Historia powszechna ustroju i prawa

Transkrypt

1 STUDIA PRAWNICZE Historia powszechna ustroju i prawa Tadeusz Maciejewski 4. wydanie C.H.BECK

2 STUDIA PRAWNICZE Historia powszechna ustroju i prawa

3 W sprzedaży: T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA S DOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podr czniki Prawnicze H. Izdebski HISTORIA MY LI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 4 Podr czniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA ADMINISTRACJI, wyd. 2 Skrypty Becka M. Maciejewski, J. El bieta Kundera (red.) LEKSYKON MY LICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 3 W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5 Podr czniki Prawnicze J. Krzynówek, A. Kacprzak PRAWO RZYMSKIE. PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 Repetytoria C.H. Beck

4 Historia powszechna ustroju i prawa Tadeusz Maciejewski profesor zw. dr hab. Uniwersytet Gda ski 4. wydanie zmienione WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2011

5 Propozycja cytowania: Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, 4. wyd., Nb. 88, Warszawa 2011 Redakcja: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa tel Skład i łamanie: IGAWA Ireneusz Gawli ski Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN e-book:

6 onie Aleksandrze po wi cam

7

8 Przedmowa Historia powszechna ustroju i prawa nie jest przedmiotem łatwym. Obejmuje wiele problemów, z których niemało jest nadal kwesti bada i sporów naukowych. Inna trudno ć tego wykładu tkwi w tym, i opracowuj cy temat musi stan ć przed ogromem materiałów, w ród których trzeba dokonać wła ciwego wyboru i uzasadnionej selekcji. Niniejszy podr cznik ma charakter studium porównawczego, uwzgl dniaj cego dzieje historii ustroju i prawa pa stw europejskich, a nawet obu Ameryk, głównie jednak Stanów Zjednoczonych. Sytuacja taka zmusiła pisz cego do odej cia od schematu wi kszo ci dotychczasowych opracowa, sprowadzaj cych histori ustrojów pa stwowych i prawa do przedstawienia kilku wybranych historii narodowych, na rzecz dziejów porównawczych w skali prawie całej Europy, a nawet Ameryki i Azji, przez co obserwacja nabrała charakteru uniwersalnego. Uj cie takie wymusiło konieczno ć opracowania historii ustroju i prawa wielu pa stw, o których dotychczasowe podr czniki w ogóle nie wspominały lub tylko wzmiankowały, np. Hiszpanii, Portugalii czy pa stw skandynawskich. Jak si wydaje, zwrócenie uwagi na te kraje nie tylko wzbogaca stan wiedzy polskiego historyka prawa, lecz ma równie charakter badawczy. Przysporzyć to mo e jednak niemało trudno ci w opanowaniu nazbyt obszernego materiału. W zwi zku z tym przy jego selekcji kierowałem si zasad wyboru kwestii uznawanych za najwa niejsze. Nie sposób było przy tej okazji pomin ć szczegółów. Pami tać jednak nale y, e ich przyswojenie nie jest celem samym w sobie. Główn uwag nale y zwrócić bowiem na dostrzeganie zwi zków mi dzy nimi, by na tej podstawie formułować i interpretować uogólnienia, tyle e w skali całych kontynentów, nie za wybranych krajów. Wspomniana metoda mo e wywołać dyskusj i zastrze enia. Wytłumaczeniem przyj tego układu jest jednak podołanie wymogom Wydawnictwa C.H. Beck, które niniejsze studium zakwalifikowało do serii Studia Prawnicze, uwzgl dniaj cej przedstawienie pełnego systemu historii ustroju i prawa, na podstawie elementów prawnoporównawczych. W zwi zku z tym rozmiar podr cznika został znacznie rozszerzony, co pozwoliło na powi kszenie pola obserwacji. Pod wzgl dem chronologicznym studium obejmuje histori powszechn ustrojów pa stwowych i prawa od staro ytno ci po czasy współczesne.

