Angiogeneza Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych

Transkrypt

1 Zielonka T.M. Angiogeneza Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), Angiogeneza Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych Angiogenesis Part I. Mechanism of neovascularization TADEUSZ M. ZIELONKA Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych, Pneumonologii i Alergologii Akademii Medycznej w Warszawie, ul. Banacha 1a, Warszawa Angiogeneza to proces nowotworzenia naczyñ krwionoœnych na bazie ju istniej¹cych. W okresie pozap³odowym rzadko tworz¹ siê nowe naczynia w stanach fizjologicznych. Czêsto jednak dochodzi do proliferacji naczyñ krwionoœnych w stanach patologicznych. Angiogeneza ma szczególnie du e znaczenie w procesach nowotworowych oraz zapalnych. Neowaskularyzacja jest g³ówn¹ odpowiedzi¹ naczyniow¹ na niedotlenienie i zapalenie. Proces ten jest wieloetapowy. Rozpoczyna siê od pobudzenia komórek œródb³onka i degradacji b³ony podstawnej oraz macierzy pozakomórkowej, nastêpnie dochodzi do proliferacji œródb³onka z utworzeniem nowego naczynia, które z czasem otoczone zostaje b³on¹ podstawn¹, miêœniówk¹ i przydank¹. Nowotworzenie naczyñ krwionoœnych zale y od wielu czynników, ale szczególnie wa ny jest VEGF, bfgf oraz metaloproteazy i integryny. Angiogeneza zale y równie od udzia³u wielu komórek, czynników hormonalnych, genetycznych itp. Jednak, pomimo du ego postêpu wiedzy, patomechanizm tego procesu nadal nie jest w pe³ni wyjaœniony. Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), S³owa kluczowe: angiogeneza, patogeneza, immunologia, VEGF, bfgf Angiogenesis is a process characterized by the sprouting of new blood vessels from pre-existing ones. Rarely new vessels are sprouted, in physiological condition, during the postnatal period. However in pathology, proliferation of blood vessels occurs frequently. Angiogenesis is a fundamental process with respect to, in particular, cancer, ischemic diseases and chronic inflammation. Neovascularization is principal vascular response to hypoxia and inflammation. It is a multi-stage process. Angiogenesis begins with stimulation of endothelial cell and degrading extracellular matrix and the basement membrane, following by endothelium proliferation with capillary formation, to be, with time, surrounded with basement membrane, smooth muscle and pericytes. The process depends upon a number of factors including, in particular, VEGF, bfgf, metalloproteinases, integrins etc. It also depends on a large number of cells involved as well as on hormonal and genetic factors. In spite of significant progress in medical sciences, patomechanism of angiogenesis remains unclear. Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), Key words: angiogenesis, pathogenesis, immunology, VEGF, bfgf Angiogenez¹ nazywamy tworzenie nowych naczyñ w³osowatych na bazie istniej¹cych naczyñ krwionoœnych [1]. W okresie p³odowym bardzo istotn¹ rolê w organogenezie odgrywa inny proces zwany waskulogenez¹, który polega na powstawaniu naczyñ krwionoœnych poprzez ró nicowanie i proliferacjê komórek œródb³onka de novo w oparciu o komórki macierzyste (angioblasty) [2]. Fizjologiczne znaczenie angiogenezy Angiogeneza odgrywa wa n¹ rolê w rozwoju zarodka. Dla powstania wszystkich narz¹dów konieczne jest utworzenie naczyñ krwionoœnych. Dlatego u krêgowców uk³ad kr¹ enia rozwija siê jako pierwszy [3]. W okresie