Analiza wpływu leczenia metodą ablacji RF na poziom jakości życia u pacjentów z zaburzeniami rytmu serca

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Piotr Liszniański 1 Joanna Pudło 2 Maria Lelakowska-Pieła 3 Jacek Nowak 1 Jacek Lelakowski 2 Analiza wpływu leczenia metodą ablacji RF na poziom jakości życia u pacjentów z zaburzeniami rytmu serca Analysis of RF ablation treatment on quality of life in patients with cardiac arrhythmias 1 Oddział Kardiologii Szpitala Powiatowego w Chrzanowie Ordynator: Dr med. Jacek Nowak 2 Klinika Elektrokardiologii Instytutu Kardiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowskim Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II Kierownik: Prof. dr hab. med. Jacek Lelakowski 3 Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II Dodatkowe słowa kluczowe: ablacja RF jakość życia nawrotny częstoskurcz węzłowy nawrotny częstoskurcz przedsionkowo-komorowy dodatkowe pobudzenia komorowe Additional key words: RF ablation quality of life atrioventricular nodal reciprocating tachycardia atrioventricular reciprocating tachycardia ventricular ectopic beats Adres do korespondencji: Jacek Lelakowski Kraków ul. Wybickiego 30/64 tel fax jlelakow@szpitaljp2.krakow.pl Wstęp: Ablacja prądem o częstotliwości radiowej (ang. radiofrequency RF) jest uznanym sposobem leczenia wielu arytmii. Podczas zabiegu ablacji eliminuje się przyczynę arytmii, co skutkuje ustąpieniem zaburzeń rytmu serca i związanych z nimi objawów klinicznych, a przez to znosi ograniczenia w funkcjonowaniu pacjenta, które wiązały się z obecnością arytmii. Celem pracy była ocena jakości życia u pacjentów poddawanych zabiegowi ablacji RF z powodu nawrotnego częstoskurczu węzłowego (ang. atrioventricular nodal reciprocating tachycardia - AVNRT), nawrotnego częstoskurczu przedsionkowo-komorowego (ang. atrioventricular reciprocating tachycardia - AVRT) oraz ektopowych pobudzeń komorowych (ang. ventricular ectopic beats VEB) za pomocą kwestionariuszy SF-36, DASI oraz Manolis. Materiał i metodyka: Badaniem objęto 81 pacjentów (56 K i 25 M), którzy mieli wykonany zabieg ablacji RF z powodu AVRT (24 pacjentów), AVNRT (30 pacjentów) lub VEB (27 pacjentów). Jakość życia oceniano za pomocą 3 kwestionariuszy: SF-36, DASI oraz Manolisa, które pacjent wypełniał dwukrotnie: przy przyjęciu do Kliniki w dniu zabiegu oraz podczas wizyty kontrolnej po upływie 6 miesięcy od zabiegu. Wyniki: Badanie wykazało, że po zabiegu ablacji następuje poprawa we wszystkich skalach w całości badanej populacji. Analizując wyniki w zadanych podgrupach stwierdzono, że dla każdej z grup pacjentów punktacja w analizowanych kwestionariuszach poprawia się po zabiegu ablacji. Największą poprawę punktacji (największą różnicę po-przed) w skali SF-36 zanotowano u pacjentów z VEB. W przeprowadzonym badaniu stwierdziliśmy, że największą poprawę jakości życia po ablacji osiągnęli chorzy z wyjściowo największą ilością dodatkowych pobudzeń komorowych w badaniu Holter EKG (wysoki ujemny współczynnik korelacji -0,77 p<0,0001 pomiędzy przyrostem punktowym w skali SF-36 a redukcją ilości VEB s). Background: RF ablation is an acknowledged method of treatment for many arrhythmias. During the ablation procedure the cause of the arrhythmia is eliminated, which results in resolution of cardiac arrhythmia and related clinical manifestations and therefore removes restrictions in the functioning of the patient, which were associated with the presence of arrhythmias. Aim of the study: was to assess quality of