9 VIII Przedmowa W zwi zku z tym opracowanie podzielone jest, w zgodzie z tradycyjn periodyzacj, na pi ć cz ci, obejmuj cych: staro ytno ć, redniowiecze, czasy wczesnonowo ytne, czasy pó nonowo ytne oraz współczesno ć. Przyj cie tego układu dla historii ustroju i prawa stanowi pewne uproszczenie, gdy niektóre z tych epok, zwłaszcza ostatnie, wywołuj do dzisiaj dyskusje, które wynikaj z ró nych ocen przebiegu procesów prawnoustrojowych, jak i czasu ich trwania. W zwi zku z tym podziału dokonano w znaczeniu ogólnym, wyja niaj cym rozwój procesów dziejowych, bez przyjmowania jednolitych i obowi zuj cych dat. Ostatecznie cało ć zamkni to na 1945 r., co nie powinno budzić zastrze e. Dla ułatwienia korzystania z podr cznika wprowadzono: umiarkowanie rozbudowan struktur tekstu, z podziałem na mniejsze partie, pogrubienia druku dla wa niejszych poj ć oraz petit dla tekstu uzupełniaj cego wykład zasadniczy. Cało ć uzupełniaj ogólne wst py historyczne, których nie mo na było unikn ć, zwłaszcza gdy porusza si histori pa stw, której student nie wyniósł z wcze niejszej edukacji szkolnej, oraz indeksy. W podr czniku wykorzystany został dorobek uczonych zarówno polskich, jak i zagranicznych, zawarty w fundamentalnych podr cznikach i pracach monograficznych, a nawet cz stkowych. Ułatwieniem dla Czytelnika pragn cego dotrzeć do bogatej literatury prawnohistorycznej przedmiotu jest zamieszczenie jej podstawowego wykazu na pocz tku pracy. W wydaniu czwartym (zmienionym) ograniczono rysy historyczne, pomini to wiele zagadnie z historii my li oraz gospodarki, a tak e opuszczono fragmenty nazbyt szczegółowe dla nauki przedmiotu przez studenta, w tym ródła prawa rzymskiego, z racji odr bnych podr czników. Gda sk, kwiecie 2011 r. Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski

10 Przegl d tre ci Str. Nb. Przedmowa... VII Spis tre ci... XVII Bibliografia... XXXIX Cz ć I. Staro ytno ć Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu Rys historyczny Ustrój społeczny despotii Ustrój polityczny despotii Ustrój polityczny wielkich imperiów Rozdział II. Pa stwa-miasta polis Polis grecka Civitas rzymska Rozdział III. Monarchie imperialne Monarchie hellenistyczne Cesarstwo rzymskie (27 r. p.n.e. 476 r. n.e.) Cesarstwo chi skie Rozdział IV. ródła prawa (poza prawem rzymskim) Poj cie ródeł Prawo Egiptu Prawo Mezopotamii Prawo Izraela Prawo Persji Prawo Grecji Rozdział V. System prawa (poza prawem rzymskim) Prawo prywatne Prawo karne Prawo procesowe

11 X Przegl d tre ci Cz ć II. redniowiecze Str. Nb. Wprowadzenie. Granice chronologiczne Rozdział I. Plemienne pa stwa barbarzy skie. Pa stwo protofeudalne i pocz tki monarchii wczesnofeudalnej Pa stwa germa skie Pa stwa słowia skie Ustrój społeczno-gospodarczy Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Rozdział II. Jednolita monarchia feudalna Rys historyczny Ustrój społeczny Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Rozdział III. Rozdrobniona monarchia feudalna (policentryzm i monarchie dzielnicowe) Rys historyczny Ustrój społeczny Ustrój polityczny S downictwo Wojskowo ć Rozdział IV. Monarchia stanowa Rys historyczny Ustrój społeczny. Struktury stanowe Ustrój miast Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Rozdział V. Wielkie imperia redniowiecznej Azji z posiadło ciami w Europie Cesarstwo Bizantyjskie (Romajów) Arabowie Pa stwo Turków osma skich (do 1566 r.) Pa stwo Mongołów Rozdział VI. Zagadnienia ogólne prawa redniowiecznego Główne nurty i cechy

12 Przegl d tre ci XI Str. Nb. 46. Dominacja prawa zwyczajowego Partykularyzm prawa Stanowo ć prawa Kazuistyka prawa Rozdział VII. ródła prawa Prawo barbarzy ców Pó no redniowieczne prawo rodzime Odmienno ć systemu ródeł prawa angielskiego (po 1066 r.) Prawo kanoniczne Prawo rzymskie w redniowieczu Prawo bizantyjskie Prawo arabskie Rozdział VIII. Prawo prywatne Prawo osobowe Prawo mał e skie, rodzinne i opieku cze Prawo rzeczowe Prawo spadkowe Prawo zobowi zaniowe Rozdział IX. Prawo karne Prawo karne wczesnego redniowiecza Zmiany w prawie karnym pó nego redniowiecza Rozdział X. Post powanie s dowe Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwo ci Proces zwyczajny Post powanie z urz du Post powanie szczególne Post powanie zapobiegawcze Post powanie egzekucyjne Cz ć III. Czasy wczesnonowo ytne Wprowadzenie. Granice chronologiczne Rozdział I. Monarchie absolutyzmu renesansowego, klasycznego i o wieconego Rys historyczny Teoretyczne uzasadnienie monarchii absolutnej Doktryny ekonomiczne absolutyzmu Stosunki społeczne Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci

13 XII Przegl d tre ci Str. Nb. 76. Wojskowo ć Stosunek do wyzna Rozdział II. Republiki wczesnonowo ytne Rys historyczny Ustrój społeczno-gospodarczy Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Rozdział III. Kolonie pa stw europejskich w Ameryce Rys historyczny Stosunki społeczno-gospodarcze Ustrój polityczny Rozdział IV. ródła prawa wczesnonowo ytnego My l kodyfikacyjna XVI połowy XVIII w ródła prawa we Francji ródła prawa w Rzeszy Niemieckiej ródła prawa w pa stwach skandynawskich ródła prawa w Rosji ródła prawa w innych pa stwach Prawo rzymskie w czasach nowo ytnych ródła prawa angielskiego Rozdział V. Zmiany w prawie prywatnym Prawo osobowe Prawo mał e skie, rodzinne i opieku cze Prawo rzeczowe Prawo spadkowe Prawo zobowi za Rozdział VI. Zmiany w prawie karnym Charakterystyka ogólna Przest pstwo Kara Rozdział VII. Post powanie cywilne Proces rzymskokanoniczny Kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach wczesnonowo ytnych Rozdział VIII. Post powanie karne Proces inkwizycyjny

14 Przegl d tre ci XIII Str. Nb Angielski proces karny Cz ć IV. Czasy nowo ytne (pó nonowo ytne) Wprowadzenie. Granice chronologiczne Rozdział I. Zagadnienia ogólne konstytucjonalizmu Poj cie konstytucji Ustanowienie i zmiana konstytucji Struktura i systematyka konstytucji Tre ć konstytucji Pa stwo konstytucyjne. Kryteria podziałów Rozdział II. Ustrój społeczno-gospodarczy pa stw konstytucyjnych Ustrój społeczny Ustrój gospodarczy Rozdział III. Liberalno-demokratyczne monarchie konstytucyjne Rys historyczny Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Stosunek pa stwa do Ko cioła Rozdział IV. Monarchie absolutne i postabsolutne Rys historyczny Ustrój polityczny pa stw zło onych (konfederacji, federacji, unii realnych) Pa stwa unitarne Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Stosunek pa stwa do Ko cioła Rozdział V. Re imy autorytarne Rys historyczny Ustrój polityczny Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Stosunek pa stwa do Ko cioła Rozdział VI. Republiki Rys historyczny Ustrój polityczny

15 XIV Przegl d tre ci Str. Nb Wymiar sprawiedliwo ci Wojskowo ć Stosunek pa stwa do Ko cioła Rozdział VII. Zagadnienia kodyfikacji prawa Problem kodyfikacji prawa w XVIII w Prawo natury ideologiczna podstawa kodyfikacji Zało enia nowoczesnego kodeksu prawa Zagadnienie kodyfikacji prawa w Anglii Zagadnienie kodyfikacji prawa w USA Nowa systematyka prawa Rozdział VIII. Prawo cywilne Rozwój prawa cywilnego i my li cywilistycznej w XIX i XX w ródła prawa cywilnego. Przebieg prac kodyfikacyjnych i ich rezultaty ródła prawa handlowego Instytucje prawa cywilnego Prawo rzeczowe Prawo spadkowe Prawo zobowi zaniowe Dziedziny prawa wyodr bnione z prawa cywilnego Rozdział IX. Prawo karne My l karnistyczna XVIII XX w ródła prawa karnego Podstawowa problematyka nowo ytnego prawa karnego Rozdział X. Post powanie cywilne ródła prawa Cechy charakterystyczne nowo ytnego procesu cywilnego Rozdział XI. Post powanie karne My l humanitarna i jej postulaty ródła prawa Cechy charakterystyczne procesu karnego mieszanego Odmienno ci procesu karnego anglo-ameryka skiego Cz ć V. Czasy współczesne Wprowadzenie. Granice chronologiczne Rozdział I. Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich i ich praktyczna realizacja w okresie mi dzywojennym

