Kontekst. (1) Kontekst, w którym odbyła się dyskusja, miał wpływ na jakość użytych w niej argumentów.

Transkrypt

1 Tadeusz Ciecierski Kontekst 1. Wstęp Wyrażenie kontekst zrobiło w ostatnich latach w naukach społecznych i filozofii oszałamiającą karierę. Niestety autorzy prac, w których termin ten się pojawia, nie zawsze zdają sobie sprawę z jego wieloznaczności, co może być przyczyną różnorakich błędów. Słowo kontekst w swym najszerszym znaczeniu obejmuje wszystkie okoliczności towarzyszące jakiejś czynności, zdarzeniu, sytuacji. W tym znaczeniu nazwa kontekst występuje przede wszystkim w złożeniach wyrazowych, poprzedzając inną nazwę jak to ma miejsce np. w znanym z filozofii nauki terminie kontekst odkrycia. Słowo kontekst znaczy w takich złożeniach tyle, co otoczenie pewnego przedmiotu (będącego desygnatem 1 występującej po słowie kontekst nazwy) tak jak kontekstem dla wyrazu każdy 2 może być zdanie: Każdy humanista czytał trochę filozofii, zaś kontekstem wygłoszenia przez Lutra zdania Ich kann nicht anders może być parlament wormacki. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że z tym znaczeniem słowa kontekst wiązać się mogą różnego rodzaju nieścisłości wyobraźmy sobie np. sytuację, w której ktoś mówi o pewnej widzianej w telewizji dyskusji: (1) Kontekst, w którym odbyła się dyskusja, miał wpływ na jakość użytych w niej argumentów. Kontekstem, o który chodzi tu mówcy, może być np. fakt, że przeciętny odbiorca dyskusji (widz) nie orientuje się w tematach - debaty, może to być też np. fakt, że dyskutanci mieli do dyspozycji mało tzw. czasu antenowego. Niejasności podobne do tej biorą się z faktu, że nie wszystkie okoliczności towarzyszące zjawisku, czynności, zdarzeniu lub sytuacji, są 1 W pracy tej używam następujacej terminologii: (i) nazwą jest każde wyrażenia, które może stać w miejscu A lub B w zdaniu o postaci A jest B ; (ii) desygnatem nazwy jest każdy przedmiot o którym nazwę tę można prawdziwie orzec, np. desygnatem nazwy seryjny morderca jest Kuba Rozpruwacz; (iii) denotacją albo zakresem nazwy jest zbiór wszystkich jej desygnatów, denotacją zdania jest jego wartość logiczna; (iv) treścią zdania (tym co zdanie głosi) jest sąd logiczny wyrażony przez zdanie to ostatnie pojecie wymagało by wielu wyjaśnień, na które nie ma tu miejsca. Jest ono zresztą przedmiotem ciekawej dyskusji toczącej się we współczesnej filozofii jezyka. Czytelnik musi się zadowolić tylko tym napomknięciem. 2 Desygnatem jest tu samo to słowo, mowa bowiem o zbitce wyrazowej kontekst każdy, w której występuje nazwa cudzysłowowa. 1

2 kontekstem, w którym sytuacja ta, zdarzenie, czynność lub zjawisko się odbywa. To, jakie są to okoliczności, rozstrzyga z reguły osoba mówiąca o kontekście od niej też należy domagać się wyjaśnienia wszelkich niejasności. Mówiąc zatem o kontekście, można mieć na myśli otoczenie czegokolwiek lub okoliczności towarzyszące czemukolwiek. Wynika stąd, że zastosowań nazwy kontekst może być tyle, ile jest zdarzeń lub rodzajów zdarzeń. W fakcie tym może kryć się jedna z przyczyn popularności, jaką cieszy się to słowo. Nie to jednak można mieć na myśli, gdy zwraca się uwagę na popularność nazwy kontekst. To, że każde zdarzenie jest umieszczone na pewnym tle, tak jak np. zdarzenie będące wygłoszeniem przez Sokratesa zdania do Trazymacha, jest częścią zdarzenia będącego rozmową Sokratesa z Trazymachem, jest banałem. Gdy jednak filozof lub socjolog wskazuje na teoretyczną doniosłość pojęcia kontekstu, ma z reguły (aczkolwiek nie zawsze) na myśli, to że znaczenie większości komunikatów (nadawanych przez nas w rozmowach, monologach itd.) jest zależne od okoliczności, w których komunikat ten został nadany. Dla teoretyka języka fakt ten może się zdać co najmniej tak samo oczywisty jak poprzednio opisane występowanie każdego zdarzenia na jakimś tle, jednak wypowiedzi przedstawicieli wymienionych dyscyplin wskazują, od czasu do czasu, na historyczną doniosłość uświadomienia sobie tego faktu. W tekście tym chciałbym omówić pojecie kontekstu (okoliczności) nadawania komunikatu zwanego niekiedy kontekstem pragmatycznym. Pojecie to ma kapitalne znaczenie dla wszystkich rozważań dotyczących komunikacji powinno zainteresować zatem oprócz teoretyków języka (językoznawców, filozofów języka, pragmatyków) także np. mikrosocjologów, czy psychologów poznawczych. Postaram się odpowiedzieć na następujące pytania: (i) Czym są konteksty pragmatyczne? (i)(ii) Jak je reprezentować? (i)(iii) Jaki użytek mogą mieć dyscypliny inne niż teoria języka z pojęcia kontekstu pragmatycznego, zwłaszcza zaś tzw. analiza dyskursu? Zanim odpowiem na te pytania omówię pokrótce pojęcie wyrażenia okazjonalnego, z którym pojęcie kontekstu pragmatycznego jest blisko związane. 2. Pytanie pierwsze: Czym jest kontekst pragmatyczny? 2