embrionalnym naczynia krwionoœne powstaj¹ zarówno drog¹ waskulogenezy jak i angiogenezy [2,3]. Znacznie wiêksze znaczenie ma angiogeneza u osób doros³ych, gdy w okresie pozap³odowym w stanach fizjologicznych nie dochodzi do waskulogenezy. Szczególnie uprzywilejowanym miejscem dla angiogenezy jest uk³ad rozrodczy dojrza³ych kobiet. Angiogeneza jest czêœci¹ regeneracji naczyñ œluzówki macicy w cyklu menstruacyjnym a procesowi temu nie towarzyszy tworzenie blizn. W trakcie cyklu miesiêcznego dochodzi do znacznego wzrostu i redukcji sieci naczyniowej. Natomiast w jajniku obserwuje siê neowaskularyzacjê pêcherzyków i cia³ka ó³tego [4]. Nowotworzenie naczyñ krwionoœnych jest tak e niezbêdne dla implantacji zarodka do b³ony œluzowej macicy i utworzenia ³o yska [5]. Fizjologiczn¹ angiogenezê obserwuje siê równie w krezce jelita [6]. Proces nowotworzenia naczyñ

2 170 Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), krwionoœnych odgrywa wa n¹ rolê w powstawaniu ziarniny podczas naturalnego gojenia siê ran [7]. Odpowiednie unaczynienie uszkodzonego miejsca umo liwia ograniczenie strefy martwicy i rozpoczêcie procesów naprawczych [8]. Upoœledzenie procesu angiogenezy zaburza gojenie siê ran. Angiogeneza w stanach chorobowych Z pewnoœci¹ najwa niejsz¹ rolê odgrywa nowotworzenie naczyñ krwionoœnych w procesach rozrostowych. Uwa a siê, e wzrost guza nie jest mo liwy bez angiogenezy [9]. Proces nowotworzenia naczyñ rozpoczyna siê gdy guz ma zaledwie kilkadziesi¹t komórek, a nowe naczynie powstaje gdy sk³ada siê z kilkuset komórek [10]. W chorobie nowotworowej nowe naczynia mog¹ powstawaæ nie tylko w wyniku angiogenezy lecz równie waskulogenezy [11]. Angiogenezê obserwowano tak e w wielu nienowotworowych chorobach. G³ówne przyczyny nowotworzenia naczyñ krwionoœnych to niedotlenienie i zapalenie [12]. Neowaskularyzacja jest czêœci¹ obrazu patologicznego przewlek³ych zapaleñ np. astmy, reumatycznego zapalenia stawów, ³uszczycy, przewlek³ych zapaleñ przewodu pokarmowego takich jak choroba Crohn a i wrzodziej¹ce zapalenie jelita grubego [13]. Podkreœla siê, e angiogeneza jest najczêstsz¹ przyczyn¹ œlepoty w wyniku przewlek³ych zmian zapalnych siatkówki i rogówki (retinopatia cukrzycowa, zwyrodnienie plamki zwi¹zane z wiekiem) [14]. Wiadomo równie, e angiogeneza jest œciœle zwi¹zana z rozwojem tkanki t³uszczowej i bierze udzia³ w powstawaniu oty³oœci [15]. Proces ten odgrywa tak e istotn¹ rolê w patogenezie endometriozy. Hipoksja nie tylko pobudza angiogenezê, ale odpowiedzialna jest za przebudowê (remodeling) tkanek w takich chorobach jak astma i przewlek³a obturacyjna choroba p³uc, w których mo e dochodziæ do zmniejszenia liczby naczyñ, przerostu miêœniówki naczyñ krwionoœnych i nadciœnienia p³ucnego [16]. Niedotlenienie jest silnym bodÿcem dla angiogenezy w chorobie niedokrwiennej serca, w mia d ycy naczyñ krwionoœnych z obwodowym upoœledzeniem unaczynienia, udarze, niedokrwieniu koñczyn dolnych i w odle ynach [17,18]. Rola naczyñ krwionoœnych Naczynia krwionoœne to nie tylko rurki transportuj¹ce krew, ale wa ny narz¹d odgrywaj¹cy istotn¹ rolê w utrzymaniu integralnoœci ca³ego organizmu. Jego wielkoœæ siêga 900 m 2. Szczególnie wa ne znaczenie w tym uk³adzie maj¹ komórki œródb³onka naczyñ, które maj¹ bezpoœredni kontakt z b³on¹ podstawn¹, komórkami miêœni g³adkich i przydanki, z fibroblastami i z macierz¹ pozakomórkow¹ [19]. Œródb³onek reguluje ekspresjê