FORMY ŻELAZA, GLINU I MANGANU JAKO WSKAŹNIKI NIEKTÓRYCH PROCESÓW GLEBOTWÓRCZYCH W GLEBACH REZERWATU RYBITEW KAMPINOSKIEGO PARKU NARODOWEGO

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI NR 2 WARSZAWA 2010: JÓZEF CHOJNICKI, ANNA BRZOZOWSKA, ANNA HRYCIUK, RAFAŁ MARCZAK FORMY ŻELAZA, GLINU I MANGANU JAKO WSKAŹNIKI NIEKTÓRYCH PROCESÓW GLEBOTWÓRCZYCH W GLEBACH REZERWATU RYBITEW KAMPINOSKIEGO PARKU NARODOWEGO IRON, ALUMINUM AND MANGANESE FORMS AS INDICATORS OF SELECTED SOIL-FORMING PROCESSES IN SOILS OF THE RYBITEW RESERVATION IN KAMPINOS NATIONAL PARK Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa, SGGW w Warszawie Abstract: Relatively low values of the translocation indicators of iron (soluble in 20% HC1 - Fe^cl, in dithionite - Fed and in ammonium oxalate - Feo) and aluminum (soluble in 20% HC1 - A1H(^, in dithionite -Aid and in ammonium oxalate - Alo) in Albic Podzols indicate their young age. Illuvial horizons of these soils meet the criteria of spodic diagnostic horizons according to the FAO-WRB [2006/2007] and Soil Taxonomy [1999] classifications. The Brunic Arenosols soils indicated low intensity of the soil-forming process, what is manifesting by relatively small accumulation of iron, aluminum and manganese forms, including the low content of active iron and aluminum (Alo + l/2feo) in sideric (B) horizons. The highest activity in the podzolization process was noted in the case of various forms of aluminum, in the lessives process the highest activity was observed for iron forms, whereas in the Brunic Arenosols the activity of both elements was similar. The activity of manganese forms in the studied soils was low, particularly in parts of the soil subject to the podzolization process. Słowa kluczowe: formy żelaza, glinu, manganu, gleby rdzawe, gleby bielicowe, bielice, gleby płowe. Key words: iron, aluminum and manganese forms, Brunic Arenosols, Albic Podzols, Albic Luvisols. WSTĘP Badaniem różnych form żelaza i glinu w procesach glebotwórczych zajmowało się wielu gleboznawców w przeszłości [Blume, Śchwertmann 1969; Konecka-Betley 1968; Kowalkowski 1968; Kuźnicki, Skłodowski 1970; Kuźnicki i in. 1974] oraz w mijającym dziesięcioleciu [Chojnicki 2002; Degórski 2002; Janowska 2001; Kabała 2005,2006; Zagórski 2003]. Zainteresowania te wynikają z dużej aktywności tych pierwiastków w środowisku glebowym, co przesądza o powszechnym stosowaniu różnych ich form w badaniu typów i stopnia zaawansowania procesów glebotwórczych. Stąd w klasyfikacjach gleb [FAO- WRB 2006/2007,1998; Soil Taxonomy 1999] wprowadzono i w dalszym ciągu się poszukuje nowych kryteriów ilościowych, opartych na zawartości różnych form żelaza i glinu, do