life in patients undergoing RF ablation due to atrioventricular nodal reciprocating tachycardia - AVNRT, atrioventricular reciprocating tachycardia AVRT and ventricular ectopic beats VEB s using the SF-36 questionnaire, DASI and Manolis. Material and methods: The study included 81 patients (56 women and 25 men), who had undergone the RF ablation due to AVRT (24 patients), AVNRT (30 patients) or VEB (27 patients). Quality of life was assessed using three questionnaires: the SF-36, DASI and Manolis that patient completed twice: on admission to hospital and after 6 months after ablation. Results: The study showed improvement in all scales in the total study population. Subgroup analysis revealed that for each of the group score increased after ablation. The greatest improvement in scores (the biggest difference after-before) in the SF-36 was observed in patients with VEB. Our study found that the greatest improvement in quality of life after ablation in patients with a baseline largest number of additional ventricular beats (high negative correlation coefficient -0.77; p < between point difference (after-before ablation) in the SF-36 questionnaire and the reduction of the amount of VEB s). There was no differences observed in improvement between patients with AVRT and AVNRT for the SF-36. Conclusions: Treatment of arrhythmias using RF ablation significantly improves the quality of life in patients with cardiac arrhythmias: AVNRT, AVRT, VEB. The largest improvement in quality of life refers to patients with VEBs. Among patients with VEB the 1

2 Nie zaobserwowano różnic w poprawie między pacjentami z AVRT i AVNRT dla skali SF-36. Wnioski: Leczenie arytmii metodą ablacji RF wyraźnie podnosi jakość życia pacjentów z zaburzeniami rytmu serca o typie nawrotnego częstoskurczu węzłowego, przedsionkowo-komorowego i ekstrasystolii komorowej. Największa poprawa jakości życia dotyczy pacjentów z ekstrasystolią komorową. Wśród pacjentów z ekstrasystolią komorową największą korzyść odnieśli pacjenci z wyjściowo największą ilością dodatkowych pobudzeń komorowych. greatest benefit had patients with baseline highest amount of ventricle extrasystoles. Wstęp Ablacja prądem o częstotliwości radiowej (ang. radiofrequency RF) jest zabiegiem inwazyjnym szeroko stosowanym w leczeniu arytmii o różnych podłożach. Pierwszy zabieg ablacji przezskórnej prądem o częstotliwości radiowej dotyczący łącza przedsionkowo-komorowego u ludzi został opisany w 1989 roku [1]. Od tego czasu metoda ta prężnie się rozwija dając pacjentom nadzieję wyleczenia wielu uporczywych arytmii. Polega ona na termicznym zniszczeniu (wypalenie lub wymrożenie) fragmentu tkanki mięśnia sercowego odpowiedzialnego za powstawanie lub utrwalanie się arytmii. Stosuje się ją między innymi w celu redukcji ryzyka nagłego zgonu sercowego u pacjentów nim zagrożonych, a także w przypadku niepowodzenia leczenia farmakologicznego, jego nietolerancji, bądź niechęci pacjenta do stosowania przewlekłej farmakoterapii [2-4]. Zabieg obarczony jest niskim ryzykiem powikłań (najczęściej <1%), natomiast odsetek wyleczeń oscyluje między 60-98%, w zależności od rodzaju arytmii [5-7]. Eliminacja ogniska arytmii lub przerwanie pętli reentry podczas zabiegu ablacji prowadzi do wyleczenia pacjenta, a co za tym idzie, ustąpienia - nieraz bardzo uciążliwych - objawów. Cechą, która bez wątpienia wpływa na atrakcyjność ablacji, jest niski odsetek nawrotów arytmii, m.in. nawrotnego częstoskurczu węzłowego (ang. atrioventricular nodal reciprocating