16 Przegl d tre ci XV Str. Nb. Rozdział II. Zarys ustroju gospodarczego w okresie mi dzywojennym Rozdział III. Ustroje liberalno-demokratyczne Rys historyczny Stare i nowe monarchie konstytucyjne Stare i nowe republiki Rozdział IV. Re imy autorytarne Rys historyczny Poj cie autorytaryzmu Władza głowy pa stwa (król, prezydent, premier, caudillo) Władza ustawodawcza Zarz d lokalny. Samorz d Rozdział V. Re imy totalitarne Rys historyczny Poj cie totalitaryzmu Totalitaryzm włoski i niemiecki. Faszyzm Totalitaryzm bolszewicki. Stalinizm Systemy prawne pa stw demokratycznych Systemy prawne pa stw totalitarnych Indeks rzeczowy

17

18 Spis tre ci Str. Nb. Przedmowa... VII Bibliografia... XXXIX Cz ć I. Staro ytno ć Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu Rys historyczny Ustrój społeczny despotii Ustrój polityczny despotii I. Monarcha II. Administracja centralna i lokalna III. S downictwo Ustrój polityczny wielkich imperiów Rozdział II. Pa stwa-miasta polis Polis grecka I. Rys historyczny II. Organizacja polis III. Ustrój społeczny Obywatele Ludno ć zale na IV. Ustrój polityczny Polis arystokratyczna Król Rada starszych Zgromadzenie ludowe Urz dnicy Tyrania Polis oligarchiczna Polis demokratyczna (ate ska) Historyczny rozwój demokracji ate skiej Instytucje V. S downictwo S d przysi głych

19 XVIII Spis tre ci Str. Nb. 2. S dy kolegialne S dy jednoosobowe Civitas rzymska I. Rys historyczny II. Ustrój społeczny III. Ustrój polityczny w okresie królewskim ( p.n.e.) Król Senat Zgromadzenie kurialne (comitia curiata) Kolegia kapła skie IV. Ustrój polityczny w okresie republiki ( p.n.e.) Zgromadzenia ludowe Senat Urz dy i urz dnicy (magistratury) Podziały, uprawnienia, cechy Urz dy wy sze Konsulowie Pretorzy Cenzorzy Urz dy ni sze Edylowie Kwestorzy Pozostałe urz dy Urz dy nadzwyczajne Dyktatorzy Trybuni wojskowi z władz konsularn Trybuni ludowi Administracja terytorialna Zarz d Italii Prowincje V. Wojskowo ć Rozdział III. Monarchie imperialne Monarchie hellenistyczne I. Rys historyczny II. Ustrój społeczny III. Ustrój polityczny IV. Administracja Cesarstwo rzymskie (27 r. p.n.e. 476 r. n.e.) I. Rys historyczny II. Ustrój społeczny III. Ustrój polityczny pryncypatu (27 r. p.n.e. 284 r. n.e.) Princeps Zgromadzenia ludowe Senat

20 Spis tre ci XIX Str. Nb. 4. Magistratury Urz dnicy cesarscy Kancelaria i rada cesarska Administracja terytorialna Zarz d Italii Prowincje IV. Ustrój polityczny dominatu ( r.) Cesarz Senat Administracja cesarska Administracja terytorialna V. Ko ciół i religia chrze cija ska VI. Wojskowo ć Cesarstwo chi skie I. Rys historyczny II. Ustrój społeczny III. Ustrój polityczny Monarcha. Cesarz Administracja centralna i terytorialna Rozdział IV. ródła prawa (poza prawem rzymskim) Poj cie ródeł Prawo Egiptu Prawo Mezopotamii Prawo Izraela Prawo Persji Prawo Grecji Rozdział V. System prawa (poza prawem rzymskim) Prawo prywatne I. Prawo osobowe II. Prawo rodzinne III. Prawo rzeczowe IV. Prawo zobowi za V. Prawo spadkowe Prawo karne Prawo procesowe Cz ć II. redniowiecze Wprowadzenie. Granice chronologiczne Rozdział I. Plemienne pa stwa barbarzy skie. Pa stwo protofeudalne i pocz tki monarchii wczesnofeudalnej Pa stwa germa skie