2 M J. Chojnicki, A. Brzozowska. A. Hryciuk, R. Marczak identyfikacji poziomów genetyczno-diagnostycznych, które wraz z określoną sekwencją ich profilowego rozmieszczenia umożliwiają wydzielanie poszczególnych jednostek typologicznych gleb. Celem przeprowadzonych badań było określenie kierunku i stopnia zaawansowania procesów glebotwórczych w glebach rezerwatu Rybitew, zlokalizowanego w północnowschodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego (KPN), z wykorzystaniem analizy różnych form chemicznych żelaza, glinu i manganu. MATERIAŁ I METODY Badania różnych form żelaza, glinu i manganu w glebach rezerwatu Rybitew, według Klasyfikacji gleb leśnych Polski [2000], obejmowały gleby płowe właściwe (profil 414), gleby rdzawe właściwe (profil 388, 405, 411), gleby bielicowe właściwe (profil 392) oraz bielice (profil 402). Podstawowe właściwości tych gleb zawarte są w pracy Chojnickiego i Piotrowskiej [2010]. W próbkach glebowych oznaczono zawartość żelaza, glinu i manganu rozpuszczalnego w 20% HC1 (Fe CI, A1HC1, Mn ) - metodą Gedrojcia [1955], w wyciągu cytrynianowo-węglanowo-ditionitowym (Fed, Aid, M nd)-metodąm ehra-jacksona [1960] i szczawianu amonu (Feo, Alo, Mno) - metodą Tamma w modyfikacji Schwertmanna [USDA SCS 1992]. W wyciągach żelazo, glin i mangan oznaczono techniką ASA i na ich podstawie obliczono: - stopień uruchomienia żelaza (Fed/FeHC1), glinu (Aid/A1HC1), manganu (M nd/m nhc1), - wskaźniki aktywności (krystaliczności) żelaza (Feo/Fed), glinu (Alo/Ald) i manganu (Mno/Mnd), - wskaźnik iluwialnej akumulacji żelaza i glinu (suma Alo + 1/2Feo), - wskaźniki przemieszczenia - Wp żelaza i glinu do poziomów wzbogacenia Bv/A, Bhfe/Ees, Bt/Eet. WYNIKI BADAŃ Zawartość glinu rozpuszczalnego w 20% HC1 jest w zdecydowanej większości poziomów badanych gleb większa niż żelaza, z wyjątkiem najgłębszych poziomów profili 405 i 411 gleb rdzawych o uziamieniu piasku luźnego (tab. 1). W największych ilościach oba pierwiastki występują w poziomach wmycia gleb płowych, bielicowych i bielic oraz w wierzchnich poziomach (próchnicznych i rdzawienia) gleb rdzawych. W poziomach spodic gleb bielicowych (około 2-krotnie) i szczególnie bielic (6-krotnie) zawartość glinu jest większa niż żelaza. Podobną dystrybucję ilościowego rozmieszczenia w glebach płowych i rdzawych wykazywał mangan, natomiast nie stwierdzono wpływu procesu bielicowania na rozmieszczenie tego pierwiastka. Wyraźną akumulację formy wolnej żelaza i glinu (Fed, Aid) i ekstrahowanej szczawianem amonu (Feo, Alo) stwierdzono w poziomach wmycia gleb płowych, bielicowych, w wierzchnich poziomach (próchnicznych i rdzawienia) gleb rdzawych oraz obydwu form glinu (Aid i Alo) w poziomach iluwialnych bielic (tab. 1). W bielicy (prof. 402) stwierdzono nieduże zawartości żelaza wolnego (Fed) i amorficznego (Feo) oraz brak ich przemieszczenia i akumulacji w poziomie spodic. Ilościowe rozmieszczenie profilowe tych form manganu (Mnd i Mno) w glebach płowych i rdzawych było podobne jak żelaza i glinu, a w glebach bielicowych i bielicach nie było uzależnione od zachodzącego procesu

