Wywiad z dr. med. Witoldem Tomaszewskim Zastępcą Głównego Inspektora Sanitarnego, Dyrektorem Departamentu Zdrowotnego Wody

Transkrypt

1 Wywiad z dr. med. Witoldem Tomaszewskim Zastępcą Głównego Inspektora Sanitarnego, Dyrektorem Departamentu Zdrowotnego Wody W jakim celu w UE została opracowana Dyrektywa 98/83/WE? Celem Dyrektywy Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. UE L z dnia 5 grudnia 1998 r.) jest ochrona życia ludzkiego przed skutkami wszelkiego zanieczyszczenia przez zapewnienie, że jest ona zdatna do użycia i czysta. W tym celu określono kryteria zdrowotne dla zawartych w Dyrektywie parametrów na takim poziomie, aby woda mogła być bezpiecznie spożywana przez całe życie człowieka. W celu nadzorowania jakości wody, ustalono system monitoringu. Dyrektywa ta prezentuje nowoczesne podejście do zarządzania jakością wody opartego na oszacowaniu ryzyka zdrowotnego, a nie mechanicznego oceniania zgodności wartości parametrycznych określonych w przepisach z wynikami uzyskanymi w badaniach jakości wody. Jakie są zadania Departamentu Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody? Departament: 1) ustala kierunki działań, koordynowanie i nadzorowanie organów PIS w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi oraz wody w kąpieliskach i basenach kąpielowych; 2) wypracowuje i wdraża nowe podejście do problemu bezpieczeństwa zdrowotnego wody uwzględniającego systemy zarządzania jakością, analizy zagrożeń, kontroli punktów krytycznych w zakresie jakości wody przeznaczonej do spożycia oraz wody w kąpieliskach i basenach kąpielowych; 3) podejmuje inicjatywy dotyczące tworzenia nowych przepisów prawnych i nowelizacji istniejących, w zakresie dostosowywania prawodawstwa polskiego do przepisów unijnych oraz poprawy bezpieczeństwa zdrowotnego wody; 4) koordynuje działania jednostek uczestniczących w zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowotnego wody z odpowiednimi jednostkami międzynarodowymi, w szczególności z Komisją Europejską i WHO, uczestniczenie w pracach grup roboczych i eksperckich UE i WHO; 1

2 W jaki sposób jest w Polsce sprawowany nadzór sanitarny nad bezpieczeństwem zdrowotnym wody? Badania jakości wody przeznaczonej do spożycia wykonują laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej lub inne laboratoria o udokumentowanym systemie jakości badań zatwierdzonym przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. z 2006 roku, Nr 123, poz. 858 z późn. zm.). Na czym polega ocena mikrobiologicznej jakości wody do spożycia? W celu stwierdzenia, że woda jest bezpieczna dla zdrowia ludzkiego, stosuje się metody badań wody przeznaczonej do spożycia, związane z wykryciem zanieczyszczeń fekalnych. Występowanie w wodzie mikroorganizmów bytujących zwykle w odchodach ludzi i zwierząt stałocieplnych wskazuje na występowanie w wodzie zanieczyszczeń typu kałowego, a więc na możliwość występowania w wodzie organizmów chorobotwórczych, takich jak Eshcerichia coli i Enterococci (paciorkowce kałowe). Stanowią one swoisty wskaźnik zanieczyszczenia mikrobiologicznego wody, dlatego ich dopuszczalne wartości zostały określone w załączniku 1A w/w rozporządzenia. Od tych parametrów nie może być żadnych odstępstw, muszą być one wypełnione bezwarunkowo, ponieważ ich przekroczenie stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia konsumentów, tak jak to miało miejsce ostatnio w Niemczech. Corocznie organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w ramach nadzoru nad jakością wody przeznaczonej do spożycia przeprowadzają średnio ponad 70 tys. analiz w kierunku Eshcerichia coli oraz 70 tys. analiz w kierunku wykrycia obecności Enterokoków w wodzie. Liczba przekroczeń pierwszego wskaźnika stanowi niespełna 1% w skali kraju, natomiast w przypadku paciorkowców kałowych - 1,3 %. Przy równoczesnym wystąpieniu E. coli i Enterokoków w badanej wodzie liczba przekroczeń obu tych wskaźników stanowi niecałe 1,1 % w stosunku do liczby wykonanych analiz. W 99 % spożywana w Polsce woda jest więc bezpieczna dla zdrowia konsumentów. Większość wyżej wymienionych przekroczeń notuje się niestety w przydomowych studniach oraz w małych wodociągach produkujących poniżej 1000 m 3 /d. 2