czynników pro- i antykoagulacyjnych oraz tworzy pó³przepuszczaln¹ barierê dla bia³ek i peptydów pomiêdzy krwi¹ a otaczaj¹cymi tkankami [20]. Wp³ywa on na ekspresjê cz¹stek przylegania, u³atwiaj¹c przyleganie leukocytów i ich migracjê z krwi do tkanek. Komórki œródb³onka s¹ odpowiedzialne za przebudowê i nowotworzenie naczyñ krwionoœnych. Etapy angiogenezy Dziêki licznym pracom prowadzonym zarówno in vitro jak i in vivo uda³o siê ustaliæ w jaki sposób przebiega tworzenie nowych naczyñ i jakie czynniki bior¹ udzia³ w tym procesie. Wyró niono 5 kolejnych etapów angiogenezy: - zwiotczenie œciany naczynia i pobudzenie komórek œródb³onka, - degradacja b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej, - migracja i proliferacja komórek œródb³onka, - wytworzenie rurkowatych struktur nowego naczynia, - otoczenie nowopowsta³ych naczyñ przez komórki mezenchymalne. I etap VEGF FGF VEGFR FGFR komórki œródb³onka komórki przydanki II etap MMP Integryny αβ b³ona podstawna III etap IV etap Angiopoetyna 1 Tie-2 PDGFR PDGF-BB komórka mezenchymalna V etap I etap. Pobudzenie angiogenezy przez proangiogenne czynniki (VEGF i FGF), które wi¹ ¹ siê z receptorami (VEGFR i FGFR) II etap. Pobudzenie enzymów proteolitycznych (MMP), które rozk³adaj¹ b³onê podstawn¹ i macierz pozakomórkow¹ umo liwiaj¹c migracjê komórek œródb³onka III etap. Integryny αβ u³atwiaj¹ adhezjê i migracjê komórek œródb³onka IV etap. Proliferacja komórek œródb³onka z wytworzeniem rurkowatych struktur nowego naczynia krwionoœnego V etap. Dojrzewanie komórek œródb³onka, stabilizacja naczynia z powstaniem b³ony podstawnej przy udziale angiopoetyny-1 uwalnianej przez komórki mezenchymalne i wi¹ ¹cej siê z receptorem Tie-2 oraz rekrutacja komórek przydanki pod wp³ywem PDGF-BB uwalnianego przez komórki œródb³onka wi¹zanego z odpowiednim receptorem PDGFR Ryc. 1. Schemat angiogenezy

3 Zielonka T.M. Angiogeneza Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych 171 Czynniki inicjuj¹ce angiogenezê W odpowiedzi na niedotlenienie lub niedokrwienie pod wp³ywem uwalnianych cytokin dochodzi do zapocz¹tkowania nowotworzenia naczyñ. Wstêpnym sygna³em dla komórek œródb³onka powoduj¹cym uruchomienie kaskady angiogennej jest zwiotczenie naczyñ krwionoœnych np. pod wp³ywem tlenku azotu [21]. Zarówno w stanach fizjologicznych jak i patologicznych wa nym elementem w zapocz¹tkowaniu angiogenezy jest pobudzenie komórek œródb³onka. W pierwszym etapie dochodzi do zmian morfologicznych tych komórek, które powoduj¹ zmniejszenie ich przylegania i czyni¹ je bardziej wra liwymi na mitogeny [12]. Czynnik wzrostu œródb³onka naczyñ (vascular endothelial growth factor - VEGF) G³ówn¹ cytokin¹ zapocz¹tkowuj¹c¹ angiogenezê jest odkryty w 1983r. przez Dvorak a czynnik wzrostu œródb³onka naczyñ [22,23]. Powoduje on wzrost przepuszczalnoœci naczyñ i poszerzenie naczyñ krwionoœnych stymuluj¹c produkcjê tlenku azotu przez pobudzony œródb³onek naczyñ [24]. Pierwotnie VEGF by³ nazwany czynnikiem przepuszczalnoœci naczyñ [23]. Pobudza on tak- e enzymy proteolityczne oraz ekspresjê receptorów wa - nych dla powstawania nacieków komórkowych i przebudowy naczyñ krwionoœnych wykazuj¹c zdolnoœæ ochrony komórek œródb³onka przed apoptoz¹ [25,26]. Pod wp³ywem niedotlenienia dochodzi do wzmo onej produkcji VEGF przez komórki guza, makrofagi i inne komórki uk³adu odpornoœciowego) [22,27]. Wykazano, e pod wp³ywem czynnika indukowanego