ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXII NR 1 WARSZAWA 2011: BEATA ŁAB AZ, ADAM BOGACZ, BARTŁOMIEJ GLINA

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXII NR 1 WARSZAWA 2011: BEATA ŁAB AZ, ADAM BOGACZ, BARTŁOMIEJ GLINA ZAWARTOŚĆ PRZYSWAJALNYCH FORM POTASU I FOSFORU ORAZ W YBRANYCH METALI CIĘŻKICH W CZARNYCH ZIEMIACH LEŚNYCH I GLEBACH GLEJOWYCH PARKU KRAJOBRAZOWEGO DOLINA BARYCZY * CONTENT OF PLANT-AVAILABLE FORMS OF POTASSIUM AND PHOSPHORUS AND SELECTED HEAVY METALS IN FOREST PHAEOZEMS AND GLEYSOLS OF THE DOLINA BARYCZY LANDSCAPE PARK Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Abstract: The w ork describes the concentration o f plant-available forms o f phosphorus and potassium and the total concentration o f Fe, Mn, Zn, Pb and Cu in forest Phacozem s and Gleysols in the D olina Baryczy Landscape Park in the M ilicz-g łogów Depression. The content o f plant-available form s o f K 20 and P 0 5 and the total content o f Fe, Mn, Zn, Pb and Cu w ere determ ined. A ccording to W RB 2006, the studied soil represents M ollic Phacozem s (Arenie) and M ollic Gleysols (Arenie). The contents o f plant-available form s o f P and K arc low and medium. The content o f heavy m etals in the soil horizons is variable and depends on the grain size o f the soil, organic carbon content and sorption capacity; it attains a level not exceeding the adm issible concentrations according to soil quality standards. Słowa kluczowe: właściwości fizykochemiczne, właściwości chemiczne, całkowita zawartość metali ciężkich. Key w ords: physicochem ical properties, chem ical properties, total content o f heavy metals. WSTĘP W warunkach naturalnych zawartość metali ciężkich w glebie determinowana jest głównie zasobnością skały macierzystej, intensywnością procesów wietrzenia oraz przebiegiem procesów glebotwórczych [Kabata-Pendias 1981; Czarnowska, Gworek 1987; Czarnowska 1996; Gworek, Jeske 1996]. Analiza zawartości rozpuszczalnych form pierwiastków śladowych w glebach pozwala na prognozowanie zagrożeń dla środowiska, wskutek wchodzenia ich do biotycznych ogniw łańcucha pokarmowego oraz migracji do wód gruntowych i powierzchniowych [Chojnicki i in. 2009]. *P raca w y k o n ana zo stała w ram ach P ro jektu B ad aw czeg o n r N N

2 Zawartość przyswajalnych form potasu i fosforu oraz wybranych metali ciężkich Badania prowadzone były w profilach czarnych ziem występujących na terenie Obniżenia Milicko-Głogowskiego, w granicach Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy. Pierwotnie obszar ten zdominowany był przez liczne hodowlane stawy rybne oraz pokryty gęstą siecią cieków wodnych. Rozbudowa obwałowań rzeki Baryczy na początku XIX wieku, budowa kanałów odwadniających, jak również likwidacja znacznej ilości stawów rybnych przyczyniła się do znacznego osuszenia terenów i przekształcenia ich w użytki zielone, grunty orne lub leśne. Celem prowadzonych analiz była ocena zasobności czarnych ziem w przyswajalne formy potasu i fosforu. Ze względu na to, że badania prowadzone były w granicach parku krajobrazowego oraz jednocześnie na obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO), będącym w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, oznaczono również zawartość w badanych glebach wybranych metali ciężkich. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w 5 profilach czarnych ziem murszastych, niecałkowitych, wytworzonych z piasków i glin o różnej zawartości frakcji iłowej [Klasyfikacja uziamienia gleb i utworów mineralnych 2008], znajdujących się w granicach Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy i jednocześnie na obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO). Według klasyfikacji zasobów glebowych świata [WRB 2006] badane gleby zaliczone zostały do jednostek: Mollic Phaeozems (Arenie) oraz Mollic Gleysols (Arenie). Po opisaniu morfologii profilów glebowych, z wydzielonych poziomów genetycznych pobrano próbki glebowe w celu wykonania oznaczeń laboratoryjnych. Uziamienie, właściwości fizykochemiczne i chemiczne oraz ilościowy skład frakcyjny związków próchnicznych badanych gleb podano w pracy Łabaz i in. [2011]. Badania poszerzono o następujące oznaczenia: zawartość składników przyswajalnych K i P metodą Egnera-Riehma oraz całkowitą zawartość metali: Fe, Mn, Zn, Pb i Cu rozpuszczonych w 70% HC104 i oznaczonych metodą ASA. Wyniki badań opracowano statystycznie za pomocą współczynnika korelacji, na poziomie istotności p=0,05, posługując się programem statystycznym STATISTICA 8. Oceny stopnia zanieczyszczenia metalami dokonano zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi [Rozporządzenie ]. WYNIKI I DYSKUSJA Zasobność w składniki pokarmowe to jeden z czynników determinujących żyzność gleb. Największy wpływ na ilość oraz rozmieszczenie składników pokarmowych w profilu glebowym wywiera skała macierzysta, skład granulometryczny oraz przebieg procesów glebotwórczych. Fosfor i potas, obok azotu, należą do makroelementów niezmiernie istotnych w prawidłowym odżywianiu roślin [Lityński, Jurkowska 1982]. W glebie, w wyniku procesu mineralizacji substancji organicznej, organiczne formy fosforu przechodzą w formę mineralną, przyswajalną dla roślin [Sapek 2006]. Potas natomiast, występuje w glebie głównie w formie wymiennej zaabsorbowanej na powierzchni koloidów glebowych lub w formie rozpuszczonej w roztworze glebowym. Analiza zawartości fosforu i potasu w badanych glebach prowadzona była zarówno w poziomach organicznych, jak i mineralnych. Poziomy ściółki (ektopróchnicy) odznaczały się zdecydowanie wyższą zawartością badanych makroskładników w porównaniu z

3 106 B. Łabaz, A. Bogacz, B. Glina poziomami mineralnymi. Zawartość przyswajalnych form fosforu w poziomach organicznych mieściła się w przedziale od 123 do 488 mg P20 5*kg_1, natomiast w poziomach mineralnych była dość zróżnicowana i zawierała się w granicach od <0,90 do 66,0 mg P20 5*kg_1 (tab. 1). Przeprow adzona analiza statystyczna wskazała na istotną dodatnią korelację (p=0,05) zawartości P2Os z Nog. (0,85), Corg. (0,80), pojemnością sorpcyjną (0,66) oraz frakcją piasku (0,63), natomiast istotną ujemną korelację z frakcją ilastą (-0,76) (tab. 2). Zawartość przyswajalnych form potasu w poziomach organicznych ściółek kształtowała się w przedziale od 627 do 1646 mg K^O -kg'1, natomiast w poziomach mineralnych wahała się w granicach od <0,50 do 510 mg K^O-kg-1 gleby i była zależna od wartości ph (tab. 2). Zawartość przyswajalnych form P i K była wyraźnie zróżnicow ana w poszczególnych poziomach genetycznych badanych profilów glebowych. Notowana najwyższa zasobność w P2Os i K20 w profilu nr 4, związana była z lokalizacją tego profilu w pobliżu terenów intensywnie nawożonych gnojowicą. Ocena zasobności wykonana wg klasyfikacji Janiszew skiego i Kowalkowskiego [2000] dla czarnych ziem leśnych wykazała, że badane poziomy organiczne są dostatecznie zasobne w fosfor i potas. Poziomy mineralne w zdecydowanej większości są niedostatecznie zasobne w fosfor oraz TABELA 1. Z aw artość form przysw ajalnych P i K TABLE 1. C ontent o f available form o f P and K N r Poziom ;Gl^bok. p r o f genet. jd epth Prof. Soil N o horizon niedostatecznie i średnio zasobne w potas. Wyjątkiem jest profil nr 4, w którym wszystkie wydzielone poziomy genetyczne cechują się dostateczną zasobnością w potas oraz profile nr 3 i 5, w których dobra zasobność w potas notowana była również w poziomach próchnicznych. [cm] P 2(X [mg k g "1] k 2o C zarna ziemia m urszasta - Mollic Gleysols (Arenie) 1 O A l A2 j 8-25 A C gg Cgg II Cgg II C2 ; > ,0 < 0,9 0 < 0,5 0 < 0,90 64, , ,0 < 0,9 0 7,00 C zarna ziemia m iirszasta - Mollic Phaeozem s (Arenie) 2 O 2-0 A A /C II C ggl II C gg2ca III C IV C V C ; > ,0 < , ,0 < , , ,0! 2,00 10,0 C zarna ziemia m urszasta - Mollic Gleysols (Arenie) 3 O ; 3-0 A ; A/C II Cgg III C ggl ' III Cgg2 > : 165 < 0,90 68, ,0 < 0,9 0 70,0 < 0,9 0 11,0 C zarna ziemia m urszasta - Mollic Phaeozem s (Arenie) 4 O! 2-0 A l A C gg j > C zarna ziemia m urszasta - Mollic Gleysols (Arenie) 5 O i 2-0 A l A II C ggl II Cgg2 ; III C > : , ,00 < 0,9 0 1, :7 0,0

4 Zawartość przyswajalnych form potasu i fosforu oraz wybranych metali ciężkich TABELA 2. W spółczynniki k o relacji między przysw ajalnym i form am i p o tasu i fosforu a w ybranym i w łaściw ościam i fizycznymi i fizykochem icznym i gleby TABLE 2. C orrelation coefficient b etw een available form s o f potassium and phosphorus and selected physical and physicochem ical properties o f soils Zmienna F ra k c ja -- F raction [mm] ph ]C org. 2N og 3T 4V 1Variable 2, ,0 5-0,0 0 2 < 0,0 0 2 KC1 i K -.0 0,42!- 0,32-0,39 0,64* 0,02 0,13 0,24 0,39 ip 2 5 0,63*!- 0,27-0,76* 0,41 0,80* 0,85* 0,66* 0,34 * Statystycznie istotne dla p = 0,05 - statistically significant at p = W ęgiel organiczny - O rganie carbon, 2A zot ogólny - Total nitrogen; J Pojem ność sorpcyjna - Sorption capacity; 4W ysycenie kom pleksu sorpcyjnego kationam i o charakterze zasadow ym - Base cations saturation Zbliżone do przedstawionych zawartości przyswajalnych form fosforu i potasu w poziomach mineralnych czarnych ziem piaszczystych występujących w różnych rejonach Polski uzyskali Klimowicz [1980], Mazurek i Niemyska-Łukaszuk [2001] oraz Bogacz i in. [2008, 2010]. Oznaczona zawartość żelaza w poziomach organicznych kształtowała się w przedziale od 0,8 do 24,4 g*kg-1, natomiast w poziomach mineralnych wahała się w granicach od 1,5 do 38,4 g*kg-1 (tab. 3). Jego zawartość była dodatnio skorelowana z frakcją pyłu i frakcją ilastą oraz pojemnościąsorpcyjną, wykazywał natomiast ujemną korelację z frakcją piasku i głębokością pobrania próbki glebowej (tab. 4). Zawartość manganu w poziomach organicznych oznaczona została na poziomie 98,6-411,6 mg*kg_1, natomiast w poziomach mineralnych w przedziale od 26,8 do 1293 mg*kg_1 (tab. 3). Oznaczone ilości Mn, podobnie jak zawartość żelaza, wykazywały istotną dodatnią korelację (p=0,05) z frakcją