystkich wydatków w tej grupie. Duży udział w kosztach transportu miała także amortyzacja, której odsetek wahał się od 14 do 20%. Jej poziom wynikała w dużej mierze z liczby posiadanych samochodów. Streszczenie Celem badań było określenie zmian w poziomie i strukturze kosztów transportu samochodowego w Polsce. Szczegółową analizą objęto przedsiębiorstwo transportowo-spedycyjne. Koszty usług transportowych przedstawiono w układzie rodzajowym. Z badań wynika, że sytuacja ekonomicznofinansowa w branży transportowej w ostatnim dziesięcioleciu była powiązana z kryzysem gospodarczym oraz zmianą cen paliw. W badanym przedsiębiorstwie koszty transportu w latach zwiększyły się prawie o ¼. W ich strukturze dominowały koszty paliwa oraz amortyzacja, co wiązało się zakupem nowych pojazdów oraz zwiększeniem skali świadczonych usług. 3743

8 Changes in the level and structure of costs of road transport in Poland in Abstract The aim of the survey was to determine changes in the level and structure of costs of road transport in Poland. A detailed analysis covered a transport company, from which the data for the years was acquired. The costs of transport services were presented by nature system. The research shows that the economic and financial situation in the transport sector in the last decade was shaped in different ways and this was mainly due to the economic crisis and changes in fuel prices. In the surveyed company the total transport costs and the unit costs in increased by almost a quarter. The fuel costs and depreciation dominated in their structure, which involved the purchase of new vehicles and the increasing scale of provided services. Literatura [1] Burnewicz J., 1993: Ekonomika transportu, WUG, Gdańsk. [2] Coyle J. J., Bardi E. J., Langley Jr. C. J., 2007: Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa [3] Kisperska-Moroń D., Krzyżaniak S., (red) 2009: Logistyka, Biblioteka Logistyka, Poznań. [4] Logistyka. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa [5] Mitkow S., Korczyńska A., 2013: Koszty transportu na przykładzie wybranego przedsiębiorstwa przewozowego. Systemy Logistyczne Wojsk, nr 39/2013. [6] Popularna Encyklopedia Powszechna Tom 17. FOGRA, Kraków [7] Rydzkowski W., Wojewódzka-Król K., 2005: Transport, PWN, Warszawa. [8] Szczepaniak T., 1996: Transport międzynarodowy. PWE, Warszawa. [9] Transport - wyniki działalności, GUS