niedotlenieniem (hypoxia-inducible factor HIF) dochodzi do transkrypcji genu dla VEGF [28]. Œwiadczy to o wczesnym w³¹czeniu siê VEGF w proces angiogenezy [29]. Rozk³ad b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej Zapocz¹tkowanie angiogenezy nie jest zale ne tylko od produkcji VEGF [30]. Istotn¹ barierê dla inwazji komórek œródb³onka stanowi macierz pozakomórkowa i usuniêcie tej przeszkody mo liwe jest dziêki aktywnoœci metaloproteinaz [31]. Enzymy te powoduj¹ tak e rozk³ad b³ony podstawnej, co jest niezbêdne dla penetracji komórek œródb³onka do nowych miejsc i tworzenia nowych naczyñ. Kolejnym etapem angiogenezy po roz³o eniu b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej jest migracja komórek œródb³onka i ich proliferacja. Proces ten rozpoczyna uaktywnienie plazminogenu w plazminê, która rozk³ada fibronektynê, lamininê itp. Plazmina mobilizuje z macierzy pozakomórkowej czynnik wzrostu fibroblastów 2 (fibroblast growth factor 2 FGF-2 zwany tak e basic fibroblast growth factor bfgf) [20]. Czynniki wzrostu fibroblastów wywieraj¹ bezpoœrednie dzia³anie proangiogenne. bfgf sk³ada siê z 2 cz¹steczek (18-kDa i kda) [32]. W przebiegu angiogenezy cz¹steczka 18 kda wi¹ e siê z komórkami œródb³onka pobudzaj¹c receptor dla bfgf, a to powoduje wzrost ich mobilnoœci i proliferacji. Natomiast cz¹steczka kda bfgf mo e wp³ywaæ na proliferacje komórek œródb³onka po translokacji do j¹der komórek œródb³onka poprzez pobudzenie transkrypcji rdna [33]. Angiogeneza jest bardzo czu³a na niewielkie zmiany takich czynników jak VEGF i bfgf. Proliferacja komórek œródb³onka Wa n¹ rolê w procesie angiogenezy odgrywaj¹ tak e integryny. Tworzenie nowych naczyñ nie zale y tylko od dzia³ania czynników wzrostu i ich receptorów, lecz tak e od wp³ywu bia³ek pozakomórkowych na receptory komórkowe a to mo liwe jest dziêki integrynom [34]. Za ich poœrednictwem odbywa siê proces przylegania komórek, który niezbêdny jest dla nowotworzenia naczyñ krwionoœnych. Integryny wp³ywaj¹ na ró nicowanie, proliferacjê, migracjê i prze ycie komórek œródb³onka [35]. Za poœrednictwem integryn α v β 3 dochodzi do przylegania komórek do fibrynogenu, lamininy, kolagenu, witronektyny lub czynnika Willebrand a [36]. Stwierdzono istnienie dwóch dróg przebiegu angiogenezy z udzia³em ró nych αβ integryn. Ustalono, e bfgf i czynnik martwicy guza alfa (tumor necrosis factor TNFα) indukuj¹ angiogenezê zale n¹ α v β 3, natomiast VEGF i przekszta³caj¹cy czynnik wzrostu β (transforming growth factor TGF-β) zapocz¹tkowuj¹ angiogenezê zale n¹ od α v β 5 [37]. Na komórki œródb³onka dzia³aj¹ tak e sk³adniki macierzy pozakomórkowej reguluj¹c ich czynnoœæ i zmieniaj¹c ich strukturê. Wa n¹ rolê przypisuje siê trombospondynie, której rozpuszczalna forma hamuje proliferacjê komórek œródb³onka, podczas gdy forma zwi¹zana przez macierz pobudza proliferacjê tych komórek [38]. Równoczeœnie trombospondyna wi¹ ¹c siê i aktywuj¹c TGF-β oraz pobudzaj¹c enzymy proteolityczne mo e wp³ywaæ na wzrost, migracjê i ró nicowanie komórek œródb³onka [38]. Drugim bia³kiem macierzy pozakomórkowej wp³ywaj¹cym na komórki œródb³onka naczyñ jest laminina. Pobudza ona wydzielanie enzymów proteolitycznych, wchodzi w interakcje z innymi sk³adnikami macierzy pozakomórkowej i nasila proliferacjê komórek œródb³onka [39]. Dojrzewanie nowopowsta³ych naczyñ krwionoœnych Kolejny etap angiogenezy to dojrzewanie nowopowsta³ych naczyñ. Dla stworzenia stabilnego uk³adu naczyñ w³osowatych konieczna jest interakcja komórek œródb³onka z macierz¹ pozakomórkow¹ i komórkami mezenchymy. Do powstania pe³nowartoœciowego ma³ego naczynia krwionoœnego niezbêdne jest, aby wytworzone przez proliferuj¹ce komórki œródb³onka rurkowate struktury otoczone zosta³y warstw¹ komórek przydanki. W wiêkszych naczyniach krwionoœnych œródb³onek otoczony jest