3 Duże wodociągi, dzięki zastosowaniu nowoczesnych technologii i prowadzeniu rygorystycznego systemu monitoringu, są pod tym względem bezpieczne w niemalże 100 %. Odrębnym problem jest zasiedlanie instalacji ciepłej i zimnej wody bakteriami z rodzaju Legionella i zagrożenia zdrowotne z tym związane. Do zakażenia dochodzi głównie drogą wziewną, najczęściej poprzez wdychanie aerozolu wody z zawieszonymi w niej bakteriami w czasie brania prysznica lub w czasie kąpieli w basenach z hydromasażem. Konsekwencją zakażenia Legionella pneumophila jest choroba legionistów objawiająca się zapaleniem płuc. Ma ono znacznie cięższy przebieg niż zapalenia płuc wywoływane przez inne drobnoustroje. Śmiertelność wynosi od 15 do 20%, jednak u osób z obniżoną odpornością lub w ciężkim przebiegu choroby dochodzi nawet do 80%. Zachorowania wywołane przez Legionella pneumophila odnotowane są w większości krajów. Na czym polega ocena chemicznej jakości wody do spożycia? - Jakie substancje należy mieć na względzie i skąd biorą się one w wodzie? - Jakie stanowią zagrożenie dla zdrowia? Zgodnie z obowiązującymi przepisami aby woda była bezpieczna dla zdrowia to powinna być pozbawiona wszelkich substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz nie mieć agresywnych właściwości korozyjnych i spełniać podstawowe wymagania chemiczne określone w załączniku nr 2 do rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2010 roku zmieniającym rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 72, poz. 466)[4]. W każdej wodzie znajdują się różnego rodzaju substancje pochodzenia naturalnego. Ponadto może ona zostać zanieczyszczona w wyniku działalności rolniczej (związki azotu, pestycydy, środki ochrony roślin), przemysłowej (węglowodory, sole metali ciężkich, kwasy, zasady mineralne, cyjanki, toksyczne związki organiczne), a także w wyniku współczesnych potrzeb odbiorców wody i przedostawania się do wód powszechnie stosowanych środków czystości, leków (w tym hormonów i antybiotyków). Zanieczyszczenia te, ponieważ znajdują się w wodach ujmowanych, mogą być skutecznie usunięte poprzez właściwie przeprowadzony proces uzdatniania wody. Dlatego woda surowa powinna być dokładnie przebadana i poddana analizie oszacowania ryzyka zdrowotnego. Niezbędne jest zebranie wszelkich informacji dotyczących nie tylko naturalnego składu wód, ale także prawdopodobnych źródeł zanieczyszczeń. Niestety, pozyskiwanie tych informacji jest czasochłonne i uciążliwe ale właściciel ujęcia powinien mieć rozeznanie zagrożeń. 3