3 Kiedy używam wyrażenia teraz, oznacza ono chwilę, w której je wypowiadam. To samo wyrażenie 3 w innym czasie oznaczać będzie chwilę inną. Wyrażenia zachowujące się w sposób podobny do przedstawionego nazywamy wyrażeniami okazjonalnymi, zaś zjawisko determinacji funkcji semiotycznych wyrażenia, przez kontekst, w którym zostało ono użyte - okazjonalnością. Na początku warto rozróżnić dwa rozumienia zwrotu wyrażenie okazjonalne - rozumienie węższe oraz szersze. Wyrażeniem okazjonalnym w sensie węższym nazwać można dowolne wyrażenie, którego funkcje semiotyczne 4 zależą od kontekstu, w taki sposób, że da się sformułować regułę (prawo) opisujące tę zależność. W tym sensie wyrażeniami okazjonalnymi są słowa takie jak ja, ty, teraz, przedwczoraj, dla których możemy sformułować (z pewnymi zastrzeżeniami) następujące reguły wiążące kontekst z denotacją: R1 Jeżeli ja jest wypowiadane przez osobę o, to ja denotuje (oznacza) o. R2 Jeżeli odbiorcą wypowiedzi ty jest osoba o, to ty oznacza o. R3 Jeżeli teraz jest nadawane w chwili t, to teraz oznacza t. R4 Jeżeli przedwczoraj jest nadawane w dniu d, to przedwczoraj oznacza dzień poprzedzający d. W tym sensie wyrażeniami okazjonalnymi są również zdania: Pada, Dnieje, Ucieka itp. Reguły ustalające zależność denotacji (wartości logicznej) tych zdań od kontekstu uwzględniać muszą różne elementy kontekstu czas nadania, miejsce nadania, przedmiot wskazany, w ten lub inny sposób, przez nadawcę wypowiedzi itd. To właśnie wymienione przed chwilą elementy wchodzą z całą pewnością w skład czegoś co możemy nazwać maksymalnym kontekstem pragmatycznym (w węższym sensie). Nazwę tę rezerwuję dla nieco sztucznego tworu, którym jest zbiór wszystkich parametrów mających wpływ na denotacje jakiejkolwiek (wąsko pojętej) wypowiedzi okazjonalnej. Zgodnie ze starą tradycją można takie konteksty reprezentować za pomocą ciągu parametrów wraz z ich konkretnymi wartościami (vide Bar-Hillel [1954], oraz 3 Zakładam, że Czytelnikowi znane jest rozróżnienie na wyrażenia typy i wyrażenia egzemplarze. Jeżeli nie jest ono znane, krótkie wyjaśnienie jest następujące: wyrażenie egzemplarz to konkretny ciąg dźwięków lub napis (ciąg plam atramentu, farby drukarskiej, obrazu elektronicznego itd.), zakładamy, że możemy utworzyć zbiór takich wyrażeń typów, które są w pewien istotny sposób do siebie podobne (mają np. ten sam kształt). Zbiór taki jest właśnie nazywany wyrażeniem typem. 4 Przede wszystkim zaś semantyczne, zwłaszcza denotacja. 3

4 Ciecierski [2002] oraz Szymanik[2002]). Tak więc np. zdaniu Tak więc kupiłeś Porsche a nie Mercedesa. towarzyszy kontekst złożony z ciągu parametrów: <nadawca: x 1, odbiorca: x 2, czas nadania: x 3...> Trzykropek reprezentuje wszystkie pozostałe parametry (gdy analizujemy konkretną wypowiedź, zmienne przyjmują odpowiednie wartości), które, co prawda nie mają wpływu na denotację tego zdania ale mają wpływ na denotacje jakiegoś innego zdania. Maksymalny kontekst pragmatyczny jest zatem nieco sztucznym tworem zaletą tego podejścia jest jednak przede wszystkim to, że nadmiar parametrów w przeciwieństwie do ich niedoboru umożliwia analizę dowolnej (wąsko pojętej) wypowiedzi okazjonalnej. Oczywiście to pojęcie okazjonalności w znaczeniu węższym budzić może wątpliwości - często trudno jest rozstrzygnąć, czy dane wyrażenie jest okazjonalizmem w sensie węższym, czy nie jest. Rozważmy np. zaimek wskazujący to. Ogólna reguła wiążąca w jego wypadku denotację z kontekstem powinna, jak podpowiada nam intuicja językowa, mówić o akcie wskazywania na jakiś przedmiot. Co jednak z począć z kontekstami anaforycznymi, jak np. Idź odpocząć. Dobrze ci to zrobi, albo ze stwierdzeniem To jest właśnie Twierdzenie Gődla? Pierwszemu przypadkowi, nie towarzyszy w ogóle żaden akt wskazywania, drugiemu zaś, jakieś wskazywanie towarzyszy, niemniej nie zawsze fizyczne wskazywanie palcem lub ręką. Być może dobrym rozwiązaniem tej sytuacji byłoby uznanie wyrażenia to i podobnych za wieloznaczne simpliciter, i mówienie w konsekwencji o to -wskazującym, to -anaforycznym itp. Inna sprawa, że podanie nawet dla prostej nazwy ja, precyzyjnej reguły opisującej zależność między denotacją a kontekstem nie jest rzeczą łatwą - jak zauważa Leon Koj, słowo ja napisane przez sekretarkę, pod czyjeś dyktando oznacza oczywiście dyktującego a nie samą sekretarkę. Okazjonalność w sensie szerszym, obejmuje oprócz wyrażeń okazjonalnych w sensie węższym, wszystkie te wyrażenia, których funkcje semiotyczne zależą od okoliczności ich (wyrażeń) użycia, ale zależą w sposób nieregularny 5. Idea tak pojętej okazjonalności nie jest ani nowa ani niezwyczajna. W artykule Funkcjonalne podejście do semiotyki logicznej języka naturalnego 6 Jerzy Pelc po różnieniu dwóch rozumień zwrotu sposób użycia wyrażenia (pierwszego, zgodnie, z którym sposób użycia danego wyrażenia obejmuje klasę wszystkich egzemplarzy danego zwrotu użytych w odniesieniu do jednego przedmiotu, a więc 5 Używam nazw szeroki okazjonalizm i wąski okazjonalizm w znaczeniu innym niż można spotkać w literaturze. Zob. np. Perry [1997]. 6 Pelc [1967] 4

5 np. wszystkich imion Napoleon użytych w odniesieniu do Wielkiego Cesarza Francuzów; oraz drugiego (rozumienia) zgodnie, z którym sposób użycia wyrażenia to pewien ustalony obyczaj językowym, znajdujący z reguły odzwierciedlenie w słowniku jakiegoś języka 7 ), tak pisze o tej szeroko pojętej okazjonalności: Wbrew utartej opinii, nie tylko te słowa takie jak: ja, tutaj, teraz są okazjonalne, rzekomo w przeciwieństwie do innych, nieokazjonalnych. Okazjonalne jest również słowo stół czy zwrot uprawniony do głosowania, a także tzw. czyste imię własne Jan oraz czasownik stoi etc. Można co najwyżej dostrzec wśród nich różnicę stopnia okazjonalności oraz różnicę w stopniu uzależnienia ich funkcji referencyjnej od kontekstu lub sytuacji. (...) Okazjonalność ta nie jest cechą znaczenia słowa, nie polega na zmianach jego sposobu użycia w drugim rozumieniu tego termin, zmianach uzależnionych od coraz to innych okoliczności. Dotyczy ona natomiast sposobu użycia w pierwszym rozumieniu i polega na zmianach w obrębie funkcji referencyjnej. (Pelc [1967] s ). W szeroko pojętej okazjonalności widzi również najistotniejszą cechę języka naturalnego Barbara Stanosz: (...) jako narzędzie komunikacji język naturalny różni się od badanych w logice języków sztucznych tym, że interpretacja wypowiedzi w tym języku jest sytuacyjnie zależna, podczas, gdy w językach sztucznych jest ona z założenia stała, niejako bezkontekstowa. Nazwijmy tę własność wyrażeń języka naturalnego okazjonalnością (rozszerzając tradycyjne znaczenie tego terminu). (...) wyrażenia w tym sensie nieokazjonalne tj. takie, które nie mogą być różnie interpretowane w odmiennych okolicznościach wypowiedzi, występują w procesach komunikacji niezmiernie rzadko. (Stanosz [1999] s. 112). Sytuacja wygląda zatem tak: mając dane jakieś wyrażenie np. imię własne Napoleon, możemy użyć go raz, tak by oznaczało Napoleona I Bonaparte, innym razem zaś np. Napoleona III Bonaparte, jeszcze innym zaś czyjegoś kota. Denotacja tego imienia będzie zmieniać się wraz z okolicznościami jego użycia, będzie zatem przykładem zależności kontekstowej, nie potrafimy jednak powiązać za pomocą ogólnego prawa denotacji z okolicznościami. W przypadku szeroko i wąsko pojętej okazjonalności kontekst jest, przede wszystkim, determinantem funkcji semiotycznych wyrażenia okazjonalnego. Niemniej jak zauważył John Perry 8 konteksty mogą być używane presemantycznie. Presemantyczne użycie kontekstu 7 tzn. wiele sposobów użycia wyrażenia w tym sensie, sprawia że jest ono polisemiczne. 8 Perry [1997] s