4 172 Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), warstw¹ miêœni g³adkich i przydank¹. W procesie tym bierze udzia³ p³ytkowy czynnik wzrostu (platelet derived growth factor PDGF), który jest mitogenem i czynnikiem przyci¹gaj¹cym komórki mezenchymalne [40]. W nastêpnym etapie dochodzi do ró nicowania komórek prekursorowych w komórki przydanki i miêœnie g³adkie. Zmiany w miofibroblastach i w komórkach przydanki niezbêdne do stworzenia dojrza³ych naczyñ s¹ indukowane przez TGF-β i FGF-1 [41,42]. W póÿnej fazie angiogenezy g³ówn¹ rolê odgrywaj¹ angiopoetyny i receptory kinazy tyrozyny (Tie1 i Tie2). S¹ one niezbêdne do po³¹czenia komórek œródb³onka z otaczaj¹cymi je komórkami mezenchymalnymi i stworzenia stabilnych interakcji komórkowych i biochemicznych [43]. Receptor Tie1 uczestniczy w ró nicowaniu komórek œródb³onka i utrzymaniu integralnoœci naczynia krwionoœnego, natomiast receptor Tie2 jest wa ny w tworzeniu sieci naczyñ [44,45]. Ekspresja Tie2 jest ograniczona do komórek œródb³onka i jego rola jest podwójna, gdy uczestniczy zarówno w angiogenezie jak i w utrzymaniu integralnoœci naczynia [46]. Angiopoetyny 1 i 2 posiadaj¹ odpowiednie ligandy dla Tie2 i za ich poœrednictwem mog¹ pobudzaæ lub hamowaæ poprzez ten receptor komórki œródb³onka naczyñ krwionoœnych. Angiopoetyna 1 (Ang 1) jest bia³kiem proangiogennym powoduj¹cym dojrzewanie sieci naczyniowej. Natomiast Ang 2 czyni komórki œródb³onka wra liwymi na czynniki angiogenne a poprzez utratê komórek miêœni g³adkich i przydanki prowadzi do destabilizacji naczynia [43,47]. Ang1 jest rozpowszechniona, podczas gdy Ang2 jest znajdowana tylko lokalnie przy remodelingu naczyñ [48]. Nieprawid³owa budowa naczyñ krwionoœnych lub ich zniekszta³cenia mog¹ byæ spowodowane mutacj¹ genów odpowiedzialnych za wspó³dzia³anie komórek œródb³onka z komórkami miêœni g³adkich. Zaburzona sygnalizacja receptorów Tie2 wi¹ e siê ze zmniejszeniem liczby komórek miêœni g³adkich w naczyniach, a defekt sygnalizacji TGFβ1 powoduje uszkodzenie stabilizacji naczyniowej, który predysponuje do têtniczo- ylnych wad wrodzonych u osób z dziedzicznymi krwotocznymi teleangiektazjami [49]. Udzia³ innych czynników w angiogenezie Komórki uk³adu immunologicznego takie jak monocyty/makrofagi, limfocyty i mastocyty mog¹ wp³ywaæ na równowagê pomiêdzy pro i antyangiogenymi czynnikami [50,51]. W modelu in vitro wykazano, e limfocyty T poprzez interakcjê receptora CD40 z odpowiednim ligandem komórek œródb³onka mog¹ aktywowaæ ekspresjê metaloproteinaz co nasila tworzenie nowych naczyñ krwionoœnych [52]. Obok VEGF, afgf i bfgf do proangiogennych czynników zalicza siê wiele innych cytokin takich jak: TGFα i TGFβ, czynnik pobudzaj¹cy kolonizacjê makrofagów i granulocytów (GM-CSF), czynnik wzrostu nab³onka (epithelial growth factor EGF), interleukina 1 (IL-1), czynnik aktywuj¹cy p³ytki (platelet activating factor PAF), IL-8 i substancja P [53,54,55]. Czynniki te mog¹ dzia³aæ bezpoœrednio na komórki œródb³onka lub poœrednio