4 Inną przyczyną pojawienia się w wodzie substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia jest niewłaściwe przeprowadzony proces uzdatniania wody, niewłaściwe stosowanie flokulantów, koagulantów, środków dezynfekcyjnych, nieodpowiednie materiały i wyroby kontaktujące się z wodą przeznaczoną do spożycia (nie posiadające atestów lub niedostosowane do jej składu chemicznego), zły stan techniczny urządzeń, sieci i instalacji oraz ich niewłaściwa eksploatacja. Wtórne zanieczyszczenie wody to przede wszystkim pochodne dezynfektantów, metale ciężkie (ołów, miedź, nikiel, chrom) będące produktami korozji instalacji wodociągowych. Jakie są wnioski z oceny stanu sanitarnego wody do spożycia na podstawie wyników z roku 2010? W roku 2010 średnio 89 % mieszkańców piło wodę w zaopatrzeniu zbiorowym zgodną z wartościami określonymi w w/w rozporządzeniu. Natomiast pozostało 11 % obejmowało wodę warunkowo dopuszczoną do spożycia przez ludzi bądź na podstawie przyznawanych przez organy PIS czasowych odstępstw. W przypadku warunkowego dopuszczenia lub czasowego odstępstwa priorytetem jest ustalenie, że dopuszczalna wartość parametrów nie stanowi zagrożenia zdrowotnego. Pomimo poprawiającej się ogólnie jakości wody na przestrzeni ostatnich lat ocena stanu sanitarnego wody jest niezwykle ważna, a w świetle zarysowujących się tendencji wzrostu zanieczyszczeń mikrobiologicznych wymaga pogłębionych analiz w celu przeciwdziałania potencjalnym epidemiom wodopochodnym. W roku 2010 organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w skali kraju udzieliły odstępstw na 23 parametry określone w załączniku 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia. Największą liczbę przekroczeń w odniesieniu do poszczególnych parametrów odnotowano dla azotanów, aż 11 udzielonych odstępstw, ponadto udzielono odstępstw na następujące parametry: azotyny, bor, fluorki, kadm, nikiel i ołów. Największe spośród wszystkich udzielonych przez organy inspekcyjne w roku 2010 zgód na odstępstwo przypada na parametr azotany świadczy to o zanieczyszczeniu spożywanej wody na terenie kraju w skutek działalności rolniczej. Komisja Europejska ustaliła, że nie będzie kontynuowała prac nad rewizją dyrektywy w zakresie legislacji, natomiast zaleciła działania wdrożeniowe w małych wodociągach w celu zagwarantowania wszystkim konsumentom odpowiedniej jakości wody. Na czym te działania w kraju mają polegać? 4

5 Począwszy od 2005 r. w Komisji Europejskiej trwały intensywne prace nad rewizją Dyrektywy 98/83/WE, idące w kierunku tworzenia Planów Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody Water Safety Plan (WSP), których zadaniem było włączenie w nadzór wszystkich podmiotów zaangażowanych w ochronę ujęć, pobieranie, uzdatnianie i przesyłanie wody do odbiorcy. Pod naciskiem grup preferujących sprawy ekonomiczne Komisja ds. jakości wody do spożycia, postanowiła odejść od dalszych prac legislacyjnych i zdecydowała się na zintensyfikowanie działań wdrożeniowych w celu zagwarantowania odpowiedniego poziomu jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi pochodzącej z małych źródeł zaopatrzenia. Komisja zaleca skoordynowanie działań wdrożeniowych wszystkich zainteresowanych stron nadzorujących jakość wody w celu maksymalnej ochrony zdrowia każdego konsumenta z jednoczesną minimalizacją zagrożeń zdrowotnych. Bezpieczeństwo zdrowotne wody jest niewątpliwie zagadnieniem interdyscyplinarnym, wymagającym działań i nadzoru kilku resortów, a w szczególności środowiska (ochrona ujęć wody), infrastruktury (stan i rodzaj instalacji służących zaopatrzeniu w wodę) i zdrowia (nadzorowanie potencjalnego zagrożenia zdrowotnego). Dotyczy to także resortu spraw wewnętrznych i administracji, odpowiedzialnego za zarządzanie kryzysowe, oraz oświaty, które powinno przygotować właściwy system kształcenia zawodowego dla osób wykonujących zawody takie jak hydraulik, instalator czy operator stacji uzdatniania wody. Brak ścisłej współpracy tych ministerstw z podmiotami odpowiedzialnymi za zaopatrzenie w wodę (samorządy gminne), organami przedstawicielskimi producentów i dystrybutorów wody, naukowcami zajmującymi się inżynierią sanitarną oraz organizacjami konsumenckimi skutkuje brakiem jednej, wypracowanej wspólnie linii poprawy istniejącej sytuacji i zagwarantowania w każdym kranie wody bezpiecznej dla zdrowia, smacznej i chętnie spożywanej przez konsumentów. Nie zwalnia to jednak żadnej z wymienionych stron od podejmowania wszelkich możliwych działań mających na celu poprawę aktualnej sytuacji. Bardzo istotnym elementem jest informowanie konsumentów zarówno w sprawach dotyczących jakości konkretnej wody wypływającej z ich kranu jak i w sprawach ogólnych, dotyczących potencjalnych zagrożeń i chorób wodopochodnych. Nowoczesne systemy zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody powinny opierać się na dwóch podstawowych zasadach. Na indywidualnym podejściu do każdego systemu zaopatrzenia w wodę, jego ocenie, znalezieniu punktów krytycznych i oszacowaniu ryzyka (co zapewniają plany bezpieczeństwa wodnego) oraz na ścisłym przestrzeganiu zasady trzech 5