pyłu (0,76), frakcją ilastą (0,66) oraz pojemnością sorpcyjną (0,62), natomiast istotną ujemną korelację z frakcją piasku (-0,75) (tab. 4). Zależność między zawartością manganu a składem granulometrycznym potwierdzają wcześniejsze badania prowadzone przez Staszewskiego i Kociałkowskiego [1974], Andruszczaka i Czubę [1984] oraz Kabatę-Pendias i in. [1993]. Pozostałe analizowane pierwiastki: Zn, Pb i Cu, występowały w znacznie mniejszych ilościach niż Fe i Mn. Zawartość cynku w poziomach organicznych kształtowała się w granicach od 15,8 do 37,4 mg*kg_1, natomiast w poziomach mineralnych w przedziale od 3,4 do 154,3 mg-kg_1 (tab. 3). Oznaczone ilości Zn były bardzo zbliżone do danych prezentowanych przez Andruszczaka i Czubę [1984], którzy określili zawartość tego pierwiastka w czarnych ziemiach występujących na terenie Polski na poziomie mg*kg-1. Cynk wykazywał istotną dodatnią korelację (p=0,05) z frakcją pyłu (0,57), z ilościąc org. (0,75) oraz pojemnością sorpcyjną (0,51), natomiast istotną ujemną korelację z frakcją piasku (-0,42) i głębokością pobrania próbki glebowej (-0,56) (tab. 4). Zawartość ołowiu w poziomach organicznych kształtowała się na poziomie 6,8-14,0 mg-kg-1, natomiast w poziomach mineralnych w przedziale 2,2-71,9 mg*kg_1 (tab. 3). Ołów, podobnie jak zawartość cynku w glebie, wykazywał dodatnią korelację z frakcją pyłu (0,73) i iłu (0,40), jak również z C org. (0,69) i pojemnością sorpcyjną (0,64), natomiast istotną ujemną korelację z frakcją piasku (-0,59) i głębokością pobrania próbki glebowej (-0,52). Oznaczone zawartości Pb w poziomach organicznych były wyraźnie niższe w porównaniu z czarnymi ziemami murszastymi występującymi na terenie Puszczy Kampinoskiej [Konecka-Betley i in. 1996,1999], natomiast zdecydowanie wyższe w poziomach mineralnych.

5 108 B. Łabaz, A. Bogacz, B. Glina TABELA 3. Z aw artość Fe o raz pierw iastków śladow ych w badanych glebach TABLE 3. C ontent o f Fe and trace elem ents in exam ined soils N r prof. Prof. N o Poziom genet. Soil horizon G łębok. D epth [cm] C zarna ziemia m urszasta Fe M n Zn Pb C u g * k g '1 mg kg-1 - Mollic G leys ols (Arenie) 1 O 3-0 : 0,8 106,8 15, ,9 A l , ,6 21,1 A ,5 31,1 21,2 A C gg ,2 117,1 18, ,8 Cgg ,4 : 48, ,3 2,0 II Cgg ,0 620,3 44,5 33,6 24,3 II C2 > ,8 1 3,4 2,2 0,1 C zarna ziemia m urszasta - Mollic Phaeozem s (Arenie) 2 O ,4 98,6 19,1 8,5 7,7 A ,2 461,6 85,2 59,9 36,6 A/C ,3 45 3, ,8 13,2 II C ggl ,4 1137, ,4 11,8 II C gg2ca ,4 1293,0 46,3 39,8 18,2 III C ,0 124,2 8,8 14,9 9,4 IV C ,7 222,7 7,9 8,0 6,7 V C i > 74 2,0 43,2 4,1 12,1 6,1 Czarna ziemia m urszasta - Mollic Gleysols (Arenie) 3 io 3-0! 2,8 135,4 37,4 6,8 14,7 a ,7 325,7 138,9 60,7 65,3!a / c ,3 586,9 93,8 33,9 37,7 Iii c g g ,2 569,4 65,0 42,1 20,4 HI Cgg ,0 123,8 41,2 21,5 12,1 III C gg 2 > 56 ; 2,5 45,1 6,1 3, C zarna ziemia m urszasta - Mollic Phaeozem s (Arenie) ,1! 174,6 2 1,2 14,0 8,3 A l ,3 i 270,1 22,0 24,7 12,3 A : 4,5 ; 121,8 10,7 22,9 7,4 Cgg >42 : 2,4 52,9 7,6 5,6 4,0 C zarna ziemia m urszasta -- Mollic Gleysols (Arenie) i 5 O i 411,6 32,9 8,9 12,4 A l ,2 ; 621,5 154,3 71,9 163,9 A ,8 572,9 74,0 37,8 21,7 II Cgg ,6 18,4 10,4 3,5 II Cgg ,9 74, ,6! 7,4 III C > , , Zawartość miedzi w poziomach organicznych wahała się w zakresie 6,9-14,7 mg-kg'1, natomiast w poziomach mineralnych mieściła się w przedziale od 0,1 do 65,3 mg-kg"1(tab. 3). Miedź istotnie dodatnio korelowała z ilością C org. (0,82), pojemnością sorpcyjną (0,46) i frakcją pyłu (0,40), natomiast istotnie ujemnie z głębokością pobrania próbki glebowej (-0,58). Uzyskane zawartości miedzi są zbliżone do notowanych w