aktywuj¹c otaczaj¹ce komórki do produkcji innych czynników proangiogennych a tak e mog¹ wp³ywaæ na receptory lub ich aktywnoœæ [54,55,56]. W procesie tym mog¹ uczestniczyæ równie hormony. Zaobserwowano, e niedobór hormonów p³ciowych przyczynia siê do rozwoju angiogenezy nowotworowej uk³adu rodnego [57]. W przypadku angiogenezy nowotworowej podkreœla siê tak e znaczenia czynników genetycznych [58]. Wykazano, e wiele onkogenów pobudza ekspresjê czynników proangiogennych takich jak TGFα, TGFβ, VEGF. Onkogeny mog¹ tak e uczestniczyæ w angiogenezie poœrednio wp³ywaj¹c na komórki œródb³onka i aktywacjê enzymów rozk³adaj¹cych macierz pozakomórkow¹ [53,58]. Podsumowanie Angiogeneza to wa ny proces, stwierdzany w wielu stanach fizjologicznych i patologicznych, szczególnie nowotworowych, niedokrwiennych i zapalnych. W ostatnim czasie dokona³ siê znacz¹cy postêp w wyjaœnieniu mechanizmów tworzenia nowych naczyñ. Poznano ju kolejne etapy neowaskularyzacji oraz zidentyfikowano komórki, ich mediatory i inne czynniki moduluj¹ce ten proces. Wœród nich najwa niejsze s¹ komórki œródb³onka oraz g³ówne czynniki proangiogenne VEGF i bfgf. W angiogenezie podkreœla siê równie wa n¹ rolê enzymów rozk³adaj¹cych b³onê podstawn¹ i macierz pozakomórkow¹ oraz znaczenie integryn dla proliferacji œródb³onka. Natomiast dla ostatecznego ukszta³towania naczynia niezbêdne jest dzia³anie angiopoetyn i receptorów kinazy tyrozyny. Konieczne s¹ jednak dalsze prace wyjaœniaj¹ce mechanizm angiogenezy, gdy modulacja procesu nowotworzenia naczyñ mo e byæ wykorzystana w leczeniu wielu chorób.

5 Zielonka T.M. Angiogeneza Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych Piœmiennictwo 1. Risau W. Mechanisms of angiogenesis. Nature 1997; 386: Risau W, Flamme I. Vasculogenesis. Ann Rev Cell Dev Biol 1995; 11: Breier G. Angiogenesis in embryonic development a review. Placenta 2000; 21 (Suppl.14): S11-S Hazzard TM, Stouffer RL. Angiogenesis in ovarian follicular and luteal development. Bailliere s Clin Obstet Gynecol 2000; 14: Smith S. Angiogenesis and implantation. Hum Reprod 2000; 15(Suppl.6): Hansen-Smith FM, Morris L. Patterns of physiological angiogenesis in adult mesentery. w: Angiogenesis: Models, Modulators, and Clinical Applications. (wyd.) ME Maragoudakis Plenum Press, NY 1998; Witte MB, Barbul A. General principles of wound healing. Surg Clin North Am 1997; 77: Lingen M. Role of leukocytes and endothelial cells in the development of angiogenesis in inflammation and wound healing. Arch Pathol Lab Med 2001; 125: Folkman J. Addressing tumor blood vessels. Nature Biotechn 1997; 15: Holash J, Wiegand SJ, Yancopoulos GD. New model of tumor angiogenesis: dynamic balance between vessel regression and growth mediated by angiopoietins and VEGF. Oncogenes 1999; 18: Nacov E. Tumor angiogenesis formation of vessels de novo at germ cell tumors. Cancer 1990; 66: Folkman J. Angiogenesis and angiogenesis inhibition. EXS 1997; 79: Carmeliet P, Jain RK. Angiogenesis in cancer and other diseases. Nature 2000; 407: Limb GA, Hickman-Casey J, Hollifield RD, Chignell AH. Vascular adhesion molecules in vitreous from eyes with proliferative diabetic retinopathy. Invest Ophthalmol Vis Sci 1999; 40: Bouloumié A, Drexler H, Lafontan M, Busse R. Leptin, the product of Ob gene, promotes angiogenesis. Circ Res 1998; 83: Rabinovitch M. Pulmonary hypertension: patophysiology as a basis for clinical