6 polega na tym, że używamy informacji, której nam (kontekst) dostarcza, do ustalenia do jakiego języka lub do jakiej kategorii składniowej należy jakieś wyrażenie. Oto na przykład w zdaniu (2) Kopie, ale po co? Kontekst determinuje, czy chodzi o czasownik kopać w trzeciej osobie liczby pojedynczej, czy liczbę mnogą rzeczownika kopia. Okoliczności wpływają także niekiedy na to, o które ze znaczeń jakiegoś polisemu chodzi w wypowiedzi. Zdanie (2) jest zależne od kontekstu również w tym sensie 9. Przypadek ten można jednak odróżnić od trzech poprzednio opisanych. Nazwijmy ten rodzaj kontekstu kontekstem treściowym - nazwa wydaje się być stosowna ponieważ kontekst ten determinuje treść/intensję/znaczenie wyrażenia. Podsumowując: można wydzielić co najmniej cztery rozumienia nazwy okoliczności nadawania wypowiedzi i jej synonimów. Mamy zatem kontekst rozumiany wąsko, kontekst rozumiany szeroko, kontekst rozumiany presemantycznie oraz kontekst rozumiany treściowo. Poniższa tabela przedstawia ten podział wraz z przykładami wyrażeń, których własności (semiotyczne i pozasemiotyczne) zależą od kontekstu: KONTEKST Wąski Szeroki Presemantyczny Treściowy Opis i przykład Istnieje reguła wiążąca denotację z kontekstem. Np. wyrażenie jutro Kontekst wąski oraz konteksty związane z denotacją wyrażenia okazjonalnego nieregularnie. Np. imię własne Cezar Kontekst determinujący kategorię gramatyczną wyrażeń oraz to do jakiego języka należy wyrażenie. Przykłady: wykop oraz ja (niemieckie i polskie) Kontekst determinujący, o które znaczenie słownikowe wyrazu chodzi. Np. wyraz istota wypowiedziany przez biologa i filozofa esencjalistę. Zauważmy na koniec, że kryterium podziału kontekstów jest ich funkcja, czyli to na jaką własność wyrażenia mają one wpływ. W dalszej części tekstu interesować mnie będą dwa 9 Inny przykład, wolny już od nałożenia na siebie zależności znaczeniowej i presemantycznej: (*) Żuraw jest naprawdę piękny. 6

7 pierwsze typy kontekstu (będę niekiedy jako nazwy pierwszego używał skrótu w-kontekst, a jako drugiego s-kontekst). Twierdzenie, że kontekst wpływa na denotację wyrażeń, nie wydaje się, na pierwszy rzut oka, kontrowersyjne, jednak gdy mu się bliżej przyjrzymy nie wygląda już tak dobrze. Aby zilustrować pojawiające się trudności, należy przejść z poziomu prostych wyrażeń okazjonalnych na poziom zdań okazjonalnych 10. Rozważmy następujące zdanie (typ): (3) Wypowiedziałem kiedyś jakieś zdanie. Gdy rozpatrujemy (3) pierwszą rzeczą jaka się narzuca jest to, że nie można dowolnego egzemplarza (3) wypowiedzieć fałszywie. Stała wartość logiczna upodabnia to zdanie np. do prawd logicznych (z negacji (3) nie jest trudno, przy prostych założeniach dodatkowych, otrzymać sprzeczność). Jednak intuicyjnie widać cechę specyficzną, która odróżnia to zdanie od wspomnianych prawd logicznych mianowicie niektóre wypowiedzenia (3) różnią się co do treści (niesionej informacji) tak rzeczy się mają np., gdy (3) jest wypowiadane przez dwie różne osoby. Wnioski z powyższego argumentu są następujące: (i) należy odróżnić okoliczności wygłaszania zdania (kontekst) od okoliczności, w których oceniamy jego wartość logiczną (warunków jego prawdziwości); (ii) kontekst wpływa najpierw na treść zdania (na to, co zdanie głosi), a wzięty dopiero z warunkami prawdziwości na wartość logiczną. Rozróżnienie to należy trzymać w pamięci, gdy myśli się o kontekstowej zależności wypowiedzi. We współczesnej filozofii ma ono wiele innych zastosowań ponieważ nie jest jednak głównym przedmiotem tego tekstu, zainteresowanego Czytelnika odsyłam do literatury przedmiotu Pytanie drugie: Jak reprezentować konteksty pragmatyczne? Jak wspomniałem powyższy opis kontekstu jest opisem funkcjonalnym nie stara się on scharakteryzować kontekstu przez podanie jego wewnętrznych własności lecz jedynie przez podanie jego własności relacyjnych, a dokładnie tego, na jakie własności wypowiedzi wpływa kontekst. Pierwsza intuicja dotycząca wewnętrznych własności kontekstu jest następująca: kontekst to mówiąc najkrócej materialne otoczenie wypowiedzi, z którego uczestnik sytuacji 10 Mam tu namyśli tylko tę klasę zdań, które uchodzą za tzw. konstatywy, czyli zdania, o których możemy powiedzieć, że są prawdziwe lub fałszywe. 11 Zob. min. Kaplan [1989], Stalnaker [1999], Tokarz [1993]. Stalnaker prezentuje również ciekawą metodę tabelkowego reprezentowania tego rozróżnienia zob. np. Ciecierski [2001]. 7

8 komunikacyjnej dekoduje semiotyczne cechy słyszanych wypowiedzi. Oczywiście kontekst nie jest identyczny z materialnym otoczeniem wypowiedzi w szczególności dwie wypowiedzi (jednego typu) wygłoszone w różnym otoczeniu materialnym mogą być wypowiedziami mającymi miejsce w tym samym kontekście np.: gdy wskazujemy na Jana mówiąc on, gdy jesteśmy na meczu piłkarskim jesteśmy w tym samym kontekście, co gdy wskazujemy na Jana mówiąc on w czasie meczu koszykówki. Z tego powodu kluczowe jest dla pojęcia kontekstu, pojęcie wybierania przez użytkownika języka istotnych elementów materialnego otoczenia wypowiedzi. Kontekst dwóch wypowiedzi z przykładu powyżej jest taki sam, ponieważ z różnych materialnych otoczeń wypowiedzi wybierany jest ten sam element (mianowicie Jan). Sam jednak pomysł, zgodnie z którym kontekst jest konstytuowany dzięki selekcji dokonywanej przez użytkownika języka na całości materialnego otoczenia wypowiedzi, może sugerować, że można reprezentować kontekst przez podzbiór właściwy zbioru przekonań uczestników sytuacji komunikacyjnej albo informację dostępną uczestnikom 12 sytuacji komunikacyjnej. Hipoteza ta wymaga kilku wyjaśnień. Po pierwsze, wyróżnić możemy pośród wyrażeń zależnych kontekstowo takie, które dobierają swoją denotację automatycznie oraz takie, które dobierają swoją denotację intencyjnie. Pierwsza klasa obejmuje te wszystkie wyrażenia, których denotacja nie zależy od niektórych intencji i przekonań mówcy 13 dla przykładu jeżeli jesteśmy, z jakiegoś powodu, przekonani, że dzisiaj jest 19 luty a faktycznie jest 18 luty, słowo dzisiaj wygłoszone przez nas odnosi się, mimo naszego przekonania, do 18 a nie - 19 lutego. Z drugiej strony, wyrażenia intencyjne zależą do naszych intencji i przekonań 14. Gdy wskazuję przedmiot mówiąc Ten obraz jest piękny odnoszę się do przedmiotu, który mam zamiar desygnować, łatwo to stwierdzić, gdy w obszarze wskazanym znajduje się kilka kandydatur na desygnat tą właściwa jest zawsze ta, którą mam zamiar desygnować przez gest. Istnienie automatycznych wyrażeń zależnych kontekstowo zdaje się być silnym argumentem przeciwko hipotezie utożsamiającej przekonania (informację dostępną) z kontekstem. Skoro bowiem działanie kontekstu jest niezależne od naszych przekonań, nie 12 W skład takiego zbioru przekonań (informacji) wchodziłyby zdania mówiące o identyczności pewnych przedmiotów z wartościami parametrów kontekstu. Np. aktualny mówca = Jan Kowalski, czas nadania= itd. Dalej będę nazywał zbiór takich przekonań: wiedzą kontekstową lub przekonaniami kontekstowymi. 13 Klasa tych przekonań nie jest łatwa do określenia, powinny nimi być na pewno te, o jakich mowa w poprzednim przypisie. Niemniej, nie wszystkie takie przekonania: oto np. gdy używam intencyjnego wyrażenia on, desygnuję obiekt, na który w jakiś sposób wskazałem, nawet jeżeli osoba wskazana to osoba inna niż X, którego myślę, że wskazałem. W takich sytuacjach należy odróżnić intencje od wspomnianych przekonań kontekstowych. 14 Z zastrzeżeniem patrz poprzedni przypis. 8

9 można utożsamiać go z dowolnym jego (tj. zbioru przekonań) fragmentem. Z trudności tej można próbować wyjść przez wprowadzenie osoby idealnego obserwatora sytuacji komunikacyjnej takiego, którego wiedza o wartościach parametrów kontekstu jest całkowita. Z drugiej strony, rzeczywiści uczestnicy sytuacji komunikacyjnej posiadają (na danym etapie rozmowy) przekonania kontekstowe nie muszą być one jednak ani prawdziwe (dopuszczamy sytuację, że rozmówcy mylą się co do kontekstu) ani istotne dla semantycznych własności wyrażeń składających się na wypowiedź. Łatwo możemy zdefiniować teraz intencyjne wyrażenia okazjonalne jako te, na które wpływ mają jedynie te parametry, co do wartości których rzeczywisty i idealny uczestnik sytuacji komunikacyjnej nie mogą się różnić. Podejście to ma te rozliczne zalety. Po pierwsze, pozwala nam traktować kontekst jako coś niezależnego od użytkownika języka - nasz idealny obserwator wraz z jego wiedzą to twór izomorficzny ze zbiorem parametrów kontekstu wraz z ich wartościami. Po drugie, fakt, że reprezentujemy kontekst przez zbiór nastawień sądzeniowych 15, pozwala nam łatwo porównywać wiedzę użytkowników o kontekście z jego (kontekstu) faktycznym stanem. Przyznając kontekstowi autonomię uwalniamy się od problemu automatycznych wyrażeń okazjonalnych. Wprowadzona idealizacja ma zatem pewne zalety nie należy jej jednak traktować realistycznie ale jedynie jako adekwatną formę reprezentacji kontekstu. Po trzecie, można teraz porównywać faktyczne zbiory przekonań kontekstowych oraz idealny zbiór przekonań kontekstowych. W najprostszej sytuacji mamy pięć możliwych relacji między tymi zbiorami. W dwóch spośród tych wypadków możemy mówić o właściwej sytuacji komunikacyjnej 16 a mianowicie: gdy oba zbiory wiedzy lub przekonań kontekstowych są identyczne oraz gdy zbiór wiedzy kontekstowej użytkownika języka jest nadrzędny wobec zbioru wiedzy kontekstowej użytkownika idealnego. * 15 Nastawienie sądzeniowe to stosunek jakiegoś podmiotu do sądu logicznego (treści zdania) opisywany takimi zwrotami ja: wiara x-a, ze p, wiedza x-a, że p, myślenie x-a, że p itd. W literaturze filozoficznej i psychologicznej spotyka się niekiedy zamiast nastawienie sądzeniowe nazwę postawa propozycjonalna. 16 Czyli takiej, w której nie ma nieporozumień co do tego, co zostało powiedziane oraz co do tego, w jakim kontekście ma miejsce komunikacja. 9