3 TABELA 1. Zawartość Fe, AL, Mn ekstrahowanego 20% HC1 (Fe (n, Aljin, M n ^ ), buforem dithionitowym (Fed, Aid, Mnd) i szczawianem amonu (Feo, Alo, Mno); wskaźniki krystaliczności żelaza Feo/Fed i wartość Alo/Ald, Mno/Mnd oraz stopień uruchomienia żelaza (Fed/Fe n), glinu (Ald/AlJICJ), manganu (Mnd/ Mn ) TABLE 1. Content o f iron, aluminum and manganese extractable in 20% (Fe, AllI(, Mrij ), dithionite (Fed, Aid, Mnd) and ammonium oxalate (Feo, Alo, Mno); crystalinity index o f iron (Feo/Fed), value o f Alo/Ald, Mno/Mnd, as well as mobility indexes or iron Fd/ Fe Mr ) aluminum (Aid/ Al,,ri) and manganese (Mnd/ Mn > n) N r.-n o. Prof. Horizon Poziom Gleba płowa właściwa Głębokość Depth [cm] Fe 1IC1 Fed Feo Feo/Fed Fed/Fe IICI A1 n Aid Alo Alo/Ald Ald/AW. Mnnci Mnd Mno Mno/Mnd Mnd/Mn]Icl Alo+ % % mg/kg l/2feo [%] - Albie Luvisols 414 A ,48 0,23 0,11 0,48 0,48 0,70 0,10 0,08 0,80 0, ,12 0,50 0,14 Eet ,61 0,37 0,09 0,24 0,61 0,79 0,06 0,05 0,83 0, ,86 0,75 0,10 Bt ,64 1,46 0,20 0,14 0,55 2,70 0,13 0,12 0,92 0, ,79 0,78 0,22 C ,21 0,83 0,18 0,22 0,38 2,51 0,11 0,12 1,09 0, ,74 0,74 0,21 IIC ,13 0,03 0,01 0,33 0,23 0,13 0,01 0,01 1,00 0, ,60 0,24 0,02 Gleby rdzawe właściwe - Brunic Arenosols 405 A ,38 0,23 0,13 0,56 0,60 0,59 0,11 0,09 0,82 0, ,05 0,88 0,16 Bv ,37 0,20 0,10 0,50 0,54 0,59 0,09 0,08 0,89 0, ,96 0,74 0,13 BvC ,35 0,20 0,06 0,30 0,57 0,49 0,05 0,04 0,80 0, ,84 0,72 0,07 IIC ,25 0,05 0,03 0,60 0,20 0,19 0,03 0,03 1,00 0, ,95 0,55 0, A ,54 0,24 0,17 0,71 0,44 0,81 0,05 0,05 1,00 0, ,00 0,68 0,13 Bv ,10 0,02 0,02 1,00 0,20 0,19 0,02 0,02 1,00 0, ,00 0,71 0,03 BvC ,07 0,01 0,01 1,00 0,14 0,13 0,01 0,01 1,00 0, ,00 0,55 0,02 C ,06 0,01 0,01 1,00 0,16 0,12 0,01 0,01 1,00 0, ,00 0,38 0, A ,33 0,23 0,08 0,35 0,70 0,49 0,07 0,05 0,71 0, ,15 0,84 0,09 Bv ,40 0,24 0,04 0,17 0,60 0,62 0,04 0,03 0,75 0, ,97 0,74 0,05 BvC ,45 0,24 0,05 0,21 0,53 0,52 0,03 0,02 0,67 0, ,85 0,72 0,05 C ,43 0,25 0,06 0,24 0,58 0,41 0,02 0,02 1,00 0, ,86 0,64 0,05 C ,19 0,12 0,02 0,17 0,63 0,14 0,01 0,01 1,00 0, ,54 0,34 0,02 Gleba bielicowa właściwa - Albie Podzols 392 AEes ,15 0,11 0,05 0,45 0,73 0,17 0,03 0,03 1,00 0, ,75 0,27 0,06 Ees ,12 0,08 0,04 0,50 0,66 0,17 0,02 0,02 1,00 0, ,82 0,48 0,04 Bhfe ,26 0,19 0,07 0,37 0,73 0,45 0,14 0,16 1,14 0, ,60 0,24 0,20 C ,16 0,10 0,02 0,20 0,63 0,19 0,05 0,07 1,40 0, ,80 0,29 0,08 C ,23 0,10 0,02 0,20 0,43 0,24 0,04 0,04 1,00 0, ,72 0,52 0,05 Bielica próchniczna - Albie Podzols 402 Ees ,11 0,04 0,02 0,50 0,36 0,46 0,09 0,07 0,78 0, ,22 0,50 0,08 Bh ,11 0,02 0,01 0,50 0,18 0,66 0,25 0,23 0,92 0, ,00 0,05 0,24 BhC ,15 0,02 0,01 0,50 0,13 0,42 0,05 0,09 1,80 0, ,50 0,09 0,10 C ,16 0,01 0,01 1,00 0,06 0,20 0,03 0,05 1,67 0, ,00 0,04 0,05 C ,08 0,01 0,01 1,00 0,12 0,11 0,01 0,02 2,00 0, ,50 0,33 0,03 Formy Fe, Al i Mn jako wskaźniki niektórych procesów glebotwórczych w KPN 31