decision making. J Heart Lung Transpl 1999; 18: Banai S, Shweiki D, Pinson A i wsp. Upregulation of vascular endothelial growth factor expression induced by myocardial ischemia: implications for coronary angiogenesis. Cardiovasc Res 1994; 28: Manoonkitiwongsa PS, Jackson-Friedman C, McMillan PJ i wsp. Angiogenesis after stroke is correlated with increased numbers of macrophages: the clean-up hypothesis. J Cereb Blood Flow Metab 2001; 21: Rajotte D, Arap W, Hagedron M, Koivunen E, Pasqualini R, Ruoslahti E. Molecular heterogeneity of the vascular endothelium revealed by in vivo phage display. J Clin Invest 1998; 102; Browder T, Folkman J, Pirie-Shephard S. The hemostatic system as a regulator of angiogenesis. J Biol Chem 2000; 275: Näslund I, Norrby K. NO and de novo mammalian angiogenesis: further evidence that NO inhibits bfgf-induced angiogenesis while not influencing VEGF induced angiogenesis. APMIS 2000; 108: Ferrara N. Role of vascular endothelial growth factor in regulation of angiogenesis. Kidney Int 1999; 56: Senger DR, Galli SJ, Dvorak AM i wsp. Tumor cells secrete a vascular permeability factor that promotes accumulation of ascites fluid. Science (Wash DC) 1983; 219: Ziche M, Morbidelli L, Choudhuri R i wsp. Nitric oxide synthase lies downstream from vascular endothelial growth factor-induced but not basic fibroblast growth factor-induced angiogenesis. J Clin Invest 1997; 99: Ferrara N, Keyt B. Vascular endothelial growth factor: Basic biology and clinical implication. EXS 1997; 79: Gupta K, Kshirsagar S, Li W i wsp. VEGF prevents apoptosis of human microvascular endothelial cells via opposing effects on MAPK/ERK and SAPK/JNK signaling. Exp Cell Res 1999; 247: Brown L, Detmar M, Claffey K i wsp. Vascular permeability factor/vascular endothelial growth factor: A multifunctional angiogenic cytokine. EXS 1997; 79: Forsythe JA, Jiang BH, Iyer NV i wsp. Activation of vascular endothelial growth factor gene transcription by hypoxia-inducible factor 1. Mol Cell Biol 1996; 16: Carmeliet P. Role of HIF-1a hypoxia-mediated apoptosis, cell proliferation and tumour angiogenesis. Nature 1998; 94: Hansen-Algenstaedt N, Fukumura D, Stoll B, Hicklin D, Jain RK. Second wave of angiogenesis during KDR/Flk-1 antibody therapy. Proc Am Assoc Canc Res 1999; 40: Hiraoka N, Allen E, Apel I, Gyetko MR, Weiss SJ. Matrix metalloproteinase regulate neovasularization by acting as pericellular fibrinolysins. Cell 1998; 95: Gleizes PE Noaillac-Depeyre J, Amalric F, Gas N. Basic fibroblast growth factor (FGF-2) internalization through the heparan sulfate proteoglicans-mediated pathway: An ultrastructural approach. Eur J Cell Biol 1995; 66: Klein S, Roghani M, Rifkin DB. Fibroblast growth factors as angiogenesis factors: New insights into their mechanism of action. EXS 1997; 79: Eliceiri BP, Cheresh DA. The role of a v integrins during angiogenesis: insights into potential mechanisms of action and clinical development. J Clin Invest 1999; 103: Howe A, Aplin AE, Alaharie SK, Juliano RL. Integrin signaling and cell growth control. Curr Opin Cell Biol 1998; 10: Strömblad S, Cheresh DA. Integrins, angiogenesis and vascular cell survival. Chem Biol 1996; 3: Friedlander M, Brooks PC, Shaffer RW, Kincaid CM, Varner JA, Cheresh DA. Definition of two angiogenic pathways by distinct Alpha v integrins. Science (Wash DC) 1995; 270: dipietro LA. Thrombospondin as a regulator