10 Czas najwyższy, aby przed przejściem do ostatniej, nie będącej podsumowaniem części, przypomnieć wszystko, co zostało ustalone w paragrafach 1 3 dodając do tez proste przykłady. Rozważmy fragment dialogu pióra pewnego wybitnego filozofa: A. Niektórzy uczeni sadzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz z nazw i znaków. B. Bardzo to paradoksalne zdanie. A. Dowodzą go jednak w taki sposób. Czy definicja nie jest początkiem dowodu? B. Zgoda, bo jeśli połączyć ze sobą same definicje, już można niektórych twierdzeń dowieść. A. Prawdziwość takich twierdzeń zależy od definicji. B. Zgadzam się. A. Atoli definicje zależą od naszego uznania. Pierwsze pytanie, na które należy odpowiedzieć brzmi: jakie konteksty (spośród czterech wyróżnionych na początku), w jaki sposób wpływają na własności wypowiedzi składających się na powyższą rozmowę. Oczywisty jest tu wpływ kontekstu presemantycznego oraz treściowego. Kontekst presemantyczny decyduje o tym, że np. wyrażenie go jest zaimkiem polskim a nie czasownikiem angielskim. Kontekst treściowy, z kolei, rozstrzyga, m.in. o które ze znaczeń słów takich jak definicja 17, dowód 18 chodzi. Wąsko pojęty kontekst pragmatyczny również ma wpływ na znaczenie wypowiedzi składających się na nasz dialog. Dotyczy to zaimka osobowego ja, który pojawia się (domyślnie) w cytowanej rozmowie. Nie mają natomiast wpływu na sens wypowiedzi wartości takich parametrów kontekstu jak czas i miejsce oraz odbiorca (parametr ten jest oczywiście niezmiernie ważny przy szeroko pojętym kontekście). Wąski kontekst można zatem zapisać w formie pary parametrów: <nadawca: x 1, odbiorca: x 2 >. Wartości x 1 oraz x 2 zmieniają się w zależności od wypowiedzi warto tu zauważyć, że w przedstawionej konwersacji jest tylko jedna wypowiedź, dla której istotny byłyby parametr w-kontekstu. Pokazuje to m.in. jak mylące są zwroty w rodzaju kontekst konwersacji zazwyczaj (aczkolwiek nie zawsze) kontekst zmienia się wraz z każdą wypowiedzią składającą się na dłuższy tekst. Kontekstowy (wąsko) zapis naszego dialogu można przedstawić w formie tabeli (wzięcie parametru w nawias kwadratowy oznacza to, że wypowiedź może być rozumiana niezależnie od odpowiednio rozumianego kontekstu): 17 W sensie logiczno-semiotycznym, oraz np. socjologicznym ( definicja sytuacji ). 18 W sensie logicznym oraz jako dokument. 10

11 TEKST W-KONTEKST A. Niektórzy uczeni sadzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi <[NADAWCA: A], [ODBIORCA: B]> oraz z nazw i znaków. B. Bardzo to paradoksalne zdanie. <[NADAWCA: B], [ODBIORCA: A]> A. Dowodzą go jednak w taki sposób. Czy definicja nie jest początkiem <[NADAWCA: A], [ODBIORCA: B]> dowodu? B. Zgoda, bo jeśli połączyć ze sobą same definicje, już można <[NADAWCA: B], [ODBIORCA: A]> niektórych twierdzeń dowieść. A. Prawdziwość takich twierdzeń zależy od definicji. <[NADAWCA: A], [ODBIORCA: B]> B. Zgadzam się. <NADAWCA: B, [ODBIORCA: A]> A. Atoli definicje zależą od naszego uznania. <[NADAWCA: A], [ODBIORCA: B]> Treść tabeli to oczywiście same banały, nie oznacza to jednak, że zawsze sytuacja jest tak oczywista - wraz z koniecznością wprowadzenia dodatkowych parametrów czasu (godzina, dzień, rok...), miejsca, gestu wskazującego itd. mogą pojawić się różnorakie komplikacje. Szeroko pojęty kontekst ma znacznie istotniejsze od trzech poprzednio wspomnianych. Dzieje się tak ze względu na liczne wystąpienia w przedstawionym tekście anafor. Przyjmuję tu arbitralnie, że znaczenie anafor zależy od pewnych aspektów s- kontekstu. Chciałbym podkreślić, że jest to nie teza tego tekstu ale jedno z jego założeń. Nie posiadam kompetencji do rozstrzygania zagadnienia anafor. W szczególności nie zakładam tu ich podstawieniowej lub koreferencyjnej teorii. Sądzę, że w zależności od tego, która z tych teorii zostanie zaakceptowana przez lingwistykę, można spróbować wprowadzić do kontekstu albo wyrażenia anaforyzowane, albo relację anaforyzowania wraz z jej wszystkimi argumentami, albo wreszcie, relację anaforyzowania wraz z określoną referencją terminów będących jej argumentami. Mamy zatem wyrażenia to zdanie, go, które odsyłają do zdania Prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz nazw i znaków ; mamy wyrażenie oni (domyślnie) odsyłające nas do niektórzy uczeni, takich twierdzeń odsyła do twierdzeń, których można dowieść na podstawie definicji a więc twierdzeń opisanych w zdaniu Jeśli połączyć ze sobą same definicje, już można niektórych twierdzeń dowieść. Zgodnie z proponowaną w rozdziale 2 hipotezą, anafory można uznać wyrażenia zależne od kontekstu pojętego szeroko. W szeroko wspomnianym kontekście istotne stają się już 11

12 parametry nadawcy i odbiorcy. Sytuacja dialogu zakłada bowiem, że istnieje odbiorca i nadawca każdej wypowiedzi. TEKST A. Niektórzy uczeni sadzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz z nazw i znaków. S-KONTEKST <NADAWCA: A, ODBIORCA: B> B. Bardzo to paradoksalne zdanie. <NADAWCA: B, ODBIORCA: A, WYRAŻENIE ANAFORYZOWANE: prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz nazw i znaków > A. Dowodzą go jednak w taki sposób. Czy definicja nie jest początkiem <NADAWCA: A, ODBIORCA: B dowodu? WYRAŻENIE ANAFORYZOWANE: niektórzy uczeni > B. Zgoda, bo jeśli połączyć ze sobą same definicje, już można <NADAWCA: B, ODBIORCA: A> niektórych twierdzeń dowieść. A. Prawdziwość takich twierdzeń zależy od definicji. <NADAWCA: A, ODBIORCA: B WYRAŻENIE ANAFORYZOWANE: niektórych twierdzeń 19 > B. Zgadzam się. <NADAWCA: B, ODBIORCA: A> A. Atoli definicje zależą od naszego uznania. <NADAWCA: A, ODBIORCA: B> Brak jest w powyższym dialogu szeroko pojętych wyrażeń okazjonalnych pewnego typu takich jak imiona własne, nazwy ogólne użyte z intencją jednostkową itd. Wynika to z jego (tj. dialogu) charakteru większość zdań użytych w nim to jawne lub eliptyczne wypowiedzi kwantyfikacyjne. Bez trudu można jednak podać przykłady konwersacji, w których takie wyrażenia występują. Nasz dialog jest przykładem udanej komunikacji zatem reprezentować go będzie jedna z sytuacji, w których wiedza o kontekście idealnego uczestnika sytuacji komunikacyjnej zawiera się w wiedzy o kontekście pozostałych uczestników sytuacji komunikacyjnej. Sytuacje te z łatwością zrekonstruuje Czytelnik. 4. Kontekst i reguły. Reprezentowanie kontekstu jako ciągu parametrów wraz z ich wartościami oraz jako odpowiednich zdań identycznościowych ma jednak swoje ograniczenia. Zwłaszcza, gdy weźmiemy pod uwagę szeroki kontekst oraz skupimy się na analizie zdań (a nie wszystkich 19 Referencja tego wyrażenia jest dana przez odpowiedni opis. 12

13 wyrażeń) zależnych kontekstowo. Podstawową funkcją kontekstu jest determinowanie tego, co zostało w zdaniu powiedziane tym właśnie różnić się mogą dwa egzemplarze wypowiedzi Lubię kuchnię włoską. W tym wypadku oraz w wielu innych sytuacja jest jednak o tyle prosta, że wypowiedź taka zazwyczaj (aczkolwiek nie zawsze!) jest wypowiedzią dosłowną. Co jednak z wnioskowaniami, w których z wypowiedzi wnosimy treść zgoła inną niż dosłowna? Rozważmy odpowiedź udzieloną przez sprzedawczynię w monopolowym na pytanie Czy mogą prosić dwa wina?, zadane przez młodego człowieka kupującego wino dla starszych kolegów spod sklepu: (4) Każdy pijak to złodziej. (4) wzięte dosłownie ma treść podobną do wielu zdań ogólnych w tym np. praw naukowych takich jak Każda planeta porusza się po elipsie. Każdy użytkownik języka polskiego a w szczególności bohater naszej sytuacji będzie wiedział, że wypowiedź (4) jest (mrożącą krew w żyłach) przestrogą: (5) Jak będziesz pił, zaczniesz kraść. oraz nie mniej przerażającą inwektywą: (6) Pańscy starsi koledzy to złodzieje. (4) znaczy zatem mniej więcej tyle samo co: (7) [(4) (5) (6)] To, że treść (4) jest identyczna z treścią (7), jest bez wątpienia zależne od jakichś cech kontekstu, w którym ma miejsce wypowiedź. Najbardziej znaną teorią wyjaśniającą częściowo ten fenomen jest teoria implikatur konwersacyjnych mająca swe początki w pracach Bar-Hillela 20 a rozwinięta przez Girce a 21 i Gazdara 22 oraz Tokarza 23. W największym uproszczeniu głosi ona, że każdy kompetentny użytkownik języka dysponuje zbiorem maksym określających to, jaka powinna być idealna 20 Bar-Hillel [1946] 21 Grice [1975] 22 Gazdar [1979] 23 Tokarz [1993] 13

14 (racjonalna) konwersacja. Maksymy te tworzą zbiór z elementem największym - tzw. maksymą naczelną, w teoriach nazywaną zazwyczaj zasadą współpracy : (*)Twoja wypowiedź winna wnosić do konwersacji taki wkład, jakiego oczekuje się na danym etapie z punktu widzenia celu wymiany zdań, w której uczestniczysz. Podstawowa idea teorii implikatur jest następująca: wiele wnioskowań, jak to prowadzące do uznania (7) za faktyczną treść (4), bierze się z życzliwej interpretacji wypowiedzi naszego rozmówcy życzliwej czyli takiej, która zakłada, że nasz interlokutor respektuje (*), mimo złamania którejś z maksym podporządkowanych zasadzie współpracy. W wypadku zdania (4) kandydatem może być maksyma istotności Grice a: (**) Nie wygłaszaj zdań nie dotyczących tematu konwersacji. Którą w ten lub inny sposób gwałci sprzedawczyni. Robiący zakupy w sklepie mężczyzna interpretuje zatem (4), tak aby wiązało się jakoś z ogólną tematyką tej niby-konwersacji. Równie poważnym kandydatem może być tzw. maksyma jakości : (***) Nie wygłaszaj poglądów, o których fałszywości jesteś przekonany ani nawet poglądów, dla których nie masz dostatecznego uzasadnienia. (4) jest bowiem zdaniem ewidentnie fałszywym 24. Teoria implikatur skłania do ciekawych badań zarówno na gruncie formalnym jak i empirycznym. Do badań pierwszego typu należałyby wszelkie próby określenia klas zdań, które wynikają konwersacyjnie z rożnego rodzaju wypowiedzi. Do badań drugiego typu, m.in. określenie tego kiedy interpretujemy wypowiedzi nie-dosłownie oraz tego, jakim zbiorem maksym dysponujemy (zbiory takie zmieniają się prawdopodobnie wraz z otoczeniem społecznym). Nie będzie mnie tu jednak interesowała żadna z tych kwestii ale problem zależności między maksymami konwersacyjnymi, konkretnymi wypadkami ich eksploatacji a kontekstem (reprezentowanym, przypomnijmy, przez zdania o wartościach pewnych parametrów kontekstu). Zacznijmy od nieco abstrakcyjnego opisu tej zależności. Po pierwsza zgodnie z tradycją warto odróżnić potencjalne i aktualne implikatury 25. Ogólnie rzecz biorąc, dowolna 24 Zdania otrzymane w wyniku eksploatacji maksym zastosowanych względem jakiegoś zdania Z, nazywamy implikaturami konwersacyjnymi zdania Z. 14

15 wypowiedź generuje zbiór swoich potencjalnych implikatur 26. Jednak przekonania słuchacza mogą sprawić, że zbiór tych implikatur zostanie pomniejszony o te elementy, które są sprzeczne z jego wiedzą lub przekonaniami. Zbiór tych implikatur, które zostały faktycznie uznane przez słuchacza, nazywamy zbiorem implikatur aktualnych. Ponieważ aktualne implikatury są funkcją działania przekonań słuchacza oraz zbioru potencjalnych implikatur, można te dwa ostatnie elementy włączyć do kontekstu ich określone wartości będą bowiem determinować aktualne implikatury. Niech jako prosty przykład posłuży implikatura skalarna. Idea takiej implikatury opiera się na maksymie ilości: (****) Nie udzielaj ani więcej ani mniej informacji niż jest to konieczne na danym etapie rozmowy. W oparciu o (****) konstruowane są tzw. skale, które określają stopień zawartości informacyjnej różnych wyrażeń np. prostą skalą może być następująca para: <wszyscy, niektórzy> Ogólna idea jest następująca: jeżeli osoba używa wyrażenia W słabszego w danej skali, to jest przekonana, że użycie mocniejszego wyrażenia byłoby fałszywe. Tak więc pierwsze zdanie dialogu przedstawionego w poprzednim paragrafie: (8) Niektórzy uczeni sadzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz z nazw i znaków. Ma jako swą potencjalną implikaturę skalarną zdanie: (9) Rozmówca (nadawca), jest przekonany, że nie wszyscy uczeni sądzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz z nazw i znaków. 25 Pomijam tu dla uproszczenia presupozycje, które są również potencjalnie i aktualnie generowane przez daną wypowiedź. 26 Opis algorytmu pozwalającego na określenie takiego zbiory znajdzie Czytelnik w pracy Tokarza Tokarz [1993] s Ciekawe uwagi nt. systemu Gazdara również w pracach Puczyłowskiego Puczyłowski [2000] oraz [2002]. 15

16 Jeżeli uznamy, że w przekonaniach nadawcy nie ma nic, co kasowałoby tę implikaturę, możemy pełny kontekst, w którym wygłoszono (8), przedstawić jako następujący ciąg 27 : <NADAWCA: A, ODBIORCA: B; IMPLIKATURA POTENCJALNA = Rozmówca (nadawca), jest przekonany, że nie wszyscy uczeni sądzą, że prawda powstaje z wolnego uznania ludzi oraz z nazw i znaków, PRZEKONANIA ODBIORCY = P(B)> W ten sposób możemy włączyć maksymy konwersacyjne w skład naszej teorii kontekstu Kontekst i dyskurs. Z pewnym niepokojem przystępuję w niniejszej części do naszkicowania relacji miedzy kontekstem a tzw. dyskursem. Niepokój ten bierze się z faktu beznadziejnej wieloznaczności drugiego terminu. Wieloznaczność ta bywa często zauważana przez tzw. teoretyków dyskursu. Van Dijk 29 wyróżnia np. szczegółowe i ogólne znaczenia tego terminu, mając na myśli to, że możemy użyć tego terminu jako nazwy ogólnej dowolnego zdarzenia komunikacyjnego lub jako nazwy odnoszącej się do jakiegoś konkretnego zdarzenia komunikacyjnego. Wyróżnia także znaczenie tego słowa, w którym dyskurs, to tyle co sposób mówienia i pisania, oraz podstawowe idee, które spotkać możemy w wypowiedziach zwolenników pewnych ideologii (przykład Dijka: dyskurs neoliberalizmu ). Oczywiście nie są to wszystkie znaczenia tego słowa, znaczy ono niekiedy po prostu, tyle co terminologia właściwa danej dyscyplinie lub grupie dyscyplin (tak jak w nazwie dyskurs nauk przyrodniczych ) 30. W bardziej godziwych (starszych) rozumieniach zaś - tyle co debata (dyskusja), lub tyle co proces myślenia teoretycznego (znaczenie filozoficzne związane z nazwą myślenie dyskursywne ). Chciałbym uczulić Czytelnika na fakt, że wyjąwszy dwa pierwsze, wszystkie pozostałe znaczenia niewiele mają ze sobą wspólnego w związku z czym ich mieszanie w ramach dowolnej teorii dyskursu jest błędem i do błędów może jedynie prowadzić. 27 P(X) będzie tu oznaczać zbiór przekonań X-a. Rozważam również dla uproszczenia jedynie implikatury skalarne. 28 Z braku miejsca mogę jedynie zasygnalizować, na jakie pytania nie udzieliłem w tej części zadowalającej odpowiedzi po pierwsze, jak ma się treść zdania do jego implikatur, po drugie, jakie są ograniczenia teorii implikatur w zastosowaniu do analizy wypowiedzi nie-dosłownych. Te ważne kwestie pozostawiam na inną okazję. 29 Van Dijk [2001] s Znaczenie to bywa błędnie kojarzone z poprzednim (o wspomnianym znaczeniem ideologicznym ) - przyczyną pomieszania jest czysto syntaktyczne podobieństwo wyrażeń, takich jak dyskurs nauk humanistycznych oraz dyskurs socjaldemokracji. Prowadzić to może do groteskowych analiz wytykających podobieństwa nauki i ideologii. 16

17 Sytuacji tej starają się zaradzić autorzy artykułów oraz encyklopedycznych haseł poświęconych dyskursowi. Oto kilka definicji, które znaleźć można w takich pracach 31 : Definicja 1. (Dyskurs Roberts [2000]) Ogół procesów, w których uczymy się języka oraz przekazujemy myśli, [procesów] czyniących z potencjalnie wieloznacznych wypowiedzi, wypowiedzi jednoznaczne. Istnieją trzy wymiary, w których bada się dyskurs: Zdarzeniowy [dyskurs jako pewna wymiana werbalna] Treściowy [dyskurs jako treść wymiany werbalnej] Informacyjny [złożona struktura, która jest presuponowana i przekazywana przez interlokutorów składa się na nią wiele elementów m.in. porządek wypowiedzi, presupozycje, implikatury, treść wypowiedzi (jako typów), dziedzina przedmiotowa o której się mówi, styl wypowiedzi, hierarchie tematów wypowiedzi (oparte na różnych kryteriach), typy argumentacji itd.] Definicja 2. (Dyskurs van Dijk [2001], wyd. angielskie [1997]) Wypowiedź lub tekst w kontekście. Kontekst jest tutaj rozumiany wąsko, a mianowicie: jako cechy sytuacji społecznej mogącej wpływać na strukturę komunikatu. Definicja 3. (Dyskurs Zirk-Sadkowski [1992]) Dialog [uporządkowana liniowo sekwencja aktów mowy, w której każda wypowiedź nawiązuje do sumy wypowiedzi poprzednich, charakteryzująca się ciągłością uniwersum, o którym się mówi a także ciągłością uczestników] wraz ze stawianymi mu wymogami o charakterze normatywnym. Definicja 4. (Dyskurs Załecki, Olechnicki [1997]) System ludzkich wypowiedzi i postać myślenia powstały na podstawie wspólnych dla danego społeczeństwa założeń, stereotypów, przesądów odnoszący się do jakichś idei i wyrażający stosunek do nich 32. W pierwszej definicji dyskurs to dowolne zdarzenie komunikacyjne wzięte razem z jego kontekstami: treściowym, presemantycznym a także szerokim 33. Definicja druga przypomina pierwszą tylko pozornie słowo kontekst jest tam bowiem rozumiane jedynie jako cechy sytuacji społecznej mogące mieć wpływ na strukturę komunikatu. Po pierwsze, gdy zajmujemy się dyskursem 2, nie interesuje nas znaczenia komunikatu ale jego struktura a 31 Poddanych czysto kaligraficznym obróbkom. 32 Dalej będę mówił odpowiednio o dyskursie 1, dyskursie 2, dyskursie 3, dyskursie S-kontekst zawiera w sobie oczywiście W-kontekst, dlatego można pominąć ten ostatni. 17

18 więc relacje miedzy różnymi jego (komunikatu) elementami. Elementy te mogą zresztą mieć charakter semantyczny, niemniej kontekst (w sensie van Dijka) wpływa na relacje miedzy nimi a nie na samo znaczenie. Dobrym przykładem dla takiego kontekstu mogą być stosunki między studentami a profesorami na uczelniach 34 - studenta zwracającego się do profesora obowiązuje zasada Poprzedź każdą wypowiedź, w której się do niego zwracasz, tytułem naukowym. Role społeczne rozmówców mają tu wpływ na relacje między wypowiedziami, w których się do kogoś zwracamy a pewnymi grzecznościowymi wyrażeniami te drugie zazwyczaj poprzedzają pierwsze. Po drugie, są to jedynie elementy sytuacji społecznej, w skład której bez wątpienia nie wchodzą np. materialne otoczenie wypowiedzi, przekonania słuchacza, intencje towarzyszące wypowiedzi czynniki mające nie mniejszy wpływ na różne własności wypowiedzi. Z drugiej strony definicja Robertsa obejmuje wszystkie aspekty, którymi interesuje się van Dijk. Jego pojecie dyskursu pozostaje zatem w relacji nadrzędności względem Dijk owskiego. Trzecia definicja jest bez wątpienia również węższa od pierwszej w szczególności nie zajmuje się własnościami komunikatów, którymi pierwsza może być bardzo zainteresowana (rozważmy np. presupozycje semantyczne wypowiedzi), zarazem też typami komunikatów, których nie obejmuje definicja Zirk-Sadkowskiego. Z drugiej strony, wymogi normatywne stawiane dyskusjom mogą być elementem dyskursu w rozumieniu Robertsa. Zanim jednak przesądzi się tę sprawę należy zadać pytania, co takiego możemy mieć na myśli, gdy mówimy o normatywnych wymogach stawianych dialogowi. Wszelkie takie wymogi, chociaż czasem mogą być milcząco zakładane przez uczestników dialogu, można sformułować jako zdania, z których każde otrzymuje jedną z następujących form (lub ich negacji): - Jest obowiązkowe to, że α. - Jest zakazane to, że α. - Jest dozwolone to, że α 35. Wymóg stawiany dialogowi możemy określić jako dowolny niesprzeczny i niepusty zbiór zdań (przedstawionego typu) o odpowiedniej treści (mianowicie dotyczącej konkretnego 34 Oczywiście istnieją tu wyjątki. 35 Formuły takie można spróbować definiować wzajemnie np. w oparciu o niektóre systemy logiki deontycznej (zob. np. Ziemba [1988]) kwestię tę jednak pomijam. Dalej będę rozważał również, zdania wyrażające zobowiązania warunkowe, takie jak Jest obowiązkowe, to, że nie palisz, pod warunkiem, że przebywasz w towarzystwie dzieci. 18

19 dialogu, konkretnych typów dialogu itd.). Tak więc, mogą być wymogami stawianymi dialogowi następujące zdania: (10) Jest obowiązkowe to, że poprzedzasz każdą swoją wypowiedź zwrotem grzecznościowym, o ile zwracasz się do osób starszych. (10)(11) Jest zakazane to, że używasz argumentów ad ignorantiam, o ile nie jesteś socjologiem wiedzy. (10)(12) Jest obowiązkowe to, że nie używasz równoważników zdań, o ile wykładasz. (10)(13) Jest zakazane to, że uzasadniasz swoje wypowiedzi, o ile jesteś postmodernistą. (10)(14) Jest dozwolone, że nie mówisz prawdy, gdy sądzisz, że ci to zaszkodzi.. W zbiorze takich wymogów mogą się jak widać znajdować bardzo rożne elementy od czysto stylistycznych poprzez grzecznościowe na erystyczno-logicznych kończąc. Wszystkie takie elementy wchodzą na pewno w skład informacyjnego aspektu dyskursu, o którym pisze Roberts przesądza to sprawę podrzędności definiensa definicji trzeciej względem definiensa definicji pierwszej. Jeżeli rozważymy natomiast zakresy definicji trzeciej i drugiej dojdziemy do wniosku, że krzyżują się one. Argument przebiega tutaj prosto w zdaniu (10) norma dotyczy bezpośrednio cech sytuacji społecznej mianowicie ról społecznych określanych przez relacje starszeństwa między osobami 36, jest zatem elementem dyskursu w rozumieniu van Dijka. Z drugiej strony normy, takie jak ta sformułowana w zdaniu (14), nie wiążą się w żaden widoczny sposób ze społecznym otoczeniem wypowiedzi składających się na jakiś dialog. Nie są zatem elementem składającym się na dyskurs w rozumieniu drugim. Wreszcie, wiele aspektów wypowiedzi nie uwikłanych w kontekst normatywny oraz komunikaty które, nie są w ogóle dialogami mieszczą się w zakresie zainteresowań dyskursu 2, nie mieszczą się natomiast w zakresie zainteresowań dyskursu 3. O ostatniej z definicji można powiedzieć tyle, że nie ma z pozostałymi absolutnie nic wspólnego. Po pierwsze zainteresowana teoretyka dyskursu 4 konkretnymi sytuacjami komunikacyjnymi ograniczają się do traktowania ich jako materiału empirycznego, z którego wyciąga on wnioski na temat przekonań rożnych zbiorowości składających się na społeczeństwa. Tak wiec np. pojawiające się co jakiś czas w historii ruchy obrazoburców, 36 Sytuacje, w których wymogi stawiane dialogowi, wiążą się z kontekstem społecznym (takim jak role społeczne uczestników rozmowy) jest całe mnóstwo. Stanowią one prawdopodobnie większa część wymogów które stawiamy na codzień dialogom. 19

20 manifestowały swoja niechęć do obrazowania świętych i Chrystusa w różnorakich pismach polemicznych. Pisma te to oczywiście bardzo złożone teksty i komunikaty o określonej strukturze stylistycznej, argumentacyjnej itd. Jednak teoretyka dyskursu 4 nie będą interesowały same te dzieła lecz ich (zazwyczaj odczytana przez filologów i literaturoznawców) treść, reprezentująca stosunek danej grupy do idei obrazowania pewnych postaci. Nie zajmuje się on w ogóle językiem a jedynie przekonaniami wraz z ich społecznymi źródłami i konsekwencjami. Odpowiada zatem na pytania: jakie są przekonania dotyczące idei x; jakie są źródła tych przekonań; jakie są ich skutki. Odpowiadając na ostatnie z tych pytań teoretyk dyskursu 4 może pozornie wkroczyć w zakres kompetencji teoretyka dyskursu 3 może np. ustalić, że traktowanie adwersarza w dyskusji w ten lub inny sposób (przekładające się na system norm nałożonych na dialog) jest wynikiem takiego a nie innego ich społecznego obrazu (pomyślmy np. o sporach ateistów z ludźmi wierzącymi, kiedy ci pierwsi są niekiedy oceniani jako ludzie niemoralni). Jest to jednak pozorna wspólnota przedmiotu badań - w tym wypadku jedyne co robi teoretyk dyskursu 4, to dostarcza materiału empirycznego teoretykowi dyskursu 3 (materiału, który jest prostym opisem zaistniałego systemu norm). Podsumowując - relacje między pojęciami dyskursu 1-4 można przedstawić za pomocą następującego diagramu: Dyskurs 1 Dyskurs 3 Dyskurs 2 Dyskurs 4 Widać na nim, że zakresy definicji drugiej i trzeciej krzyżują się ze sobą, będąc zarazem podrzędnymi względem zakresu definicji pierwszej. Zakres definicji czwartej wyklucza się ponadto z zakresami trzech pozostałych definicji. Wszystkie powyższe uwagi mają jedynie charakter opisowy - w żadnej z nich nie kryje się krytyka któregoś z omawianych pojęć dyskursu. Co więcej autorowi obce są wszelkie spory o adekwatność tego typu definicji. Sytuacja ta ma swe przyczyny w następującym fakcie: wszystkie powyższe definicje maja charakter postanowień 20