tachycardia AVNRT), nawrotnego częstoskurczu przedsionkowo-komorowego (ang. atrioventricular reciprocating tachycardia AVRT) oraz trzepotania przedsionków (ang. atrial flutter - AFL), w obserwacji długoterminowej oraz zmniejszenie potrzeby przyjmowania dużych ilości leków [8-11]. Według Dagres N. i wsp. którzy szczegółowo zbadali rodzaj jak i ilość leków przyjmowanych przez pacjentów z WPW po ablacji drogi dodatkowej, jedynie 17% chorych po skutecznym zabiegu wymagało dalszego stosowania leków antyarytmicznych. W całej grupie, niezależnie od powodzenia ablacji odsetek ten nie przekraczał 22% [12]. Ocena jakości życia u pacjentów z chorobami kardiologicznymi jest zagadnieniem często poruszanym na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, ponieważ odchodzi się od mierzenia efektów leczenia wyłącznie na podstawie kryterium biologicznego na rzecz wzmożonego zainteresowania samopoczuciem pacjenta i jego możliwościami funkcjonowania w życiu codziennym [13]. Problem jakości życia u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca jest już stosunkowo dobrze poznany, natomiast zmiany jakości życia u pacjentów z zaburzeniami rytmu serca wciąż pozostają interesującym obszarem badań. Warto podkreślić, że ablacja RF jest zabiegiem o szczególnie dużej skuteczności w stosunku do AVNRT, AVRT i AFl, a arytmie te w dużej mierze dotyczą młodych osób, aktywnych życiowo i pełniących wiele ważnych ról społecznych. Cel pracy Celem pracy była ocena jakości życia u pacjentów poddawanych zabiegowi ablacji RF z powodu nawrotnego częstoskurczu węzłowego, nawrotnego częstoskurczu przedsionkowo-komorowego oraz ektopowych pobudzeń komorowych (ang. ventricular ectopic beats VEB) za pomocą kwestionariuszy SF-36, DASI oraz Manolis. Materiał i metodyka Badaniem objęto 81 pacjentów (56 K i 25 M), którzy mieli wykonany zabieg ablacji RF z powodu AVRT (24 pacjentów), AVNRT (30 pacjentów) lub VEB (27 pacjentów). Do badania pierwotnie włączono 173 pacjentów. W trakcie obserwacji utracono dane od 92 pacjentów (powody utraty z obserwacji: niewypełnienie drugiej ankiety - 40 pacjentów, błędne wypełnienie pierwszej ankiety - 17 pacjentów, błędne wypełnienie obu ankiet - 29 pacjentów, pacjenci z migotaniem przedsionków - 6 pacjentów). Jakość życia oceniano za pomocą 3 kwestionariuszy: SF-36, DASI oraz Manolisa, które pacjent wypełniał dwukrotnie - przy przyjęciu do Kliniki w dniu zabiegu oraz podczas wizyty kontrolnej po upływie 6 miesięcy od zabiegu. Pacjent wypełniał kwestionariusz pisemnie, samodzielnie. Po zakończeniu badania podliczono punktację dla poszczególnych kwestionariuszy, oddzielnie dla grup przed i po zabiegu, uwzględniając wymiar mentalny i fizyczny w skali SF-36. SF-36 polska wersja kwestionariusza The Short Form 36. Składa się on z 36 pytań obejmujących różne aspekty życia wpływające sumarycznie na jego jakość: - funkcjonowanie fizyczne (10 pozycji), - funkcjonowanie społeczne (2 pozycje), - ograniczenie pełnienia ról ze względu na problemy fizyczne (4 pozycje) - ograniczenie pełnienia ról ze względu na problemy emocjonalne (3 pozycje) - zdrowie fizyczne (5 pozycji) - witalność (5 pozycji) - ból (2 pozycje) - ogólne zdrowie (5 pozycji) Powyższe pozycje odpowiednio zsumowane łącznie oceniają wymiar mentalny i fizyczny leżący u podstaw jakości naszej egzystencji [14]. DASI - Duke Activity Status Index służy do opisu aktywności fizycznej. Poprzez ocenę dwunastu czynności życia codziennego dostarcza cennych informacji na temat wydolności wysiłkowej pacjentów. Posiada