6 Zawartość przyswajalnych form potasu i fosforu oraz wybranych metali ciężkich TA BELA 4. W spółczynniki korelacji między analizowanym i m etalami a w ybranym i w łaściw ościam i fizycznymi o raz fizykochem icznym i gleby ** TABLE 4. C orrelation coefficient b etw een investigated m etals and selected physical and physicochem ical properties o f soils ** Zmienna G łębokość F rak cja - Fraction [mm ]C org. ;2X Variable D epth [cm] 2.0-0,0 5 0,0 5-0,0 0 2 < 0,0 0 2 Zn - 0,56* - 0,42* 0,57* 0,23 0,75* 0,51 * Pb i i- 0.52* - 0,59* 0,73* 0,40* 0,69* 0,64* C u i!- 0,58* - 0,24 0,40* 0,07 0,82* 0,46* M n - 0,33-0,75* 0,76* 0,66* 0,19 0,62* F e - 0,39* - 0,73* 0,72* 0,67* 0,33 0,46* * Statystycznie istotne z p = 0,0 5, n = 31 - statistically significant at p = 0.0 5, n = 31, W ę g ie l organiczny - O rganie carbon, 2P ojem ność sorpcyjna - Sorption capacity; ** W ykorzystano dane z pracy [B ogacz i in. 2008] - D ata from w ork [B ogacz et al. 2008] czarnych ziemiach Polski, prezentowanych przez Andruszczaka i Czubę [1984] oraz Kabatę-Pendias [1981], natomiast wyższe w porównaniu z wynikami dla czarnych ziem murszastych prezentowanymi przez Konecką-Betley i in. [1996,1999]. Omówione powyżej dane wskazują, że zawartość oznaczonych metali ciężkich w czarnych ziemiach piaszczystych z obszaru Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy układają się w następującym szeregu: Fe > Mn > Zn > Pb > Cu. Podobny układ został stwierdzony także przez Kabatę-Pendias [1981], Czarnowską i Gworek [1987], Gworek i Jeske [1996], Łabaz i in. [2004]. Oceniając stopień zanieczyszczenia metalami ciężkimi badanych czarnych ziem zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi [Rozporządzenie ] należy stwierdzić, że w poziomach mineralnych nie występują przekroczenia dopuszczalnych zawartości Zn, Pb oraz Cu. Ponieważ standardy jakości gleby i ziemi nie odnoszą się bezpośrednio do ściółek, trudno jest więc jednoznacznie ocenić zawartość w nich badanych metali ciężkich. Konecka-Betley i in. [1999] proponują na podstawie przeprowadzonych badań, wstępne graniczne zawartości, po których przekroczeniu można mówić o ich zanieczyszczeniu, a mianowicie: Fe - 3%, Zn - 75 mg*kg_1, Pb - 40 mg-kg"1, Cu - 30 mg*kg_1. Porównując uzyskane zawartości pierwiastków śladowych w poziomach organicznych z proponowanymi wstępnymi wartościami granicznymi należy stwierdzić, że również i w tych poziomach nie nastąpiło przekroczenie bezpiecznych dla środowiska zawartości. WNIOSKI 1. Występujące na obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy czarne ziemie murszaste cechują się niedostateczną zasobnością w fosfor oraz niedostateczną i średnią zasobnością w potas. 2. Oznaczone zawartości Fe oraz pozostałych mikroskładników glebowych warunkowane są składem granulometrycznym, zawartością C org. oraz pojemnością sorpcyjną. 3. Ocena stopnia zanieczyszczenia poziomów organicznych i mineralnych nie wskazuje na przekroczenie dopuszczalnych zawartości Fe, Mn, Zn, Pb i Cu w badanych czarnych ziemiach.

7 110 B. Łabaz, A. Bogacz, B. Glina LITERATURA ANDRUSZCZAK E., CZUBA R. 1984: Wstępna charakterystyka całkowitej zawartości makro- i mikroelementów w glebach Polski. Rocz. Glebozn. 35, 2: BOGACZ A., ŁABAZ B., DĄBROWSKI P. 2008: Wybrane właściwości fizyczne i fizykochemiczne czarnych ziem w Parku Krajobrazowym Dolina Baryczy. Rocz. Glebozn. 59: BOGACZ A., ŁABAZ B., WŁODARCZYK E. 2010: Wpływ sposobu użytkowania na właściwości fizyczne i fizykochemiczne czarnych ziem okolic Milicza. Rocz. Glebozn. 60, 1: CHOJNICKI J. 2009: Rozpuszczalne formy Zn, Cu, Pb i Cd w czarnych ziemiach uprawnych Równiny Błońsko-Sochaczewskiej. Rocz. Glebozn. 60, 4: CZARNOWSKA K., GWOREK B. 1987: Metale ciężkie w niektórych glebach środkowej i północnej Polski. Rocz. Glebozn. 38, 3: CZARNOWSKA K. 1996: Ogólna zawartość metali ciężkich w skałach macierzystych jako tło geochemiczne gleb. Rocz. Glebozn. 47, supl.: GWOREK B., JESKE K. 1996: Pierwiastki śladowe i żelazo w glebach uprawnych wytworzonych z utworów glacjalnych. Rocz. Glebozn. 47, supl.: JANISZEWSKI B., KOWALKOWSKI A.,KOCJAN II. 2000: Prace przygotowawcze do odnowień i zalesień, sposoby, technika sadzenia i pielęgnacji upraw. Wyd. AR, Poznań: 100 ss. KABATA-PENDIAS A. 1981: Zawartość metali ciężkich w glebach uprawnych Polski. Pam. Puławski 74: KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIOTROWSKA M., TERELAK H WITEK T. 1993: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami ciężkimi i siarką. Ramowe wytyczne dla rolnictwa. IUNG, P (53): 20 ss. KLASYFIKACJA UZIARNIENIA GLEB I UTWORÓW MINERALNYCH 2008: Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Rocz. Glebozn. 60, 2: KLIMOWICZ Z. 1980: Czarne ziemie Równiny Tarnobrzeskiej na tle zmian stosunków wodnych tego obszaru. Rocz. Glebozn. 31, 1: KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D., JANOWSKA E. 1996: Czarne ziemie w staroaluwialnym krajobrazie Puszczy Kampinoskiej. Rocz. Glebozn. 47, 3: KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA- KAMIŃSKA D., JANKOWSKA E. 1999: Przemiany pokrywy glebowej w Kampinoskim Parku Narodowym. Rocz. Glebozn. 50, 4: LITYŃSKI T., JURKOWSKA H. 1982: Żyzność gleby i odżywianie się roślin. PWN Warszawa: 642 ss. ŁABAZ B., LICZNAR S.E., LICZNAR M. 2004: Zawartość niektórych metali i siarki w czarnych ziemiach wrocławskich. Rocz. Glebozn. 55, 1: ŁABAZ B., BOGACZ A., GLINA B. 2011: Związki próchniczne czarnych ziem leśnych występujących na obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy, w druku. MAZUREK R., NIEMYSKA-ŁUKASZUK J. 2001: The properties of humus in some profiles of the black earths - Gleyic Phaeozems - from the Małopolska upland. Acta Agrophysica 50: ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. nr 165, poz i 1359: SAPEK B. 2006: Azot, fosfor i potas w glebie oraz plonowanie trwałego użytku zielonego na długoletnich doświadczeniach łąkowych. Woda Środowisko Obszary Wiejskie, 6, Zesz. Spec. 17: STASZEWSKI T., KOCIAŁKOWSKI Z. 1974: Badania nad zawartością Mn, Zn, Cu i B w czarnych ziemiach Zastoiska Szamotulskiego. Rocz. Glebozn. 25, 2: WRB - WORLD REFERENCE BASE FOR SOIL RESOURCES 2006: Food and Agriculture Organization of the United Nations. World Soil Resources Reports 103. Rome: 132 ss. Dr inż. Beata Łabaz Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wrocław, ul Grunwaldzka 53 beata.labaz@up.wroc.pl