of agiogenesis. EXS 1997; 79: Grant DS, Kleinman HK. Regulation of capillary formation by laminin and other components of the extracellular matrix. EXS 1997; 79: Sato TN, Beitz JG, Kato J i wsp. Platelet-derived growth factor indirectly stimulates angiogenesis in vitro. Am J Pathol 1993; 142: Hirschi KK, D Amore PA. Control of angiogenesis by the pericyte: Molecular mechanisms and significance. EXS 1997; 79: Kanda S, Landgren E, Ljungstrom M, Claesson Welsh L. Fibroblast growth factor receptor 1-induced differentiation of endothelial cell line established from TsA large T transgenic mice. Cell Growth Differ 1996; 7:

6 174 Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), Maisonpierre PC, Suri C, Jones PF i wsp. Angiopoietin-2, a natural antagonist for Tie2 that disrupts in vivo angiogenesis. Science (Wash DC) 1997; 277: Puri MC, Rossant J, Alitalo K, Bernstein A, Partanen J. The receptor tyrosine kinase TIE is required for integrity and survival of vascular endothelial cells. EMBO J 1995; 14: Sato TN, Tozawa Y, Deutsch U i wsp. Distinct roles of the receptor tyrosine kinases Tie-1 and Tie2 in blood vessel formation. Nature (Lond) 1995; 376: Wong AL, Haroon ZA, Werner S, Dewhirst MW, Greenberg CS, Peters KG. Tie2 expression and phosphorylation in angiogenic and quiescent adult tissues. Circ Res 1997; 81: Asahara T, Masuda H, Takahashi T i wsp. Tie2 receptor ligands, angiopoietin-1 and angiopoietin-2 modulate VEGF-induced postnatal neovascularization. Circ Res 1998; 83: Korpelainen EI, Alitalo K. Signaling angiogenesis and lymphangiogenesis. Curr Opin Cell Biol 1998; 10: Vikkula M, Boon L, Mulliken JB, Olsen BR. Molecular basis of vascular anomalies. Trends Cardiovasc. Med. 1998; 8: Blair RJ, Meng H, Marchese MJ i wsp. Human mast cells stimulate vascular tube formation. Tryptase is a novel potent angiogenic factor. J Clin Invest 1997; 99: Sunderkotter C, Steinbrink K, Henseleit U i wsp. Activated T cells induce expression of E-selectin in vitro and in an antigen dependent manner in vivo. Eur J Immunol 1996; 26: Mach F, Schonbeck U, Fabunmi RP i wsp. T lymphocytes induce endothelial cell matrix metalloproteinase expression by a CD40Ldependent mechanism Implications for tubule formation. Am J Pathol 1999; 154: Bouck N, Stellmach V, Hsu SC. How tumors become angiogenic. Adv Cancer Res 1996; 69: Pepper MS, Mandriota SJ, Vassalli J-D, Orci L, Montesano R. Angiogenesis-regulating cytokines: activities and interactions. Curr. Topics Microbiol Immun 1996; 213: Yoshida S, Ono M, Shono T i wsp. Involvement of interleukin- 8, vascular endothelial growth factor, and basic fibroblast growth factor in tumor necrosis α-dependent angiogenesis. Mol Cell Biol 1997; 17: Giraudo E, Primo L, Audero E i wsp. Tumor necrosis factoralpha regulates expression of vascular endothelial growth factor receptor-2 and of its co-receptor neuropilin-1 in human vascular endothelial cells. J Biol Chem 1998; 273: Schiffenbauer YS, Abramovitch R, Meir G. Loss of ovarian function promotes angiogenesis in human ovarian carcinoma. Proc Natl Acad Sci USA 1997; 94: Okada F, Rak JW, Croix BS i wsp. Impact of oncogenesis in tumor angiogenesis: Mutant K-Ras up-regulation of vascular endothelial growth factor/vascular permeability factor is necessary, but not sufficient for tumorigenicity of human colorectal carcinoma cells. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95: