WŁAŚCIWOŚCI MORFOLOGICZNE I FIZYKOCHEMICZNE GLEB ORGANICZNYCH W OTOCZENIU REZERWATU PRZYRODY STAWY RASZYŃSKIE

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI NR 3 WARSZAWA 2010: JÓZEF CHOJNICKI, MIROSŁAW STANKIEWICZ WŁAŚCIWOŚCI MORFOLOGICZNE I FIZYKOCHEMICZNE GLEB ORGANICZNYCH W OTOCZENIU REZERWATU PRZYRODY STAWY RASZYŃSKIE MORPHOLOGICAL AND PHYSICAL-CHEMICAL PROPERTIES OF THE ORGANIC SOILS IN THE VICINITY OF STAWY RASZYŃSKIE RESERVATION Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa, SGGW w Warszawie Abstract: In the vicinity o f the Stawy Raszyńskie reservation (nearly 11 km to the southwest of Warsaw) occur shallow Eutric Histosols (according to the FAO-WRB Classification 2006/2007), medium transformed by the muck-forming process, developed from low peat, underlain by sand and covered by grassland. Apart from changes of the morphological and physical properties, a decrease of CEC (alkaline as well as hydrogen cations), the C:N value and increase of the ash content were observed in the surface moorsh horizons of the soils. A fall of the present level of groundwater in these soils will intensify the muck-forming process (mineralization of organic matter) and time will cause their transformation to mineral-muck and later to mineral soils. From the agricultural point of view the studied soils represent a medium value complex of grassland soils with correct air-water relations. Słowa kluczowe: gleby torfowo-murszowe, proces murszenia, użytki zielone Key words: Eutric Histosols, muck-forming process, grassland WSTĘP Wcześniejsze i obecne zainteresowanie wielu gleboznawców glebami torfowomurszowymi wynika z dwóch powodów. Po pierwsze są to gleby ulegające intensywnym przemianom, włącznie z ich degradacją na skutek nadmiernego odwodnienienia [Maciak, Gotkiewicz 1983; Okruszko 1988; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1993; Okołowicz, Sowa 1997; Bogacz, Roszkowicz 2010]. Stąd poznawanie właściwości i monitorowanie przemian tych gleb może przyczynić się do wyeliminowania lub zmniejszenia negatywnych skutków ich transformacji. Materia organiczna gleb torfowo-murszowych wraz z pogłębiającym się odwodnieniem ulega intensywnemu procesowi murszenia (mineralizacji). Przy zbyt silnym przesuszeniu gleby te mogą ulegać procesowi degradacji, którego skutkiem jest zanik roślinności, a więc utrata zdolności produkcyjnej biomasy, a następnie uleganie procesowi erozji wietrznej. Ciągłe obniżanie poziomu lustra wody gruntowej na większości obszaru Polski doprowadziło i prowadzić będzie do zaniku znacznej części płytkich gleb

2 Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych.. 27 torfowo-murszowych w wyniku zmineralizowania ich materii organicznej. Drugim powodem badania właściwości i śledzenia przemian gleb torfowo-murszowych jest ich duże znaczenie rolnicze - występuje na nich na obszarze Polski około 30% trwałych użytków zielonych, głównie łąk [Liwski i in. 1981; Okruszko, Piaścik 1993]. Celem przeprowadzonych badań było określenie właściwości, kierunku i stopnia zaawansowania procesu murszenia gleb torfowo-murszowych w otoczeniu rezerwatu przyrody Stawy Raszyńskie. OBIEKT I METODY BADAŃ Rezerwat przyrody Stawy Raszyńskie położony w gminie Raszyn (około 11 km na południowy-zachód od Warszawy) zajmuje środkową części zlewni rzeki Raszynki [Rada i zarząd powiatu pruszkowskiego 2005]. Został utworzony w 1978 roku, a jego nazwa związana jest z występującym w jego granicach kompleksem zbiorników wodnych, obejmującym 11 stawów hodowlanych ryb, które są jedynym rezerwatem faunistycznym tego typu w okolicach Warszawy. Mają tu swe lęgowiska i żerowiska liczne gatunki rzadkich ptaków oraz jest to miejsce odpoczynku dla wielu ptaków przelotnych. Niestety, Stawy zamknięte są dla ruchu turystycznego. Badania przeprowadzono w 4 profilach zmeliorowanych gleb trwałych użytków zielonych (łąk), zlokalizowanych w sąsiedztwie rezerwatu. Profile pobrano ze wsi Puchały graniczącej od zachodu (profil 1 i 2) oraz ze wsi Falenty (Instytut Melioracji i Użytków Zielonych) graniczącej od wschodu z rezerwatem (profil 3 i 4). Badane gleby zaklasyfikowano według Systematyki gleb Polski [1989] i Klasyfikacji gleb leśnych Polski [2000] do gleb torfowo-murszowych wytworzonych z torfów niskich. W wytypowanych profilach sporządzono opis morfologiczny z wykorzystaniem atlasu barw Munsella, stopień rozkładu torfu oznaczono metodą połową von Posta [Okruszko 1974], a z wyróżnionych poziomów genetycznych pobrano próbki glebowe do analiz fizykochemicznych i chemicznych. Badania laboratoryjne obejmowały następujące oznaczenia: węgiel organiczny metodą Tiurina, azot ogólny metodąkjeldahla, popielność przez spalanie w 500 C, ph w wodzie i w roztworze 1 -molowym KC1 - elektromedycznie, zasadowe kationy wymienne ekstrahowano 1 M CH3COONH4, a następnie w roztworze: Ca i Mg oznaczano na aparacie ASA, a Na i K metodą emisyjną, kwasowość hydrolityczną metodą Kappena oraz skład granulometryczny metodą Casagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego. WYNIKI BADAŃ Badane gleby, położone na płaskich obniżeniach, to w większości gleby torfowomurszowe płytkie (prof. 1, 2 i 4), w których łączna miąższość warstwy organicznej (murszu i torfii) waha się od 50 do 85 cm (tab. 1, fot. 2). Miąższość warstwy organicznej w profilu 3 wynosiła około 100 cm, czyli jest to gleba średniogłęboka (fot. 1). Ich poziomy murszowe darniowe - M l mają miąższość około 20 cm, barwę w zależności od uwilgotnienia od czarnej (10YR2/l)do ciemnoszarej (10YR4/1) i bardzo ciemno-szarawobrązowej (10YR3/2). Mursz był silnie przerośnięty korzeniami roślinności trawiastej i wykazywał strukturę ziarnistą (średnica ziarenek około 1 mm). Głębiej zalegające, przeważnie od 20 do 40 cm, poziomy murszowe poddamiowe - M2 wykazywały podobną barwę, układ luźny oraz strukturę ziarnistą, jednak o większej średnicy ziarenek. Ich średnica w stropowej warstwie tego poziomu wynosiła od 2 do 4 mm, a w głębszej jego

3 TABELA 1. W łaściw ości m orfologiczne gleb torfow o-m urszow yeh Miej sco w. Nr profilu Locality Profile No Poziom Horizon Głębok. Depth [cm] Uziarnienie Texture* Stopień rozkładu toriu Peat decomposition degree [%] - TABLE 3. M orphological properties ofb u tric H istosols Barwa - Colour Stan - State suchy - dry wilgotny - moist Struktura Structure Użytkowanie - use Położenie - site Poziom wody gruntowej Ground water level 1 Ml YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular łąka - grassland Puchały M YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular nizina - lowland <60 10YR5/4 10YR4/4 włóknista - fibrous 55 cm DG < 50 psg - 10YR6/2 10YR5/3 brak - lack 2 Ml YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular łąka - grassland Puchały M YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular nizina - lowland <60 10YR5/4 10YR4/4 włóknista - fibrous 65 cm DG < 65 pi - 10YR6/1 10YR5/2 brak - lack 3 M l YR4/1 10YR3/2 zianista - granular łąka - grassland Falenty M YR4/1 10YR3/2 ziarnista - granular nizina - lowland <50 10YR4/4 10YR3/4 włóknista - fibrous 70 cm < 60 - <40 10YR4/4 10YR3/4 włóknista - fibrous 4 Ml YR4/1 10YR3/1 ziarnista - granular łąka - grassland Falenty M YR4/2 10YR3/2 ziarnista - granular nizina - lowland <60 10 YR4/4 10YR3/4 włóknista - fibrous 80 cm <40 10YR4/4 10YR3/4 włóknista fibrous DG < 85 psg - 10YR6/2 10YR5/3 brak - lack *pl - piasek luźny - sand, p sg - piasek słabo gliniasty - sand J. Chojnicki, M. Stankiewicz

4 Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych. 29 F O T O 1. G le b a to rfo w o -m u rs z o w a (p ro fil 3. F a le n ty ) P H O T O 1. E u tric H is to s o l (p ro file 3. F a le n ty )

5 30_ J. Chojnicki, M. Stankiewicz F O T O 2. G le b a to rf o w o -m u rs z o w a (p ro fil 4, F a le n ty ) P H O T O 2. E u tric H is to s o l (p ro file 4, F a le n ty )

6 TABELA 2. Właściwości fizykochemiczne gleb torfowo-murszowych TABLE 2. Physical-chemical properties of the Eutric Histosols Miej sco w. Nr profilu Locality Profile No 1 Puchały 2 Puchały 3 Falenty 4 Falenty Poziom Horizon Ml M2 DG Ml M2 DG Ml M2 Ml M2 DG Głębok. Depth [cm] < < < < 85 ph Ca+2 Mg"2 Na+ S TEB Hh II Th CEC h 2o KC1 cmol(+)- kg 1 gleby - of soil % ,4 6,1 6,5 5,0 2,2 2,8 5,8 5,3 5,7 5,2 6,2 5,6 6,1 6,3 6,1 5,2 5,4 5,8 5,6 6,0 4,9 2,1 2,6 5, , , no - nie oznaczono - not determinated 120,50 115,00 124,25 3,75 111,00 127,75 81,25 4,73 68,13 78,75 108,13 119,38 110,5 109,75 151,88 93,13 3,12 11,67 12,92 22,5 0,79 11,88 22,08 10,00 1,25 5,83 7,29 11,88 13,13 3,95 3,21 10,21 5,63 0,79 2,90 1,56 0,91 0,25 2,12 1,59 0,49 0,09 0,65 0,54 0,40 0,33 0,54 0,51 0,56 0,40 0,13 8,54 7,19 9,43 0,33 7,93 11,59 4,67 0,26 5,72 7,26 9,48 9,58 4,09 4,13 10,41 5,82 0,80 143,61 136,67 157,09 5,12 132,93 163,01 96,41 6,33 80,33 93,84 129,89 142,42 119, ,98 4,84 75,60 82,80 83,7 2, ,00 14,55 65,70 81,00 104,4 110,7 41,40 73,80 74,70 118,80 6,52 219,21 219,47 240,79 7,67 220,23 259,31 393,41 20,88 146,03 174,84 234,29 253,12 160,48 191,4 247,76 223,78 11,36 Vs BS 65,51 62,27 65,24 66,75 60,36 62,86 24,51 3,50 55,01 53,67 55,44 56,27 74,20 61,44 69,85 46,91 42,60 Popiół Ash 42, no 60,00 18,73 59,25 no 41,77 30,29 15,85 17,14 57,66 55,77 16,35 51,59 no C N C:N 21,46 19,16 25,97 0,19 16,20 37,07 12,31 0,20 23,80 27,70 34,82 35,17 16,99 16,92 35,27 20,62 1, , ,01 no 1,73 0,52 0,01 1,39 1,67 1,98 1, ,18 1, ,09 16, ,0 no 21,4 23,7 20, ,6 17, , Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych...

7 1 2 J. Chojnicki, M. Stankiewicz RYSUNEK la. Procentowy udział kationów wymiennych w badanych glebach (profile 1-2) FIGURE la. Percentage o f exchangeable cations in investigated soils (profiles 1-2)

8 Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych.. 33 RYSUNEK lb. Procentowy udział kationów wymiennych w badanych glebach (profile 3-4) FIGURE lb. Percentage of exchangeable cations in investigated soils (profiles 3-4)

9 3Ł J. Chojnicki, M. Stankiewicz części - od 5 do 10 mm. Jeśli chodzi o stopień zaawansowania procesu glebotwórczego murszenia w badanych glebach, to występowanie i właściwości powyższych poziomów genetycznych murszenia i łączna ich miąższość około 40 cm pozwala je określić jako średnio zmurszałe (Mtll) według Systematyki gleb Polski [1989]. Pod poziomami murszenia występował torf niski o strukturze włóknistej oraz barwie, w zależności od stanu uwilgotnienia, od żółtawo-brązowej (10YR5/4) do ciemno-żółtawo-brązowej (10YR4/4, 10YR3/4) (tab. 1, fot. 1-2). W czasie badań terenowych warstwy torfu wykazywały pełne wysycenie wodą, co było spowodowane występowaniem i podsiąkiem kapilarnym wód gruntowych. Głębokość występowania lustra wody gruntowej wahała się od 55 do 80 cm. Podłoże mineralne dla większości badanych gleb, z wyjątkiem profilu 3, stanowiły oglejone piaski o uziamieniu piasku słabo gliniastego (prof. 1 i 4) oraz luźnego (prof. 2) (tab. 1). Wszystkie badane gleby - z wyjątkiem głębszych poziomów profilu 2 - wykazały kwaśny lub słabo kwaśny odczyn, a proces murszenia nie spowodował zmian jego wartości (tab. 2). Trudny do wyjaśnienia w zakresie przeprowadzonych badań jest silnie kwaśny odczyn i związana z nim bardzo duża wartość kwasowości hydrolitycznej oraz nieduży stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi w torfie i mineralnej skale podścielającej w profilu 2. Proces murszenia spowodował zmniejszenie wymiennej pojemności sorpcyjnej w poziomach murszowych zarówno zawartości kationów wodoru, jak i sumy kationów zasadowych. W poziomach murszowych (Ml i M2) wartość wymiennej pojemności sorpcyjnej, z wyjątkiem poziomu M2 profilu 2, wahała się od 146,03 do 220,23 cmol(+) kg-1 gleby, a w warstwach torfu, także z wyjątkiem poziomu profilu 2, od 223,78 do 253,12 cmol(+) kg"1gleby. Procentowy udział kationów zasadowych i wodoru w kompleksie sorpcyjnym całego profilu 1 i 3 oraz we wierzchnich poziomach profilu 2 i 4 według zmniejszającego się udziału przedstawiał się następująco: Ca2+ > H+ > Mg2+ > Na+ > K+ (rys. la i b). Z kolei w torfie i skałach podścielających profilu 2 i 4 dominował ilościowo wodór przy podobnym udziale pozostałych kationów (H+ > Ca2+ > Mg2+ > Na+ > K+). Proces murszenia zmniejszył zawartość węgla organicznego, którego ilość w poziomach murszenia, z wyjątkiem poziomu M2 w profilu 2, wahała się od 16,2 do 27,7%, a w torfie, z wyjątkiem warstw bezpośrednio zalegających na mineralnej skale podścielającej, od 34,82 do 35,27% (tab. 2). Z kolei proces murszenia nie wpłynął na profilowe rozmieszczenie zawartości azotu. W profilu 1 zawartość azotu jest zbliżona w poziomach murszowych i torfie, natomiast w torfie profili 3 i 4 jego ilość jest większa niż w murszu. Wartość C : N była mniejsza w poziomach murszowych (w większości poziomów wynosiła od 14,3 do 17,1) niż w torfie (17,6 do 23,7). Popielność poziomów murszenia była większa niż głębiej zalegającego torfu i wynosiła dla murszu - z wyjątkiem poziomu M2 w profilu 2 - od 30,29 do 60,00%, a dla torfu - z wyjątkiem warstw bezpośrednio zalegających na mineralnej skale podścielającej - od 15,85 do 17,14%. DYSKUSJA O powstaniu gleb torfowo-murszowych w otoczeniu rezerwatu przyrody Stawy Raszyńskie zadecydowały głównie dwa czynniki glebotwórcze: rzeźba terenu oraz działalność człowieka. Płaskie obniżenie terenu, na którym te gleby występują, przesądziło w holocenie o silnym ich uwilgotnieniu (z przewagą warunków beztlenowych), co było spowodowane płytkim występowaniem wód gruntowych i gromadzaniem się spływowych

10 Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych wód powierzchniowych. Warunki te zapewniły rozwój roślinności torfotwórczej i zachodzenie procesu torfotwórczego (gromadzenia osadów organicznych). Wraz ze świadomym zmniejszeniem uwilgotnienia tych gleb przez człowieka przez ich zmeliorowanie, co miało miejsce na początku ubiegłego stulecia, nastąpiło przerwanie procesu torfotwórczego i równocześnie pojawienie się procesu murszenia. W wyniku powyższego następstwa procesów wystąpił zanik roślinności torfotwórczej i wraz z zapoczątkowaniem procesu murszenia pojawienie się roślinności trawiastej. W badanych glebach proces murszenia masy torfowej spowodował zmniejszenie zawartości węgla organicznego i równocześnie zwiększenie jej popielności, co stwierdzili również inni autorzy w badaniach gleb organicznych z innych obszarów Polski [Okołowicz, Sowa 1997; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1993; Maciak, Gotkiewicz 1983; Okruszko, Piaścik 1993]. Jednak, przeciwnie niż wymienieni autorzy, w badanych glebach nie stwierdzono zwiększonej zawartości azotu w poziomach murszenia, co może być spowodowane specyfiką przemian, pobierania przez rośliny bądź przemieszczaniem związków azotu w tych glebach. Znacznie mniejsza od 20 wartość stosunku C : N w poziomach murszenia badanych gleb wskazuje na dużą ich aktywność biologiczną i w konsekwencji znaczne nasilenie procesu murszenia. Wartość stosunku C : N mniejszą niż 20 jako wskaźnik nasilenia procesu murszenia, oprócz właściwości morfologicznych i fizycznych przyjmowało wielu autorów badających gleby organiczne [Maciak, Gotkiewicz 1983; Maciak 1995; Liwski i in. 1981]. Wymienna pojemność sorpcyjna gleb rezerwatu była zdecydowanie większa niż gleb organicznych obszarów Gór Bialskich [Bogacz i in. 2008], Parku Narodowego Gór Stołowych [Bogacz, Roszkowicz 2010] oraz z otoczenia Huty Miedzi Legnica [Bogacz, Sebzda 2009], natomiast nieco większa niż w kwaśnych, organicznych glebach siarczanowych [Pracz, Kwasowski 200la] i siarczkowych [Pracz, Kwasowski 200 lb] okolic Mrzeżyna oraz w glebach torfowo-murszowych rezerwatu Krzywa Góra w Kampinoskim Parku Narodowym [Okołowicz, Sowa 1997]. Tak znaczne zróżnicowanie właściwości sorpcyjnych może być spowodowane różnymi właściwościami geobotanicznymi torfów, ich odczynem, który ma znacznie większy wpływ na pojemność sorpcyjną gleb organicznych niż mineralnych oraz zawartością i składem mineralnym części mineralnej tych gleb (popiołu). Właściwości morfologiczne i chemiczne gleb otoczenia rezerwatu, w tym ponad 50-procentowy udział zasadowych kationów wymiennych w kompleksie sorpcyjnym większości ich poziomów świadczy o znacznym trofizmie tych gleb i zarazem pozwala je zaklasyfikować do Eutric Histosols według Systematyki FAO-WRB [Bednarek i in. 2006/2007]. Z rolniczego punktu widzenia badane gleby prawidłowo zaklasyfikowano do III i IV klasy bonitacyjnej gleb pod trwałymi użytkami zielonymi i do kompleksu użytków zielonych średnich (2z), o uregulowanych stosunkach wodnych. Kluczowym czynnikiem utrzymania ich obecnych zdolności produkcyjnych oraz dalszego kierunku rozwoju jest zachowanie obecnego, prawidłowego ich uwilgotnienia (poziomu wody gruntowej na głębokości cm). Obniżenie poziomu wód gruntowych, w tych przeważnie płytkich glebach torfowo-murszowych, zintensyfikuje proces murszenia i z upływem czasu będzie powodowało ich przekształcenie w gleby mineralno-murszowe, a następnie mineralne. Wraz z intensywnym procesem murszenia również zmniejszą się możliwości produkcyjne tych gleb.

11 36. J Chojnicki, M. Stankiewicz WNIOSKI 1. W otoczeniu rezerwatu przyrody Stawy Raszyńskie występują głównie gleby torfowo-murszowe płytkie, średnio zmurszałe (Mtll), wytworzone z torfów niskich, podścielone piaskiem luźnym i słabo gliniastym. 2. W poziomach murszenia badanych gleb oprócz zmian właściwości morfologicznych i fizycznych wystąpiło zmniejszenie wymiennej pojemności sorpcyjnej, zarówno zawartości sumy kationów zasadowych jak i kationów wodoru, wartości stosunku C : N oraz zwiększenie popielności. 3. Obniżenie obecnego poziomu wód gruntowych, w tych przeważnie płytkich glebach torfowo-murszowych, zintensyfikuje proces murszenia i z upływem czasu będzie powodowało ich przekształcenie w gleby mineralno-murszowe, a następnie mineralne. 4. Z rolniczego punktu widzenia badane gleby stanowią kompleks użytków zielonych średnich (III i IV klasy bonitacyjnej) o uregulowanych stosunkach wodnych. LITERATURA BEDNAREK R., CHARZYŃSKI P., KABAŁA C. 2006/2007: Klasyfikacja Zasobów Glebowych Świata (FAO- WRB). Wydaw. UMK Toruń: 145 ss. BOGACZ A., OCHEJ A., NIEMIROWSKA I. 2008: Właściwości gleb organicznych wybranych obszarów Gór Bialskich. Rocz. Glebozn. 59, 3/4: BOGACZ A., SEBZDA T. 2009: Charakterystyka gleb obszarów bagiennych i zabagnianych w sąsiedztwie Huty Miedzi Legnica. Rocz. Glebozn. 60, 4: BOGACZ A., ROSZKOWICZ M. 2010: Wpływ użytkowania leśnego na zmiany właściwości gleb organicznych w brzegowej części Krągłego Mokradła (Park Narodowy Gór Stołowych). Rocz. Glebozn. 61, 2: KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI 2000: CILP, Warszawa: 123 ss. KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAM IŃSKA D. 1993: Differentiation in the content o f organic matter in hydrogenic soils o f various degree o f transformation. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 1: LIWSKI S., OKRUSZKO H., KALIŃSKA D. 1981: Zróżnicowanie zawartości składników chemicznych w organicznych utworach glebowych Bagien Biebrzańskich. Zesz. Nauk. AR Wrocław 154: MACIAK F., GOTKIEWICZ J. 1983: Charakterystyka frakcji azotowych oraz mineralizacja azotu w glebach torfowych rejonu Kanału Augustowskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 255: MACIAK F. 1995: Ocena aktywności biologicznej murszów i torfów na podstawie mineralizacji węgla i azotu. Rocz. Glebozn. 46, 3/4: OKOLOWICZ M., SOWA A. 1997: Gleby torfowo-murszowe rezerwatu Krzywa Góra w Kampinoskim Parku Narodowym. Rocz. Glebozn. 48, 3/4: OKRUSZKO H. 1974: Zasady podziału gleb organicznych. Wiad. IMUZ 12, 1: OKRUSZKO H. 1988: Zasady podziału gleb hydrogenicznych na rodzaje oraz łączenia rodzajów w kompleksy. Rocz. Glebozn. 39, 1: OKRUSZKO H., PIAŚCIK H. 1993: Charakterystyka gleb hydrogenicznych. Wyd. ATR Olsztyn: PRACZ J., KWASOWSKI W la: Charakterystyka kwaśnych gleb siarczanowych występujących w rejonie Mrzeżyna. Rocz. Glebozn. 52, 1/2: PRACZ J., KWASOWSKI W lb: W łaściwości gleb siarczkowych występujących w rejonie Mrzeżyna. Rocz. Glebozn. 52, 1/2: RADA I ZARZĄD POWIATU PRUSZKOWSKIEGO 2005: Strategia rozwoju powiatu pruszkowskiego do 2005 roku. Pruszków: 156 ss. SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989: Rocz. Glebozn. 40, 3/4: 150 ss. Dr hab. Józef Chojnicki prof nadzw: SGGW Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Wydział Rolnictwa i Biologii Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) Warszawa, Nowoursynowska 159/37 jozef_chojnicki@sggw. pl