pozytywną korelację z próbą wysiłkową na bieżni ruchomej oraz próbą ergospirometryczną. Sumaryczna odpowiedź punktowa (maksymalnie 58,2 pkt.) może zostać przeliczona na maksymalne zużycie tlenu według wzoru VO2 (ml/min) = 0,43 x DASI + 9,6. Manolis skala składająca się z 13 pytań obejmujących objawy najczęściej towarzyszące zaburzeniom rytmu serca w postaci: kołatania serca, bólu w klatce piersiowej, duszności, osłabienia, zawrotów głowy, omdleń. Ocenia ona częstość występowania powyższych dolegliwości w obserwacji 6-miesięcznej. Jest skalą półilościową - pacjent opisuje częstość objawów za pomocą stwierdzeń: często, czasami, rzadko oraz nigdy punktowanych odpowiednio od 0 do 3. Skupia się ona wyłącznie na subiektywnych dolegliwościach odczuwanych przez pacjentów. Nie bada wydolności fizycznej ani funkcjonowania społecznego. Do analizowanych zmiennych należały: wiek, płeć, rodzaj arytmii, punktacja uzyskanych kwestionariuszach przed i po ablacji, frakcja wyrzutowa lewej komory przed i po ablacji w podgrupie pacjentów z AVNRT. U pacjentów z VEB analizowano ilość VEB przed i 6 miesięcy po zabiegu ablacji na podstawie wyników 24-godzinnego monitorowania rytmu serca metodą Holtera. Analiza statystyczna Zmienne ilościowe zostały opisane w oparciu o metody klasycznej statystyki opisowej: średnią ± odchylenie standardowe, minimum, maksimum, medianę. Różnice w zmiennych ilościowych dla całej próby przed i po ablacji analizowane były w oparciu o test T-Studenta dla prób zależnych lub test kolejności par Wilcoxona w zależności od rozkładu badanej zmiennej. Do analizy różnic w podgrupach (AVRT, AVNRT i VEB) zastosowano metodę ANOVA i ANOVA rang Kruskala-Wallisa dla zmiennych nieparametrycznych. Analizę post-hoc wykonano testem Tuckey a. Do analizy korelacji między ilością VEB przed i po ablacji a punktacją uzyskaną w kwestionariuszach wykorzystano korelację rang Spearmana. Przeprowadzono analizę regresji liniowej jednoczynnikowej dla punktacji uzyskanej w poszczególnych kwestionariuszach w zależności od ilości VEB. Wyniki W badanej grupie 81 pacjentów (56 kobiet i 25 mężczyzn) wyodrębniono pacjentów z AVRT 24 przypadki, AVNRT 30 2 P. Liszniański i wsp.

3 przypadków i VEB 27 przypadków. Grupy były jednolite pod względem wieku i płci. Szczegóły przedstawiono w tabeli I. Przed ablacją pacjenci z VEB mieli wyższą punktację w skali Manolisa w stosunku do pacjentów z AVRT (mediany: 26 vs 17,5; p=0,019), natomiast odwrotną zależność zaobserwowano dla skali DASI (mediany: 42,7 vs 58,2; p=0,0001). W skali SF-36 pacjenci wszystkich grup mieli zbliżoną punktację przed zabiegiem ablacji. Po uwzględnieniu wymiarów: fizycznego i mentalnego nie zaobserwowano istotnych różnic w punktacji pomiędzy pacjentami (średnie: 32,2 vs 37,6 i 37,8; p=0,14). Szczegóły przedstawiono w tabeli II. Po zabiegu ablacji pacjenci z VEB mieli istotnie wyższy wynik w skali SF-36 w porównaniu z pozostałymi grupami pacjentów (mediany: 148 vs 134 i 129,5; p=0,034). Wynik ten dotyczył zarówno wymiaru fizycznego jak i mentalnego. Pacjenci z VEB uzyskali także istotnie wyższy wynik w skali Manolisa w porównaniu z pacjentami z AVRT (mediany: 31 vs 26; p=0,027). W skali DASI pacjenci z AVRT mieli wyższą punktację w porównaniu z pacjentami z AVNRT (mediany: 58,2 vs 54,45; p=0,05). Badanie wykazało, że po zabiegu ablacji następuje poprawa we wszystkich skalach Rycina 1 Korelacja ilości ekstrasystolii komorowej z oceną jakości życia. The correlation of number of ventricularectopic beats with the evaluation of the