4 J. Chojnicki, A. Brzozowska, A. Hryciuk, R. Marczak TABELA 2. Wskaźniki przemieszczenia (stosunki zawartości w poszczególnych poziomach) żelaza i glinu rozpuszczalnych w 20% HC1 (FeHa, A l^ ), ekstrahowanych dithionitem (Fed, Aid), szczawianem amonu (Feo, Alo) oraz Alo+l/2Feo TABLE 2. Translocation indexes (content ratios in compared horizons) of iron, aluminum extracted by 20% HC1 (FeHC], A l^ ), dithionite buffer (Fed, Aid) and ammonium oxalate (Feo, Alo), as well as Alo+l/2Feo Nr profilu Profile No. FeHd Fed Feo AIhc, Gleba płowa właściwa - Albie Luvisols (Bt/Eet) Aid Alo Alo-t-l/2Feo 414 4,33 3,94 2 z.,---- ^, 3,41 2,17 2,4 2,20 Gleby rdzawe właściwe - Brunic Arenosols (Bv/A) 405 0,97 0,87 0,77 1,00 0,82 0,89 0, ,18 0,08 0,12 0,23 0,40 0,40 0, ,04 0,5 1,26 0,57 0,6 0,55 Gleba bielicowa właściwa - Albie Podzols (Bhfe/Ees) 392 2,17 2, ,65 7,00 8,00 5,00 Bielica próchniczna - Albie Podzols (Bh/Ees) 402 1,00 0,50 0, ,78 3,29 3,00 bielicowania. Najwyższe wskaźniki przemieszczenia w procesie płowienia wykazało żelazo rozpuszczalne w 20% HC1 i żelazo wolne, z kolei w procesie bielicowania większe zróżnicowanie w profilu wykazały formy glinu, odpowiednio w malejącej kolejności: Alo>Ald>AlHC1 (tab. 2). Poziomy rdzawienia wszystkich gleb rdzawych wykazały nieduże wzbogacenie w formy badanych pierwiastków, stąd wskaźniki ich przemieszczenia przeważnie osiągnęły wartość mniejszą od jedności. Wskaźnik koncentracji żelaza i glinu (Alo +l/2feo) największą wartość (nieco ponad 0,2%) osiągnął w poziomie wzbogacenia gleby płowej, bielicowej i bielicy, natomiast w poziomach rdzawienia od 0,03 do 0,13% (tab. 1). Największe uruchomienie żelaza (Fed/Fe4C1) stwierdzono w wierzchnich poziomach badanych gleb oraz w poziomie eluwialnym i iluwialnym gleby płowej i bielicowej (tab. 1). Natomiast najmniejsze uruchomienie tego pierwiastka miało miejsce w bielicy. Stopień uruchomienia glinu (A ld /A l^) w badanych glebach osiągnął znacznie mniejsze wartości niż żelaza, z wyjątkiem bielicy (prof. 402). Z kolei największe jego uruchomienie stwierdzono w powierzchniowych poziomach gleb płowych i rdzawych oraz w poziomach spodic gleb bielicowych i bielic. Największy stopień uruchomienia manganu stwierdzono w glebach płowych i rdzawych, natomiast w glebach bielicowych i bielicy jego uruchomienie jest mniejsze niż żelaza. W większości badanych gleb wskaźniki aktywności żelaza (Feo/Fed) osiągają największe wartości w ich powierzchniowych poziomach (tab. 1). Tylko w glebie rdzawej (prof. 388) i bielicy (prof. 402) największa aktywność tego pierwiastka występowała w głębszych poziomach. Stosunki Mno/Mnd i szczególnie Alo/Ald osiągają znacznie wyższe wartości, często równe jedności, bez wyraźnie widocznej zależności od zachodzących procesów glebotwórczych.

5 Formy Fe, Al i Mn jako wskaźniki niektórych procesów gleb otwór czy ch w KPN 33 DYSKUSJA Zawartości oraz profilowe rozmieszczenie badanych form żelaza, glinu i manganu w glebach rdzawych rezerwatu Rybitew wykazały mały stopień zaawansowania zachodzącego w nich procesu glebotwórczego. Ich poziomy wzbogacenia (Bv) najczęściej zawierają mniej wolnego (Fed, Aid) i amorficznego (Feo, Alo) żelaza i glinu oraz Alo+l/2Feo niż nadległe poziomy próchniczne. Stąd wskaźniki przemieszczenia (iluwiacji) różnych form tych pierwiastków przyjmują wartości mniejsze od jedności (tab. 2). Gleby te wykazują znacznie mniejsze zaawansowanie procesu rdzawienia niż gleby rdzawe zlokalizowane w innych częściach KPN [Janowska i in. 2002; Czępińska-Kamińska 1986], na obszarze zlodowacenia środkowopolskiego [Janowska 2001], Dolnego Śląska [Kabała 2005], w Borach Tucholskich [Bednarek 1991], Puszczy Białej [Grabowska 2009; Kuźnicki i in. 1978], na terenach górskich [Marzec, Kabała 2008; Kowalkowski, Degórski 2005] oraz uprawnych [Szafranek 2000]. Dotychczasowy słaby rozwój gleb rdzawych rezerwatu może być spowodowany składem mineralnym piasków aluwialnych, z których się wytworzyły, zmianami stosunków wodnych na obszarze KPN [Konecka-Betley i in. 1994], bądź młodym ich wiekiem - mogły powstać w neoholocenie z antropogenicznie przewianych piasków [Konecka-Betley 2001]. Występujące na wydmach gleby bielicowe rezerwatu wykazały podobne wzbogacenie poziomów spodic w wolne żelazo i glin (Fed, Aid), formy amorficzne tych pierwiastków (Feo, Alo) i w ich sumę (Alo+1/2Feo) jak niektóre gleby bielicowe KPN [Janowska i in. 2002; Czępińska-Kamińska 1986], Dolnego Śląska [Kabała 2005], Europy [Degórski 2002]. Zarówno w badanych glebach bielicowych, a szczególnie w bielicach zdecydowanie większą aktywność, mierzoną wskaźnikiem przemieszczenia z poziomu albie do spodic, wykazały formy glinu (w kolejności Alo>Ald>AlHCl). Większą aktywność glinu niż żelaza w procesie bielicowania wykazali także wymienieni autorzy. Poziomy spodic w badanych glebach bielicowych i bielicach spełniająkryteria ich wydzielania według klasyfikacji FAO- WRB [2006/2007]. Z kolei według kryteriów klasyfikacji FAO-WRB [1998], Soil Taxonomy [1999] i Klasyfikacji gleb leśnych Polski [2000] poziomy spodic badanych gleb zapewniają wymaganą dwukrotnie większą zawartość Alo+l/2Feo w poziomie spodic niż w nadległym poziomie albie, natomiast nie spełniają kryterium zawartości Alo+l/2Feo większej niż 0,5%. Drugie kryterium wydzielania poziomu spodic według tych klasyfikacji (zawartość Alo+l/2Feo >0,6%) nie było spełnione także w większości gleb bielicowych występujących w innych częściach KPN [Janowska i in. 2002; Czępińska-Kamińska 1986] i w niektórych glebach Europy [Degórski 2002]. Natomiast poziomy spodic gleb bielicowych Dolnego Śląska [Kabała 2005] znacznie przekraczały wartość graniczną 0,6% zawartości Alo+l/2Feo, co należy tłumaczyć znaczną naturalną zasobnością skał macierzystych tych gleb w żelazo i glin. Jak wskazują powyższe rozważania ograniczenie znaczenia niektórych kryteriów ilościowych wydzielania poziomu spodic wprowadzone w klasyfikacji FAO-WRB [2006/2007] należy uznać za słuszne, ponieważ w znacznym stopniu elim inują wątpliwości prawidłowego wydzielania gleb objętych procesem bielicowania. Stosunkowo niedużej wartości wskaźniki przemieszczenia form żelaza i szczególnie glinu w glebach bielicowych rezerwatu, w porównaniu do niektórych wyników badań innych autorów [Degórski 2002; Kabała 2005], wskazują na młody wiek tych gleb. Trudna do wyjaśnienia jest bardzo mała aktywność związków żelaza w bielicach, które sąobjęte tym samym procesem glebotwórczym co gleby bielicowe. Zjawisko to stwierdziła także Janowska i in. [2002] w glebach glejobielicowych Kateny Wilków Kampinoskiego Parku Narodowego.

6 M. J. Chojnicki, A. Brzozowska, A Hryciuk, R. Marczak Dyskusyjnie bielicę rezerwatu Rybitew (prof. 402) zaklasyfikowano jako próchniczną w której zawartość Corg w podpoziomie spodic Bh wynosiła 0,95%. Co prawda Klasyfikacja gleb leśnych Polski [2000] daje możliwości wyróżniania różnych odmian bielic, jednak nie określa kryteriów ilościowych wydzielania poziomu spodic. Interesującą, godną rozważenia i dalszego udoskonalania w tym zagadnieniu jest propozycja Kabały [2005], która na podstawie wartości stosunku zawartości węgla organicznego do zawartości aktywnych form żelaza i glinu (Corg/(Alo + l/2feo)) w podpoziomie spodic Bh wydziela bielice żelaziste (wartość stosunku <2), żelazisto-próchniczne (wartość stosunku 2-10) i próchniczne (wartość stosunku >10). Według powyższych kryteriów badaną bielicę należałoby zaklasyfikować jako żelazisto-próchniczną, ponieważ wartość Corg/(Alo + l/2feo) w jej podpoziomie spodic Bh wynosi 3,96. W glebach płowych rezerwatu najw iększą aktywność wykazały formy żelaza, szczególnie rozpuszczalnego w 20% HC1 i wolnego. Wskaźniki przemieszczenia form żelaza (tab. 2) osiągnęły podobny zakres wartości jak w glebach płowych z różnych części Polski [Chojnicki 1993; Dąbkowska-Naskręt, Jaworska 1997; Kobierski, Dąbkowska-Naskręt 2003; Konecka-Betley 2009]. Natomiast dużą aktywność amorficznego glinu (Alo), którego wartość przemieszczenia jest zbliżona do przemieszczenia amorficznego żelaza (Feo), należy tłumaczyć silnym zakwaszeniem tych gleb, które zwiększa aktywność tego pierwiastka w środowisku glebowym. Poziom iluwialnego wzbogacenia (Bt) w tych glebach został wydzielony zgodnie z kryteriami Klasyfikacji gleb leśnych Polski [2000] i klasyfikacji FAO-WRB [2006/2007]. Profilowe rozmieszczenie zawartości badanych form manganu jest podobne jak form żelaza w glebach płowych i rdzawych, jednak związki tego pierwiastka wykazały znacznie mniejszą aktywność w tych procesach glebotwórczych. Natomiast w glebach bielicowych i bielicach nie stwierdzono wyraźnego wpływu procesu glebotwórczego na pionowe rozmieszczenie form manganu. WNIOSKI 1. Gleby rdzawe rezerwatu Rybitew charakteryzują się małym stopniem zaawansowania procesu glebotwórczego rdzawienia, co wyraża się stosunkowo małą akumulacją różnych form żelaza, glinu, manganu, w tym niską zawartością form aktywnych żelaza i glinu (Alo+l/2Feo) w poziomach sideric. 2. Stosunkowo niedużej wartości wskaźniki przemieszczenia form żelaza i glinu w glebach bielicowych i bielicach wskazują na ich młody wiek, jednak ich poziomy diagnostyczne spodic spełniają kryteria wydzielania według systematyki FAO-WRB [2006/2007] i Soil Taxonomy [1999]. 3. Największą aktywność w procesie bielicowania wykazały różne formy glinu, w procesie płowienia formy żelaza, natomiast w procesie rdzawienia aktywność obu pierwiastków była zbliżona. Z kolei aktywność form manganu w badanych glebach była mała, szczególnie w procesie bielicowania.