6 barier minimalizujących ryzyko oraz gwarantujących, że konsumentowi dostarczona zostanie woda do spożycia najwyższej jakości czyli: właściwe projektowanie, budowa i eksploatacja systemu zaopatrzenia w wodę zgodnie z najwyższymi standardami, spójna ochrona zasobów wody, profesjonalne zaplanowanie, montaż i eksploatacja instalacji domowych zgodnie ze standardami technicznymi przez wykwalifikowanych hydraulików. Sprawa kompleksowego podejścia do bezpieczeństwa zdrowotnego wody nie znalazła jednak do tej pory instytucjonalnego sfinalizowania. Co musi ulec radykalnej zmianie w zarządzaniu jakością wody? Radykalnej zmianie musi ulec podejście do ocen jakości wody, które musi opierać się na oszacowaniu ryzyka, ale także na włączaniu w zarządzanie wodą organizacji konsumenckich. Należałoby także usprawnić sposób informowania i prowadzenia porad w przypadku niespełnienia przez wodę wymagań określonych w przepisach. Jak można zminimalizować zagrożenia dla bezpieczeństwa zdrowotnego wody? Działania powinny być podejmowanie przez wszystkie podmioty odpowiedzialne na poszczególnych etapach produkcji i dystrybucji wody od ujęcia do kranu u konsumenta. Nie tylko przez przedsiębiorstwa wodociągowe ale także właścicieli (administratorów) budynków a także właścicieli instalacji i armatury w mieszkaniach. Zbyt często dochodzi do sytuacji, że wcześnie podejmowane działania, mające na celu zagwarantowanie wody dobrej jakości, bezpiecznej dla zdrowia, są marnotrawione przez odbiorców usług. Na poprawę sytuacji z pewnością pozytywnie wpłynęłaby ściślejsza współpraca wszystkich zainteresowanych podmiotów oraz tworzenie tzw. planów bezpieczeństwa wodnego. Wieloletnie doświadczenia państw, które wprowadziły obowiązkowe systemy jakości w procesie zaopatrzenia w wodę wskazują, że jest to system bardzo skuteczny, nie tylko pozwalający na realną ocenę aktualnej sytuacji, oszacowanie ewentualnego ryzyka oraz zaplanowanie działań naprawczych i zapobiegających, ale także wpływający na minimalizację kosztów związanych z niewłaściwą eksploatacją wodociągu lub budynku, awariami i usterkami. Przede wszystkim jednak, właściwie wprowadzone i nadzorowane 6

7 systemy jakości zdecydowanie minimalizują zagrożenia zdrowotne i poprawiają jakość dostarczanej wody. 7