quality of life. Tabela I Cechy badanej populacji. Characteristics of the study population. Arytmia AVNRT (n=30) AVRT (n=24) VEB (n=27) Wiek [lata] 42,8 ± 10,6 38,1 ± 8,91 39,2 ± 11,7 Ilość kobiet/mężczyzn 23 / 7 14 / / 8 Wywiad [lata] 14,9 ± 7,13 12,7 ± 8,96 8,7 ± 3,96 Częstość napadów [1/msc] 5,4 ± 6,17 7,3 ± 8,78 8,7 ± 3,96 Liczba leków antyarytmicznych 3,2 ±1,38 2,6 ± 1,35 2,7 ± 1,13 Frakcja wyrzutowa przed ablacją [%] 62,5 ± 6,64 67,6 ± 5,22 58,0 ± 6,96 Tabela II Analiza oceny jakości życia (wartości średnie, wartości mediany). Analysis of the evaluation of the quality of life (average values, median values). w całości badanej populacji. Analizując wyniki w zadanych podgrupach stwierdzono, że dla każdej z grup pacjentów punktacja w analizowanych kwestionariuszach poprawia się po zabiegu ablacji. Największą poprawę punktacji (największą różnicę po-przed) w skali SF-36 zanotowano u pacjentów z VEB. Zarówno w wymiarze fizycznym jak i mentalnym nastąpiła wyraźna poprawa u pacjentów poddawanych ablacji z powodu VEB w porównaniu z pacjentami z AVRT i AVNRT. Nie zaobserwowano różnic w poprawie między pacjentami z AVRT i AVNRT dla skali SF-36 (średnie różnice punktowe: 25,3 vs 26,6; p=0,85). W skali Manolisa oraz Dasi nie zaobserwowano istotnych różnic w poprawie wyników między badanymi grupami. Stwierdzono silną, ujemną korelację między ilością punktów w skali SF-36 a ilością ekstrasystoli komorowych w badaniu holterowskim przed zabiegiem ablacji u pacjentów z VEB (r = -0,7; p<0,001). Główna poprawa dotyczyła wymiaru fizycznego skali SF-36. Udowodniono, że im wyższa ilość VEB przed zabiegiem, tym mniejsza punktacja w wymiarze fizycznym SF-36 (r= -0,76; p < 0,001). Zależność tą przedstawia rycina 1. Zauważono też pewien trend w wymiarze mentalnym: im wyższa ilość VEB tym niższa punktacja w wymiarze mentalnym, jednak wynik nie był istotny statystycznie, a korelacja słaba. Nie wykazano korelacji dla punktacji w skali SF-36 a ilości VEB po ablacji, gdyż u większości pacjentów po zabiegu VEB zostały znacznie zredukowane. Badanie wykazało również, że wśród pacjentów z VEB największą poprawę w skali SF-36 zanotowano u pacjentów, u których ilość VEB po zabiegu spadła najbardziej. Podobnie, punktacja w kwestionariuszu DASI przed ablacją była niższa u pacjentów z wyższą ilością VEB (r= -0,82; p<0,05). Największa poprawa w skali DASI dotyczyła pacjentów z największą poprawą po zabiegu (największa różnica ilości VEB po-przed). Omówienie Zwrócenie uwagi na jakość życia pacjentów poddawanych różnego rodzaju interwencjom medycznym miało miejsce w latach 70. XX wieku. Wraz z postępem medycyny celem terapeutycznym stało się nie tylko usunięcie choroby, co w przypadku wielu chorób nie jest możliwe, ale również zapewnienie pacjentowi funkcjonowania w społeczeństwie, umożliwienie pełnienia dotychczasowych ról społecznych oraz przywrócenie dobrego samopoczucia. Tak więc SF-36 DASI Manolis Wymiar fizyczny SF-36 Wymiar mentalny SF-36 AVNRT AVRT VEB przed po przed po przed po przed po przed po 95,5 ± 25,82 (95,5) 103,1 ± 22,46 (102) 93,3 ± 26,30 (88) 125,0 ± 26,94 (129,5) 128,4 ± 27,4 (134) 145,0 ± 21,40 (148) 44,1 ± 12,29 (44,7) 52,9 ± 6,36 39,7 ± 12,86 (42,7) 50,3 ± 11,37 (54,45) 56,6 ± 5,08 51,8 ± 10,53 20,1 ± 8,13 (20) 17,0 ± 5,62 (17,5) 22,7 ± 6,72 (26) 25,7 ± 7,13 (27) 25,0 ± 5,24 (26) 29,5 ± 5,32 (31) 61,2 ± 14,74 (60) 65,5 ± 17,89 (66,5) 81,0 ± 18,64 (58) 77,5 ± 15,90 (80) 81,5 ± 15,3 (84) 89,7 ± 12,45 (91) 37,8 ± 13,52 (35) 37,6 ± 6,57 (39) 32,2 ± (33) 47,5 ± 13,71 (52) 46,9 ± 14,29 (51,5) 55,3 ± 19,89 (57) 3

4 miarą niepełnosprawności nie jest wyłącznie obiektywnie stwierdzane organiczne uszkodzenie organizmu lecz również stopień, w jakim zaburza ono dotychczasowe życie pacjenta (sytuację rodzinną, aktywność zawodową, relacje społeczne, hobby) [15]. Dodatkowo należy także wspomnieć o relacji ewentualnych kosztów terapii do efektów uzyskiwanych za pomocą konkretnego leczenia [16]. Głównym celem interwencji medycznej w chorobach układu krążenia jest podnoszenie jakości życia chorych poprzez eliminację lub zmniejszenie wpływu choroby, a także jednoczesna optymalizacja kosztów przeprowadzanych interwencji. Wyniki przeprowadzonego badania pokazują, że ablacja prądem RF jest skutecznym sposobem leczenia przyczynowego badanych arytmii. W przeprowadzonym badaniu zanotowaliśmy istotny wzrost punktacji w skali SF- 36 w całej analizowanej grupie, co świadczy o tym, że zabieg poprawia funkcjonowanie pacjenta zarówno w wymiarze mentalnym jak i fizycznym, to jest poprawia funkcjonowanie fizyczne i społeczne, poczucie zdrowia psychicznego i ogólne poczucie zdrowia, podnosi witalność, zmniejsza ograniczenia w pełnieniu ról społecznych spowodowane kondycją zdrowia fizycznego i emocjonalną, znosi dolegliwości bólowe. Wyniki te są zgodne z danymi pochodzącymi z piśmiennictwa, gdzie również uzyskano - po 6 miesiącach od zabiegu ablacji - znamienny przyrost punktacji w skali SF-36 [17-18]. Ablacja RF wpływa pozytywnie na redukcję częstości niekorzystnych doznań somatycznych takich jak: kołatania serca, bóle w klatce piersiowej, duszności, co udowodniono przyrostem punktacji w skali Manolisa. Warto zaznaczyć, że brak zaburzeń rytmu pociąga za sobą lepszą tolerancję wysiłku fizycznego, co ujawnia się zwiększeniem punktacji w skali DASI (mediany: 44,7 vs 58,2; p<0,0001). Chu-Pak Lau i wsp. potwierdzili powyższe wyniki wykazując wydłużenie czasu trwania testu wysiłkowego według protokołu Bruce a u pacjentów poddanych zabiegowi ablacji z 13,1 ± 5,5 do l4,9 ± 4,5 min (p<0,002) [19]. Ciekawą grupą są pacjenci z komorowymi zaburzeniami rytmu serca pod postacią ekstrasystoli komorowych. W naszym badaniu byli to pacjenci stosunkowo młodzi (wiek: 39,2 ± 11,7 lat), z dobrą frakcją wyrzutową lewej komory (58,0 ± 6,96 %), którzy odnieśli istotnie większy przyrost punktowy w skali SF-36 w stosunku do chorych z AVNRT i AVRT (średnio: 51,7 vs 26,6 i 25,3; p<0,0001). Świadczy to o znacznym wzroście jakości życia w stosunku do pozostałych analizowanych grup. Ponieważ skuteczność ablacji RF w grupie pacjentów z częstoskurczami komorowymi bez organicznej choroby serca jest bardzo wysoka rzędu 94% [20] zasugerowano, że może być to użyteczna metoda leczenia pierwszej linii szczególnie u symptomatycznych chorych. W przeprowadzonym badaniu stwierdziliśmy, że największą poprawę jakości życia po ablacji osiągnęli chorzy z wyjściowo największą ilością dodatkowych pobudzeń komorowych w badaniu Holter EKG (wysoki ujemny współczynnik korelacji -0,77; p<0,0001 pomiędzy przyrostem punktowym w skali SF-36 a redukcją ilości VEB s). Dokładna analiza pokazuje, że wymiar fizyczny życia chorych ma największy wkład w powyższą zależność. Podobną tendencję wykazali Strickberger SA. i wsp. rozszerzając swoje badania na pacjentów z chorobą niedokrwienną serca i wszczepionym kardiowerterem-defibrylatorem (ang. implantable cardioverter-defibrillator ICD). Pokazali oni, że ablacja arytmii komorowych zmniejsza także częstość interwencji ICD oraz znamiennie podnosi jakość życia chorych [21]. Interesujący jest fakt, że w piśmiennictwie możemy znaleźć wiele doniesień, że ablacja prądem RF jest także skuteczną metodą leczenia dzieci [22] podnoszącą jakość życia nawet wśród najmłodszych pacjentów. Może ona być również stosowana w stanach zagrożenia życia u noworodków z arytmiami opornymi na leczenie farmakologiczne [23]. Dodatkowo we wszystkich grupach wiekowych metoda ta jest korzysta z punktu finansowego. W przypadku pacjentów objawowych zdecydowanie zmniejsza długofalowe koszty leczenia, a wśród tych bez specyficznych objawów nie powoduje podniesienia kosztów w wieloletniej obserwacji [24]. Ograniczenia pracy Niniejsza praca jest kontynuacją badań prowadzonych uprzednio w ośrodku [25] i planowana była na ponad dwukrotnie większej liczbie pacjentów. Niestety, z przyczyn wymienionych w Materiał i metody, utracono z obserwacji ponad połowę pacjentów. Wyniki niniejszej pracy są zbieżne z badaniami prowadzonymi wcześniej, co potwierdza korzystny wpływ ablacji na poziom jakości życia w badanych zaburzeniach rytmu serca oraz świadczy o powtarzalności uzyskanych uprzednio wyników. Wnioski 1. Leczenie arytmii metodą ablacji RF wyraźnie podnosi jakość życia pacjentów z zaburzeniami rytmu serca o typie nawrotnego częstoskurczu węzłowego, przedsionkowo-komorowego i ekstrasystolii komorowej. 2. Największa poprawa jakości życia dotyczy pacjentów z ekstrasystolią komorową. 3. Wśród pacjentów z ekstrasystolią komorową największą korzyść odnieśli pacjenci z wyjściowo największą ilością dodatkowych pobudzeń komorowych. Piśmiennictwo: 1. Langberg JJ, Chin MC, Rosenquist M, Cocrell J, Dullet N. et al: Catheter ablation of the atrioventricular junction with radiofrequency energy. Circulation 1989; 80: Zipes DP, Camm AJ, Borggrefe M, Buxton AE, Chaitman E. et al: Eksperci American College of Cardiology (ACC), American Heart Association (AHA) i European Society of Cardiology (ECS) do spraw postępowania u chorych z komorowymi zaburzeniami rytmu i zapobiegania nagłej śmierci sercowej, we współpracy z European Heart Rhythm Association i Heart Rhythm Society: Wytyczne dotyczące postępowania u chorych z komorowymi zaburzeniami rytmu serca i zapobiegania nagłemu zgonowi sercowemu wersja skrócona. Kardiol Pol. 2006; 64: Hogenhuis W, Stevens SK, Wang P, Wong JB, Manolis AS. et al: Cost-effectiveness of radiofrequency ablation compared with other strategies in Wolff-Parkinson-White syndrome. Circulation 1993; 88: Kay GN, Bubien RS, Epstein AE, Plumb VJ: Effect of catheter ablation of the atrioventricular junction on quality of life and exercise tolerance in patients with paroxysmal atrial fibrillation. Am J Cardiol. 1988; 62: Kay GN, Epstein AE, Dailey SM, Plumb VJ: Role of radiofrequency ablation in the management of supraventricular arrhythmias: experience in 760 consecutive patients. J Cardiovasc Electrophysiol. 1993; 4: Kay GN, Epstein AE, Dailey SM, Plumb VJ: Selective radiofrequency ablation of the slow pathway for treatment of atrioventricular nodal reentrant tachycardia: evidence for involvement of perinodal myocardium within the reentrant circuit. Circulation 1992; 85: Jackman WM, Xunzhang W, Friday KJ, Roman CA, Moulton KP. et al: Catheter ablation of accessory atrioventricular pathways (Wolff-Parkinson-White syndrome) by radiofrequency current. N Engl J Med. 1991; 324: Calkins H, Sousa J, El-Atassi R, Rosenheck S, De Buitleir M. et al: Diagnosis and cure of the Wolff-Parkinson-White syndrome or paroxysmal supraventricular tachycardias during a single electrophysiologic test. N Engl J Med. 1991; 324: Calkins H, Langberg J, Sousa J, El-Atassi R, Leon A. et al: Radiofrequency catheter ablation of accessory atrioventricular connections in 250 patients. Circulation 1992; 85: Kalbfleisch SJ, Calkins H, Langberg JJ, El-Atassi R, Leon A. et al: Comparison of the cost of radiofrequency catheter modification of the atrioventricular node and medical therapy for drug-refractory atrioventricular node reentrant tachycardia. J Am Coll Cardiol. 