7 Formy Fe, Al i Mn jako wskaźniki niektórych procesów glebotwórczych w KPN 35 LITERATURA BEDNAREK R. 1991: Wiek, geneza i stanowisko systematyczne gleb rdzawych w świetle badań paleopedogenicznych w okolicach Osia (Bory Tucholskie). UMK - Rozprawy, Toruń:??ss. BLUME P.R., SCHWERTMANN U. 1969: Genetic evaluation o f profile distribution o f Al, Fe, Mn oxides. Soil Sci. Soc. Am. Proc. 33: CHOJNICKI J. 1993: Gleby płowe wytworzone z utworów pokrywowych Równiny Błońsko-Sochaczewskiej. Rocz. Glebozn. 44, 3/4: CHOJNICKI J. 2002: Procesy glebotwórcze w madach środkowej doliny Wisły i Żuław. Wyd. Fund. Rozwój SGGW, Warszawa: 83 ss. CHOJNICKI J., PIOTROWSKA J. 2010: W łaściw ości morfologiczne i fizyko-chem iczne gleb rezerwatu Rybitew Kampinoskiego Parku Narodowego. Rocz. Glebozn. 61, 2: CZĘPINSKA-KAMIŃSKA D. 1986: Zależność między rzeźbą terenu a typami gleb obszarów wydmowych Puszczy Kampinoskiej. W: Wpływ działalności człowieka na środowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym. Wyd. SGGW-AR, Warszawa: DĄBKOWSKA-NASKRĘT H., JAWORSKA H. 1997: Gleby płowe wytworzone z utworów pyłowych Pojezierza Dobrzyńsko-Chełmińskiego i Wysoczyzny Kaliskiej. Cz.. I. Morfologia i właściwości fizyko-chemiczne. Rocz. Glebozn. 48, 1/2: DEGÓRSK1 M. 2002: Przestrzenna zmienność właściwości gleb bielicoziemnych środkowej i północnej Europy a geograficzne zróżnicowanie czynników pedogenicznych. Prace Geograficzne nr 182, PAN, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego. Warszawa: 189 ss. FAO-WRB 1998: World Reference Base for Soil Resources (WRB). World Soil Resources Reports 84. Rome: 88 ss. FAO-WRB 2006/2007: World Reference Base for Soil Resources (WRB). World Soil Resources Reports 103. Rome: 145 ss. GEDROJĆ K. 1955: Chemiczeskij analiz poczwy. Moskwa: 156 ss. GRABOWSKA K. 2009: Procesy glebotwórcze w glebach Puszczy Białej. SGGW, Wrarszawa, maszynopis pracy doktorskiej. JANOWSKA E. 2001: Geneza i właściwości gleb rdzawych na obszarze zlodowacenia środkowopolskiego. Wyd. Fund. Rozwój SGGW. Warszawa: 75 ss. JANOWSKA E., KONECKA-BETLEY K CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D OKOŁOWICZ M. 2002: Formy żelaza i glinu jako wskaźniki niektórych procesów glebotwórczych w Rezerwacie Biosfery: Puszcza Kampinoska. Rocz. Glebozn. 53, 3/4: 33^-46. KABAŁA C. 2005: Geneza, właściwości i występowanie gleb bielicowych w zróżnicowanych warunkach geologicznych Dolnego Śląska. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, 519: 169 ss. KABAŁA C. 2006: Diagnostic spodic horizons in podzols of the Sudety mountains. Pol. J. Soil Sci. 39: KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI CILP, Warszawa: 123 ss. KOBIERSKI M., DĄBKOWSKA-NASKRĘT H. 2003: Skład mineralogiczny i wybrane właściwości fizykochemiczne zróżnicowanych typologicznie gleb Równiny Inowrocławskiej. Cz. I. Morfologia oraz właściwości fizyczne i chemiczne wybranych gleb. Rocz. Glebozn. 54, 4: KONECKA-BETLEY K. i in. 1994: Prognozowanie przemian właściwości gleb Kampinoskiego Parku Narodowego na tle innych komponentów środowiska przyrodniczego. Fund. Rozwój SGGW, Warszawa: KONECKA-BETLEY K. 1968: Zagadnienie żelaza w procesie gfebotwórczym. Rocz. Glebozn. 19, 1: KONECKA-BETLEY K. 2001: Rekonstrukcja przebiegu procesów pedologicznych w późnym plejstocenie i holocenie w środkowej Polsce. Rocz. Glebozn. 52, 1/2: KONECKA-BETLEY K. 2009: Złożona geneza gleb płowych. Rocz. Glebozn. 60, 4: KOWALKOWSKI A. 1968: General regularities o f free Si-, Al- and Fe-oxides profile distribution in podzolic soils of Ostrzeszów hills. Rocz. Glebozn. 19, dodatek: KOWALKOWSKI A., DEGÓRSKI M. 2005: Biogeomorfologiczna odrębność górskich strukturalnych gleb rdzawych bielicowych. Probl. Zagosp. Ziem Górskich 52: KUŹNICKI F., SKŁODOWSKI P. 1970: Zawartość w glebie wolnego żelaza, glinu i S i0 2jako kryterium typologiczne. Rocz. Glebozn. 21, 1: KUŹNICKI F., BIAŁOUSZ S., RUSIECKA D SKŁODOWSKI P. 1974: Charakterystyka procesu bielicowania w glebach wytworzonych z piasków wydmowych Puszczy Kampinoskiej. Rocz. Glebozn. 25, 2: KUŹNICKI F., BIAŁOUSZ S., KAMIŃSKA H., OSZMIAŃSKA M SKŁODOWSKI P., ZIEMIŃSKA A., ŻAKOWSKA H. 1978: Typologia gleb wytworzonych z piasków Puszczy Białej w nawiązaniu do geomorfologii terenu. Rocz. Nauk Roi. 166, seria D-Monog.: MARZEC M., KABAŁA C. 2008: Gleby rdzawe i brunatne kwaśne wytworzone ze zwietrzelin granitów w Sudetach - Morfologia, właściwości i systematyka. Rocz. Glebozn. 59, 3/4:

8 J. Chojnicki, A. Brzozowska, A. Hryciuk, R. Marczak MEHRA D. R, JACKSON M. L. 1960: Iron oxide removal from soils and clays by dithionite-citrate system, buffered with sodium bicarbonate. Clays Clav Minerals 5: SOIL TAXONOMY 1999: Soil Survey Staff. 2nd ed. US Dep. Agric., NRCS, Washington DC: 831 ss. SZAFRANEK A. 2000: Właściwości oraz przydatność rolnicza gleb płowych i rdzawych Wysoczyzny Kałuszyńskiej. Wyd. Fund. Rozwój SGGW. Warszawa: 131 ss. USDA SCS 1992: Soil survey laboratory methods manual. Soil Survey Investigation Report No 42. Version 2.0. ZAGÓRSKI Z. 2003: Mineralogiczne i mikromorfologiczne wskaźniki genezy i właściwości rędzin wytworzonych ze skał węglanowych różnych formacji geologicznych. Wyd. Fund. Rozwój SGGW. Warszawa: 124 ss. Dr hab. Józef Chojnicki prof nadzw. SGGW Katedra Nauk o Środowisku Glebowym SGGW Warszawa, ui Nowoursynowska 159/37 jozef_chojnicki@sggw. pl