REUMATOLOGIA KLINICZNA

Transkrypt

1 REUMATOLOGIA KLINICZNA Redakcja naukowa Irena Zimmermann-Górska Wydawnictwo Lekarskie PZWL

2 REUMATOLOGIA KLINICZNA Redakcja naukowa prof, dr hab. med. Irena Zimmermann-Górska Warszawa W ydawnictwo Lekarskie PZWL

3 SPIS ROZDZIAŁÓW TOMU 1 Część I. Podstawy reumatologii Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział 1. Historia reumatologii 3 2. Genetyka w reumatologii Biochemia i fizjologia tkanki łącznej Rozwój narządów ruchu Anatomia i fizjologia narządów ruchu Zaburzenia immunologiczne w patogenezie chorób reumatycznych Zapalenie w patogenezie chorób reumatycznych Ból w chorobach reumatycznych 149 Część II. Diagnostyka chorób reumatycznych Rozdział 9. Rozdział 10. Rozdział 11. Rozdział 12. Rozdział 13. Rozdział 14. Rozdział 15. Badanie podmiotowe i przedmiotowe 161 Badania laboratoryjne 185 Diagnostyka obrazowa 219 Diagnostyka neurofizjologiczna 247 Artroskopia 261 Kapilaroskopia i inne metody diagnostyki zaburzeń mikrokrążenia 267 Ocena aktywności procesu zapalnego, wydolności czynnościowej i jakości życia 273 Część III. Leczenie chorób reumatycznych Rozdział 16. Rozdział 17. Rozdział 18. Rozdział 19. Leczenie farmakologiczne 293 Leczenie operacyjne 369 Zasady rehabilitacji 423 Leczenie uzdrowiskowe 465 XV

4 1. Historia reum atologii Aleksandra Tuchocka 1.1. Historyczna ewolucja pojęcia reumatyzm Źródła wiedzy historycznej o chorobach reumatycznych P aleopatologia S ztu k a L iteratura Historia chorób reum atycznych Reumatoidalne zapalenie s ta w ó w Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów Zesztywniające zapalenie stawów k rę g o słu p a Łuszczycowe zapalenie staw ów Zespól R e i te r a Toczeń rumieniowaty układowy Twardzina (scleroderma) Zespół suchości Mieszana choroba tkanki ł ą c z n e j Zapalenie wielomięśniowe i skómo-mięśniowe Dna moczanowa Zapalenia n a c z y ń Neuropatyczne choroby stawów (stawy Charcota) Alkaptonuria i ochronoza Nawracające zapalenie c h rz ą s te k Zespół antyfosfolipidowy

5 2. (Ssnetyka w reum atologii Anna Latos-Bieleńska 2.1. W prowadzenie Udział czynników genetycznych w patologii człowieka - uwagi o g ó ln e Genom człow ieka Chromosomy c z ło w ie k a D N A ir N A Genom jądrowy c z ło w ie k a Geny człow ieka Kod genetyczny Polimorfizm D N A Zmiany materiału genetycznego w chorobach genetycznych. Rodzaje chorób uwarunkowanych genetycznie Aberracje chromosomowe Choroby uwarunkowane jednogenowo Choroby uwarunkowane w ieloczynnikow o Diagnostyka chorób uwarunkowanych genetycznie Diagnostyka cytogenetyczna Diagnostyka m olekularna Poradnictwo g en ety czn e Etapy konsultacji g e n e ty c z n e j Podsum owanie... 52

6 3. Biochemia i fizjologia tkan ki łącznej Stanisław Moskalewski 3.1. Wprowadzenie F ibroblasty Alitofibrocyty Miofibroblasty Makrofagi Aktywacja makrofagów Chondrocyty Budowa substancji pozakomórkowej Włókna kolagenowe (klejorodne) Nadrodzina kolagenu Właściwości antygenowe k o la g e n u Włókna siateczkowe (włókna retikulinowe, włókna srebrochłonne) Włókna sprężyste (elastynow e) Fibuliny Glikozaminoglikany Proteoglikany Proteoglikany błony podstaw nej

7 Hialektany (hyalectans, lecticans) - proteoglikany wiążące się z kwasem hialuronowym i le k ty n a m i Małe proteoglikany bogate w le u c y n ę Proteoglikany związane z błoną kom órkow ą Serglicyna Glikoproteiny substancji pozakomórkowej Fibronektyna L a m in in y Nidogen (entaktyna) Trombospondyny M a try k in y Matryliny Białka pogranicza macierzy i komórek (matricellular p ro tein s) Trombospondyny: 1 i S P A R C Tenascyna-cytotaktyna Osteopontyna W itronektyna Czynnik wzrostu tkanki łącznej ( C T G F ) Metaloproteinazy (M M Ps) A dam alizyny Płyn tkankowy Macierz c h r z ą stk i... 71

8 4. [Ri narząd ir ruesiy Witold Woźniak 4.1. W prowadzenie Rozwój układu szkieletow ego Rozwój kręgosłupa Okres prenatalny (zarodkowy i płodow y) Okres p o stn a ta ln y Krzywizny kręgosłupa Naczynia krwionośne k rę g o s łu p a Rozwój żeb er Rozwój m o stk a Rozwój czasz k i Rozwój kończyn Wady rozwojowe układu k o stn eg o Rozwój połączeń k o ś c i... 84

9 5. Anatom ia i fizjologia narząd»? ruchu Teresa Wagner 5.1. Wprowadzenie Mięśnie szkieletowe Ścięgna Powięzie K o ś ć Rodzaje tkanki k o s t n e j K ościotw orzenie Modelowanie k o ś c i Staw jako narząd Torebka sta w o w a Błona maziowa Płyn sta w o w y Chrząstka staw ow a W ięzad ła Łąkotki Krążki sta w o w e Obrąbki stawowe Kaletki m aziow e

10 6. Zaburzenia immunologiczne w patogenezie chorób reum atycznych Ewa Kontny, Włodzimierz Maśliński 6.1. Wprowadzenie Uwarunkowania g en ety czn e Główny układ zgodności tkankow ej Prezentacja antygenów przez cząsteczki H L A Udział cząsteczek HLA w patogenezie chorób reumatycznych Współuczestnictwo wielu genów w tworzeniu genetycznego podłoża chorób reumatycznych Odporność nieswoista, czynniki infekcyjne, układ dopełniacza Układ odporności w ro d z o n e j Układ dopełniacza Receptory dla fragmentu Fc immunoglobulin (FcR) Komórki prezentujące a n ty g en Udział czynników infekcyjnych i odporności wrodzonej w patogenezie chorób reumatycznych Układ odporności nabytej i mechanizmy zapewniające auto to lera n cję Limfocyty B Przeciwciała: budowa, właściwości, wytwarzanie i źródła różnorodności Dojrzewanie, aktywacja i subpopulacje limfocytów B Udział limfocytów B w patogenezie chorób reumatycznych

11 6.8. Limfocyty T Receptory limfocytów T dla antygenu: budowa i źródła różnorodności Dojrzewanie, aktywacja i subpopulacje limfocytów T Udział limfocytów T w patogenezie chorób reumatycznych Synowiocyty i śródbłonek n a c z y ń Apoptoza Przebieg, regulacja i fizjologiczne znaczenie apoptozy Zaburzenia apoptozy w chorobach reumatycznych Cytokiny i czynniki w z r o stu Cytokiny prozapalne podtrzymujące odpowiedź komórkową Cytokiny i cząsteczki o działaniu antagonizującym cytokiny p rozapalne Interferony Chem okiny Destrukcja stawu Podsumowanie

12 7. Zapalenie w patogenezie chorób reum atycznych Danuta Maślińska, Sławomir Maśliński 7.1. Wprowadzenie Komórki t u c z n e Granulocyty obojętnochłonne Makrofagi i lim focyty Białka adhezyjne Mediatory lipidow e Czynnik aktywujący płytki ( P A F ) C ytok in y Dopełniacz K in in y P r o te a z y Regulacja odpowiedzi za p a ln ej

13 8. Ból w chorobach reum atycznych Leon Drobnik 8.1. Wprowadzenie Ból jako informacja w systemie obrony życia Neurofizjologia bólu Ból jako składowa odpowiedzi na uszkodzenie i odpowiedź z a p a ln ą Czuciowe unerwienie s ta w ó w Drogi przewodzenia bodźców bólowych Ośrodkowa kontrola czucia b ó l u Leczenie b ó l u Ocena natężenia b ó lu Drabina analgetyczna Niesteroidowe leki przeciw zapalne Glikokortykosteroidy M etotreksat K apsaicyna O p io id y

14 9. Badanie podm iotowe i przedm iotowe Irena Zimmermann-Górska, Barbara Krzyśko 9.1. Badanie podmiotowe - Irena Zimmermann-Górska Uwagi o g ó ln e Objawy poprzedzające wystąpienie choroby i czynniki, które mogły zapoczątkować stan ch o ro b o w y Początek i przebieg c h o r o b y Dolegliwości ze strony układu ru c h u Dolegliwości dotyczące innych układów i narządów Choroby przebyte Wywiad rodzin n y Wywiad dotyczący wydolności czynnościowej i warunków so c ja ln y c h Badanie przedmiotowe - Irena Zimmermann-Górska Badanie przedmiotowe ogólne i szczegółowe (bez układu ruchu) Badanie przedmiotowe układu ruchu - Barbara Krzyśko

15 1. Badania [laboratoryjne Badania laboratoryjne określające proces zapalny - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska Szybkość opadania krwinek czerwonych - odczyn Biernackiego (OB) (erythrocyte sedimentation rate - ESR) Białko C-reaktywne (C-reactive protein - CRP) Badania serologiczne Czynnik reumatoidalny (rheumatoid factor - RF) - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Grażyna Bialkowska-Puszczewicz Przeciwciała przeciw dwuniciowemu DNA (anti double stranded-dna antibodies - ds-dna) - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Grażyna Bialkowska-Puszczewicz Przeciwciała przeciwfosfolipidowe (antiphospholipid antibodies - apl) - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Grażyna Bialkowska-Puszczewicz Krioglobuliny (cryoglobulins) - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Grażyna Bialkowska-Puszczewicz Składowe dopełniacza (complement components) - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Grażyna Bialkowska-Puszczewicz Przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi - Jakub Z ą b e k Przeciwciała przeciwjądrowe (antinuclear antibodies - ANA) - Mariusz Puszczewicz Przeciwciała antyfosfolipidowe - Jakub Ząbek

16 Przeciwciała przeciw cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych - Mariusz P u szczew ic z Antygeny i przeciwciała związane z zakażeniami w diagnostyce chorób reumatycznych - Jacek Noworyta Analiza płynu stawowego Grażyna Białkowska-Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska, Mariusz Puszczew icz D e fin ic ja M etody Przydatność k lin ic z n a

17 11. Diagnostyka obrazowa Jadwiga Staniszewska-Varga, Małgorzata Serafin-Król, Anna Ciechomska Uwagi o g ó ln e Badanie radiologiczne Tomografia kom puterow a Rezonans m agnetyczny Scyntygrafia U ltraso n o g rafia Technika badania Wskazania do badania U S G Możliwości badania U S G ] Najczęstsze zmiany widoczne w przebiegu chorób reu m atycznych Podsumowanie

18 12. Diagnostyka neurofizjologiczna Juliusz Huber Metody diagnostyki neurofizjologicznej stosowane w reumatologii Badanie E M G Badanie E N G Badanie S C V Badanie S E P Badanie M E P Badanie I C - S D Niektóre aplikacje badań diagnostycznych neurofizjologii klinicznej w reumatologii

19 14. Kapilaroskopia oiron nraetod^ diagnostyki zaburzeń nitodlktrokrąieiiosi Anna Kuryliszyn-Moskal W s t ę p Techniki kapilaroskopowe K apilaroskopia Mikroskopia szerokiego p o l a Kapilaroskopia d y n am iczn a Wideomikroskopia fluorescencyjna Wideomikroskopia c y f r o w a Metoda laserowo-dopplerowska Termografia w podczerw ieni Przezskórna oksym etria Podsumowanie

20 1] 5. Ocena aktywności procesy zapalnego,, i ciynm => ścsowefl i Jakości życia Witold Tłustochowicz, Artur Bachta W s tę p Ocena w reumatoidalnym zapaleniu stawów Ocena w zesztywniającym zapaleniu stawów k ręgosłupa Ocena w łuszczycowym zapaleniu stawów Ocena w toczniu rumieniowatym układowym Ocena w chorobie zwyrodnieniowej stawów

21 16. Leczenie farm akologiczne Niesteroidowe leki przeciwzapalne - Mariusz Puszczewicz, Irena Zimmermann-Górska Nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne - Andrzej S z c z e k lik Nadwrażliwość - definicja i p o d z ia ł Nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy - rys historyczny i postacie kliniczne Astma aspirynowa Pokrzywka i obrzęk naczynioruchow y Nadwrażliwość na pochodne pirazolonu Inne reakcje na niesteroidowe leki przeciwzapalne Leki modyfikujące proces zapalny - Jacek P azdur Sole z ł o t a S ulfasalazyna Leki przeciwzimnicze P en icylam in a M etotreksat Leflunom id Leki immunosupresyjne - Jacek P azdur Cyklofosfamid Azatiopryna Cyklosporyna A C hloram bucyl Mykofenolan m o fe ty lu

22 16.5. Leczenie metodą kojarzenia leków Jacek Pazdur Glikokortykosteroidy Jacek Musiał, Bogdan J a k i e ła Wprowadzenie Struktura i cechy farm akologiczne Molekularny mechanizm d z ia ła n ia Wpływ glikokortykosteroidów na układ immunologiczny Podstawowe zasady leczenia glikokortykosteroidami Podstawowe zasady stosowania glikokortykosteroidów w reumatologii Działania niepożądane stero id o terap ii Leki biologiczne Irena Zimmermann-Górska Wprowadzenie Leki hamujące działanie cytokin prozapalnych Hamowanie c h e m o k in Hamowanie czynności komórek uczestniczących w odpowiedzi immunologicznej i w procesie zapalnym Hamowanie cząsteczek sygnału drugiego Hamowanie składowej C5 dopełniacza Inhibitory angiogenezy Inhibitory układu sygnałów wewnątrzkomórkowych Inhibitory metaloproteaz Inne metody leczenia biologicznego Mariusz P uszczew icz Immunoglobuliny podawane d o ż y l n ie Przeszczep komórek m acierzystych P lazm afereza Leki stosowane w zapaleniach stawów wywoływanych przez kryształy - Irena Zimmermann-Górska K olchicyna Leki obniżające stężenie kwasu moczowego w ustroju Leki przeciwbólowe stosowane w chorobach reumatycznych - Jacek S zech iń ski Leki stosowane w reumatologii a okres ciąży i karmienia piersią - Irena Zimmermann-Górska Zasady doboru leków Niesteroidowe leki przeciwzapalne Leki modyfikujące proces zapalny Glikokortykosteroidy

23 Związki immunosupresyjne Leki przeciw bólow e Leki b io lo g ic z n e Technika nakłuć stawów - Mariusz P u szczew icz Nakłucie jamy stawowej (artrocenteza)

24 17. Leczenie operacyjne 17.1 Zasady leczenia ortopedycznego w chorobach reumatycznych - Paweł M a łd y k Leczenie operacyjne kończyny górnej - Władysław M a n ik o w sk i W s t ę p Zniekształcenia stawów r ą k Zniekształcenia innych stawów kończyn górnych Postępowanie chirurgiczne R ehabilitacja Endoprotezoplastyka stawu biodrowego w chorobach reumatycznych - Paweł M a łd y k Leczenie operacyjne stawu kolanowego - Mirosław S m iło w ic z W s t ę p Rodzaje zabiegów chirurgicznych Leczenie operacyjne stopy reumatoidalnej - Cezary M ic h a la k W s t ę p Patofizjologia zniekształceń stopy w r z s Leczenie zachowawcze Kwalifikacja do z a b i e g u Leczenie chirurgiczne Okres pooperacyjny

25 17.6 Leczenie operacyjne kręgosłupa Wstęp - Jerzy E. Kiwerski, Marek K ra su ski Leczenie operacyjne kręgosłupa w odcinku szyjnym w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów - Marek K ra su sk i Leczenie operacyjne kręgosłupa u chorych na zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa - Marek Krasuski Leczenie operacyjne kręgosłupa szyjnego w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów - Jerzy E. Kiwerski Leczenie operacyjne lędźwiowego odcinka kręgosłupa w przebiegu choroby zwyrodnieniowej - Marek Krasuski. 417

26 18. Zasadly rehabilitacji Leczenie ruchem - kinezyterapia - Aleksandra Kolczewska, Barbara K r z y ś k o Specyfika leczniczego usprawniania osób cierpiących na choroby reu m a ty c z n e Podział i charakterystyka ć w ic z e ń Cele leczenia uspraw niającego Kinezyterapia w leczeniu zapalnych chorób stawów Kinezyterapia w leczeniu choroby zwyrodnieniowej staw ów Terapia z a ję c io w a Fizykoterapia - Włodzimierz Samborski Problemy terminologiczne Charakterystyka fiz jo te ra p ii Wybrane działy fiz jo te ra p ii

27 19. Leczenie uzdrow iskow e Irena Ponikowska, Włodzimierz Samborski Wprowadzenie do medycyny uzdrowiskowej Zasoby naturalnych surowców leczniczych i ich wykorzystanie w lecznictw ie Mechanizmy działania bodźców leczniczych Uzdrowiskowe metody leczenia stosowane w chorobach reumatycznych Balneoterapia Zabiegi borowinowe K lim ato terap ia H ydroterapia Term oterapia Kinezyterapia Fizykoterapia Edukacja zdrowotna Inne klasyczne metody lecznicze Cele leczenia uzdrowiskowego chorób reumatycznych Wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego chorób reum atycznych Leczenie uzdrowiskowe najważniejszych chorób reumatologicznych Reumatoidalne zapalenie stawów (rz s ) Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (zzsk) Łuszczycowe zapalenie stawów (artropatia łuszczycow a)

28 Zapalenie stawów na tle dny moczanowej Choroba zwyrodnieniowa stawów obwodowych i k rę g o słu p a Zespoły bólowe w przebiegu reumatyzmu tkanek m ię k k ic h Stany pooperacyjne w przebiegu chorób reumatycznych. 485