1992; 19: Meissner A, Stifoudi I, Weismüller P, Schrage MO, Maagh P. et al: Sustained high quality of life in a 5-year long term follow-up after successful ablation for supra-ventricular tachycardia. Results from a large retrospective patient cohort. Int J Med Sci. 2009; 6: Dagres N, Clague JR, Kottkamp H, Hindricks G, Breithardt G. et al: Radiofrequency catheter ablation of accessory pathways. Outcome and use of antiarrhythmic drugs during follow-up. Eur Heart J. 1999; 20: Tobiasz-Adamczyk B: Geneza zdrowia, koncepcje i ewolucja pojęcia jakości życia. W: Jakość życia w chorobach sercowo-naczyniowych. Kawecka-Jaszcz K, Klocek M, Tobiasz-Adamczyk B (red.), Termedia, Poznań 2006; Tyka J, Piotrowicz R: Kwestionariusz oceny jakości życia SF-36 wersja polska. Kardiol Pol. 2009; 67: Fletcher AE, Hunt BM, Bulpitt CJ: Evaluation of quality of life in clinical trials of cardiovascular disease. J Chron Dis. 1987; 40: Hlatky MA, Vaughn WK: Quality of life in patients with supraventricular arrhythmia. Circulation 1996; 94: Knotts S, Bubien RS, Miers LJ, McLaughlin S, Sington L, Kay GN: Is quality of life improved by radiofrequency catheter ablation? A pilot study to assess measurable outcomes. Pac Clin Electrophysiol. 1994; 17: Bubien RS, Knotts-Dolson SM, Plumb VJ, Kay GN: Effect of radiofrequency catheter ablation on healthrelated quality of life and activities of daily living in patients with recurrent arrhythmias. Circulation 1996; 94: Lau CP, Tai YT, Lee PW: The effects of radiofrequency ablation versus medical therapy on the quality-oflife and exercise capacity in patients with accessory pathway-mediated supraventricular tachycardia: A treatment comparison study. Pac Clin Electrophysiol. 1995; 18: Klein LS, Shih HT, Hackett FK, Zipes DP, Miles WM: Radiofrequency catheter ablation of ventricular tachycardia in patients without structural heart disease. Circulation 1992; 85: Strickberger SA, Man KC, Daoud EG, Goyal R, 4 P. Liszniański i wsp.

5 Brinkman K. et al: A prospective evaluation of catheter ablation of ventricular tachycardia as adjuvant therapy in patients with coronary artery disease and an implantable cardioverter-defibrillator. Circulation 1997; 96: DeMaso DR, Spratt EG, Vaughan BL, D Angelo EJ, Van der Feen JR: Psychological functioning in children and adolescents undergoing radiofrequency catheter ablation. Psychosomatics 2000; 41: Kantoch MJ, Gulamhusein SS, Sanatani S: Short- and long-term outcomes in children undergoing radiofrequency catheter ablation before their second birthday. Canadian J Cardiol. 2011; 27: 523. e3 523.e Bathina MN, Mickelsen S, Brooks C, Jaramillo J, Hepton T. et al: Radiofrequency catheter ablation versus medical therapy for initial treatment of supraventricular tachycardia and its impact on quality of life and healthcare costs. Am J Cardiol. 1998; 82: Lelakowski J, Kuniewicz M, Rydlewska A, Kafara M: Quality of life after RF ablation of reentrant supraventricular tachycardias and ventricular ectopic beats in own observation. Pol Merkur Lek. 2010; 28: