WYDAWNICTWO WAM WSFP IGNATIANUM

Transkrypt

1

2

3

4 WYDAWNICTWO WAM WSFP IGNATIANUM KRAKÓW 2009

5 Recenzenci Prof. dr hab. Stanis³aw Litak Prof. dr hab. Józef Mi¹so Wydawnictwo WAM, 2005 Wy sza Szko³a Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, 2005 Redakcja naukowa Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebieñ SJ Projekt ok³adki i stron tytu³owych Les³aw S³awiñski PHOTO DESIGN Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Naukowej Ksiê y Jezuitów w Krakowie ISBN (WAM) ISBN (Ignatianum) Wznowienie 2009, 2010 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIÊGARNI INTERNETOWEJ tel , faks Druk: Wydawnictwo WAM ul. Kopernika Kraków

6 5 Spis treœci Wprowadzenie 9 I. Wiek XIX pocz¹tek cywilizacyji przemys³owej 11 II. Systemy szkolne w XIX wieku Testament rewolucji francuskiej Reformy szkolnictwa po Kongresie Wiedeñskim Opieka nad dzieckiem i wychowanie przedszkolne Szkolnictwo specjalne Upowszechnienie szko³y elementarnej Neohumanistyczna szko³a œrednia Uniwersytety Szkolnictwo zawodowe i realne Wykszta³cenie kobiet Oœwiata doros³ych i popularyzacja nauki Kszta³cenie nauczycieli 55 III. Rozwój nauk pedagogicznych w XIX wieku Filozofia pedagogiczna Jana Fryderyka Herbarta Utopia pedagogiczna Roberta Owena Wychowanie przedszkolne Fryderyka Fröbla Pedagogika pozytywistyczna Herberta Spencera System wychowania prewencyjnego œw. Jana Bosko 63 IV. Polska oœwiata pod zaborami Spuœcizna Komisji Edukacji Narodowej Zabór rosyjski w dobie liberalnej polityki Aleksandra I Zabór pruski po upadku I Rzeczypospolitej W przedautonomicznym zaborze austriackim Ksiêstwo Warszawskie ( ) Królestwo Polskie ( ) W pokongresowym zaborze pruskim ( ) Rzeczpospolita Krakowska ( ) W miêdzypowstaniowej epoce paskiewiczowskiej ( ) 83

7 6 Spis treœci 10. Królestwo Polskie po upadku powstania styczniowego Przeciw postyczniowej rusyfikacji Na Kresach Rzeczypospolitej W epoce Bismarcka i Kulturkampfu Galicja w dobie autonomii Na emigracji 103 V. Polska myœl pedagogiczna w dobie rozbiorów 105 VI. Wielka wojna i jej skutki Zniszczenia i ofiary Bolszewicka rewolucja Sowieckie wychowanie System oœwiatowy narodowego socjalizmu Wychowanie autorytarne 124 VII. Œwiat miêdzy wojnami Pierwsza po³owa XX wieku W trosce o dziecko Systemy szkolne Pedagogiczny prze³om Nowe koncepcje wychowania 143 VIII. Idee i wychowanie Demokratyzacja oœwiaty Koœció³ katolicki wobec wychowania Inne Koœcio³y chrzeœcijañskie Inne religie Konserwatyzm Liberalizm Agraryzm Nacjonalizm Socjalizm Totalitaryzm 167 IX. Powojenne przyspieszenie Nowe wyzwania Edukacja w cieniu zimnej wojny Ponad podzia³ami Nierozwi¹zane problemy Integracja europejska Media i wychowanie Kultura masowa i kontrkultura 187

8 Spis treœci 7 X. Opieka nad dzieckiem Prawa dziecka w drugiej po³owie XX wieku Zmiany modelu rodziny Wychowanie przedszkolne Domy dziecka, rodziny zastêpcze, adopcja Resocjalizacja 204 XI. Szkolnictwo Kierunki i propozycje reform Powojenne reformowanie szkolnictwa Szko³y alternatywne Szkolnictwo wy sze 236 XII. Szkolnictwo specjalne 255 XIII. Oœwiata doros³ych 259 XIV. Sport i rekreacja 265 XV. Wspó³czesne koncepcje pedagogiczne 273 XVI. Polska wobec wyzwañ XX wieku Wychowanie w Drugiej Rzeczypospolitej Wielka reforma oœwiaty Nauki pedagogiczne Wolnoœæ w niewoli Odbudowa szkolnictwa Stalinizm Wychowanie w latach ma³ej stabilizacji Konfrontacja Odzyskana demokracja 313 Bibliografia 317 Indeks osób 323 Indeks nazw geograficznych 329

9 8 Spis treœci

10 9 Wprowadzenie Przed rokiem, jako wspólne przedsiêwziêcie Wydawnictwa WAM i Wy szej Szko³y Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie, ukaza³ siê pierwszy tom nowego podrêcznika akademickiego Historia wychowania. Do wielkiej rewolucji francuskiej, autorstwa Stanis³awa Litaka, profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Obecnie do r¹k Czytelników trafia tom drugi, obejmuj¹cy historiê wychowania w wiekach XIX i XX. Podobnie jak tom pierwszy, niniejsze opracowanie jest pierwsz¹ tak obszern¹ syntez¹ dziejów oœwiaty i myœli pedagogicznej napisan¹ po upadku komunizmu, likwidacji cenzury i uwolnieniu polskiej pedagogiki spod presji antyhumanistycznej ideologii. Równoczeœnie jednak tom drugi, ró ni siê nieco od tomu pierwszego przyjêt¹ perspektyw¹ i wyborem priorytetów. Stopniowe upodabnianie siê systemów oœwiatowych na ca³ym œwiecie oraz globalizacja zarówno innowacji technologicznych, jak i pr¹dów kulturowych, sk³oni³y autorów do rozszerzenia pola widzenia z europejskiego na ogólnoœwiatowy. Ponadto historia zw³aszcza ostatniego stulecia zrodzi³a potrzebê spojrzenia bardziej politologicznego ni filozoficznego na dzieje koncepcji wychowawczych i instytucji edukacyjnych. Po raz pierwszy w literaturze polskiej podjêta zosta³a próba przedstawienia oddzia³ywania w tej dziedzinie ideologii totalitarnych, a szczególnie komunizmu, tak w œwiecie, jak i w Polsce po drugiej wojnie œwiatowej. Elementy tradycyjnie obecne w opracowaniach dziejów oœwiaty i wychowania, takie jak opis rozmaitych systemów szkolnych czy cywilizacyjny kontekst zmian w zakresie edukacji, zosta³y w tym tomie rozszerzone ponad potrzeby dotychczasowych programów nauczania. Ale zdaniem autorów, wraz ze zmieniaj¹cym siê œwiatem, konieczne staje siê te wprowadzenie zmian do akademickiego kursu historii wychowania. Dlatego autorzy traktuj¹ efekt swojej pracy równie jako g³os w dyskusji nad przysz³oœci¹ tej dyscypliny nauki. Wszelkie uwagi, kierowane b¹dÿ bezpoœrednio do nich, b¹dÿ do Wydawców, przyjête zostan¹ z wdziêcznoœci¹ i uwzglêdnione przy redagowaniu kolejnego wydania.

11 10 Wprowadzenie Niniejszy tom podjêli siê zrecenzowaæ najwybitniejsi znawcy tematu: profesorowie Stanis³aw Litak i Józef Mi¹so. Autorzy dziêkuj¹ nie tylko za cenne uwagi, ale równie za powstrzymanie siê od ingerencji w ich pogl¹dy, w tych fragmentach, w których wyst¹pi³y ró nice zdañ. Autorzy nie mog¹ te pomin¹æ zas³ug, jakie w powstaniu tego tomu mia³ ksi¹dz profesor Ludwik Grzebieñ SJ, nie tylko jako redaktor naukowy, ale inspirator i organizator pracy nad tomem, dziêki którego yczliwym zachêtom i ponagleniom praca ta zosta³a zakoñczona.

12 11 I. Wiek XIX pocz¹tek cywilizacji przemys³owej Wiek XIX rozpocz¹³ siê w Europie zawieruch¹ wojen napoleoñskich, jednak ju od Kongresu Wiedeñskiego, zwo³anego w 1814 roku, na znacznej czêœci kontynentu rozpoczyna siê prawie stuletni okres intensywnego rozwoju gospodarczego. Ten rozwój by³ mo liwy dziêki pokojowej rywalizacji europejskich pañstw, bo chocia dochodzi³o do lokalnych konfliktów i wojen, to nie zdo³a³y one zak³óciæ politycznych, spo³ecznych, ekonomicznych i kulturowych zmian, w których Europa przodowa³a a do 1914 roku. W rezultacie politycznej i gospodarczej ekspansji w ci¹gu stulecia dokona³a siê te swoista europeizacja œwiata, a postêpy kolonizacji stopniowo upowszechni³y na wszystkich kontynentach zarówno wielkie osi¹gniêcia, jak i dokuczliwe mankamenty europejskiej cywilizacji. Na pocz¹tku wieku ekonomiczny wzrost sta³ siê udzia³em Wielkiej Brytanii, póÿniej do³¹czy³y Niderlandy, Francja i pó³nocne Rozwój gospodarczy Zak³ady przemys³owe w odzi

13 12 XIX wiek Nowe œrodki komunikacji W³ochy, a w koñcu drugiej po³owy wieku w czo³ówce znalaz³y siê równie Niemcy. Wschodnioeuropejskie mocarstwa: Rosja, Turcja i Austro-Wêgry, nie by³y w stanie sprostaæ wyzwaniom nowoczesnoœci i wkrótce musia³y upaœæ. Równoczeœnie po drugiej stronie oceanu trwa³ szybki rozwój Stanów Zjednoczonych, który tylko na krótko wstrzyma³a wojna secesyjna. W ostatnim trzydziestoleciu wieku reformy wewnêtrzne umo liwi³y te budowê potêgi gospodarczej Japonii. Warstw¹ spo³eczn¹, która w Europie odnios³a najwiêkszy sukces by³o mieszczañstwo, przede wszystkim bogaci mieszkañcy wielkich miast. Motorem zmian sta³ siê przemys³, a jego ekspansjê przyspiesza³y techniczne wynalazki, jednak prawdziwym symbolem XIX wieku sta³ siê rozwój wszelkich form komunikacji, który zapocz¹tkowa³a rozbudowa sieci dróg i ich szybkie unowoczeœnienie. Wprawdzie pierwszy silnik parowy uruchomiono ju w XVIII wieku, lecz prawdziwa rewolucja w tej dziedzinie by³a mo liwa dopiero wówczas, gdy w Anglii kolej elazna, pocz¹tkowo wykorzystywana w kopalniach do transportu wêgla, znalaz³a zastosowanie do zapewnienia szybkich i regularnych po³¹czeñ pomiêdzy miastami. W 1825 roku w Anglii ruszy³y pierwsze poci¹gi pasa erskie, a w trzydzieœci piêæ lat póÿniej wynalezienie w Ameryce wagonu restauracyjnego i sypialnego umo liwi³o tym poci¹gom pokonywanie ogromnych odleg³oœci. Budowane na wszystkich kontynentach linie kolejowe coraz szybciej i coraz taniej przewozi³y coraz wiêcej pasa erów i towarów. Poci¹gi zast¹pi³y u ywane dotychczas dyli anse: podczas gdy wed³ug historyka Normana Daviesa podró z Pary a do Sankt Petersburga w 1800 roku trwa³a 20 dni, to w 1900 roku uleg³a skróceniu do zaledwie 30 godzin. W Ameryce ju w pierwszej po³owie wieku statki parowe opuœci³y rzeki i rozpoczê³y eglugê po oceanie. Wynalezienie parowego automobilu, a nastêpnie wynalezienie silnika benzynowego sprawi³o, e Carl Benz w 1885 roku skonstruowa³ samochód. Gdy Pierwsze poci¹gi osobowe

14 I. Wiek XIX pocz¹tek cywilizacji przemys³owej 13 Statki parowe w 1888 roku powsta³a pneumatyczna opona, lawinowo zaczê³o przybywaæ samochodów, motocykli, autobusów, ciê arówek. Uruchomione w 1863 roku londyñskie metro naœladowano w wielu europejskich i amerykañskich miastach. Natomiast w powietrzu wci¹ królowa³y balony, chocia w Niemczech w ostatniej dekadzie wieku przez pierwsze pomyœlne próby przechodzi³y szybowce. Jednak nie tylko nowe œrodki transportu decydowa³y o rozwoju komunikacji miêdzy ludÿmi. Wp³ynê³o na ni¹ ujednolicenie systemu us³ug pocztowych, czego wa nym etapem okaza³o siê wprowadzenie w 1840 roku do obiegu pierwszego znaczka pocztowego. Gdy angielski uczony Michael Faraday w 1831 roku skonstruowa³ pierwsz¹ pr¹dnicê, jej zastosowanie umo liwi³o powstanie telegrafu; w 1851 roku podwodny kabel po³¹czy³ Angliê i Francjê, a w 1858 Europê i Amerykê. Dopiero pod koniec wieku odkrycie fal elektromagnetycznych zapocz¹tkowa³o radiotelegrafiê i pozwoli³o zrezygnowaæ z budowy naziemnych i podmorskich linii przesy³owych. Jednak prawdziwym prze³omem w komunikowaniu siê na odleg³oœæ okaza³o siê wynalezienie w 1876 roku telefonu, a w ostatnich latach wieku radia. Przez ca³y XIX wiek dynamicznie rozwija³y siê miasta, do których stopniowo doprowadzono wodê i z których nastêpnie odprowadzono œcieki. W koñcu wieku w domach prywatnych pojawi³y siê ubikacje, a sp³ywaj¹ce do rzek nieczystoœci poddane zosta³y procesowi oczyszczania. Wynalezienie elbetu umo liwi³o budowê ogromnych gmachów, a dziêki wynalezieniu windy mog³y one przybraæ postaæ drapaczy chmur. Elektryczne oœwietlenie wypar³o lampy gazowe, doro ki zosta³y zast¹pione przez elektryczne tramwaje (pierwsze w 1881 r. w Berlinie), a monotoniê ulic o ywi³a szybko rozwijaj¹ca siê reklama. Telegraf i telefon Rozwój miast

15 14 XIX wiek Kultura dla mas Nowe zawody Polityka i edukacja ycie religijne Ju w 1816 roku wykonano pierwsze fotografie, wkrótce utrwalono dÿwiêk, konstruuj¹c fonograf i gramofon, a w 1895 roku otwarto pierwsze kino. Od po³owy wieku w powszechnym u yciu znalaz³y siê stalówki, a od lat siedemdziesi¹tych ruszy³a seryjna produkcja maszyn do pisania. Rozwija³a siê prasa, powsta³y muzea i galerie, produkcja tanich ksi¹ ek osi¹gnê³a ogromne rozmiary. Coraz wiêksz¹ popularnoœæ zdobywa³a rywalizacja sportowa, a z czasem tak e turystyka; przemys³em sta³o siê organizowanie rozrywek i spêdzania wolnego czasu. Równoczeœnie w wielkich miastach ros³y dysproporcje pomiêdzy bogactwem, a skrajn¹ nêdz¹ i upowszechnia³y siê spo³eczne patologie: bezdomnoœæ, zorganizowana przestêpczoœæ, prostytucja, hazard i alkoholizm. Cywilizacyjne zmiany rodzi³y potrzebê upowszechniania oœwiaty. Praktyczne zastosowanie wynalazków nie mog³o siê obyæ bez kadry techników i wykwalifikowanych robotników. Rozwój komunikacji przyczyni³ siê do poszerzenia krêgu odbiorców informacji; produkcja i przekazywanie informacji wymaga³o zaanga owania tysiêcy przedstawicieli nowych zawodów: pocztowców, dziennikarzy, drukarzy, fotoreporterów, radiowców. Postêpy medycyny i rozbudowa s³u by zdrowia spowodowa³y koniecznoœæ zatrudnienia rzesz wysoko wykwalifikowanych specjalistów, podobnie jak zapewnienie bezpieczeñstwa mieszkañcom miast zmusi³o do kszta³cenia prawników, policjantów i stra aków. Rozbudowana administracja, tak e w koloniach, potrzebowa³a sprawnych urzêdników, a dysponuj¹ca coraz nowoczeœniejszym uzbrojeniem armia nie mog³a ju poprzestaæ na elementarnym wyszkoleniu rekrutów. Powstaj¹ce partie, organizacje spo³eczne i zwi¹zki zawodowe przygotowywa³y swoich cz³onków do korzystania z pierwszych zdobyczy demokracji: wyborów, strajków, petycji, demonstracji. W interesie tych organizacji by³o przygotowanie swoich cz³onków i sympatyków do pos³ugiwania siê materia³ami propagandowymi, do czytania ulotek i gazet. W czasie gdy powstawa³ rozbudowany system ubezpieczeñ spo³ecznych, emerytur, rent i zasi³ków, wykszta³cenie umo liwia³o ju nie tylko awans spo³eczny, karierê polityczn¹ czy zawodow¹, ale stawa³o siê wrêcz nieodzownym warunkiem funkcjonowania w coraz bardziej skomplikowanym yciu spo³ecznym. W Europie i Ameryce tak e kobiety uzyskiwa³y coraz szerszy dostêp do edukacji, co jednak nadal nie oznacza³o pe³nego równouprawnienia w zakresie praw obywatelskich. Równie ycie religijne osi¹gnê³o nowy stopieñ intensyfikacji, a parafie coraz czêœciej przekszta³ca³y siê w oœrodki dzia³alnoœci spo³ecznej, charytatywnej, oœwiatowej i wychowawczej. Dzia³alnoœæ duszpasterska w dzielnicach robotniczych wymaga³a nowych rozwi¹-

16 I. Wiek XIX pocz¹tek cywilizacji przemys³owej 15 zañ, a encyklika Rerum novarum z 1891 roku akcentowa³a potrzebê sprawiedliwoœci spo³ecznej i postulowa³a troskê œwieckiego pañstwa o dobro wszystkich obywateli. Zarówno w krajach katolickich, jak i protestanckich standardem stawa³a siê tolerancja religijna. Przez ca³e stulecie trwa³ intensywny rozwój nauk, przede wszystkim przyrodniczych, w coraz wiêkszym stopniu opartych na obserwacji i eksperymencie. Ju w pierwszej po³owie wieku astronomowie zlokalizowali now¹ planetê Neptun, chemicy odkryli, e materia zbudowana jest z atomów, a biologowie udowodnili, e wszystkie organizmy ywe sk³adaj¹ siê z komórek. Dla postêpów w chirurgii bezcenne okaza³o siê odkrycie znieczulaj¹cych w³aœciwoœci eteru i chloroformu, w fizyce wa ne okaza³o siê ustalenie, e ciep³o jest form¹ energii, a energia cieplna mo e byæ przetworzona w energiê mechaniczn¹, co otworzy³o drogê do rozwoju termodynamiki. Prawdziwa rewolucja naukowa nast¹pi³a jednak dopiero w drugiej po³owie wieku. W 1859 roku Karol Darwin opublikowa³ rozprawê O pochodzeniu gatunków, czym zapocz¹tkowa³ teoriê ewolucji. W 1867 roku Ludwik Pasteur odkry³, e sprawc¹ chorób s¹ bakterie, a wkrótce wynalaz³ szczepionki, zapobiegaj¹ce niektórym chorobom. Rozwój higieny stopniowo zahamowa³ wêdrówkê epidemii, przede wszystkim cholery, w czym znaczne by³y zas³ugi bakteriologa Roberta Kocha. W ostatnich latach wieku fabryka chemiczna Bayer wprowadzi³a na rynek pierwszy lek syntetyczny, a w 1898 roku rozpoczê³a produkcjê aspiryny, najpopularniejszego lekarstwa na œwiecie. Dla poprawy warunków ycia w miastach du e znaczenie mia³y odkrycia zwi¹zane z przechowywaniem ywnoœci: najpierw wynalezienie procesów chemicznych, umo liwiaj¹cych uzyskanie niskiej temperatury, co doprowadzi³o do skonstruowania ch³odni, a nastêpnie zastosowanie puszek, czyli tanich, blaszanych opakowañ. Rozwojowi nauk przyrodniczych towarzyszy³ te wzrost znaczenia nauk spo³ecznych. Na uniwersytetach pojawi³y siê nowe kierunki kszta³cenia: ekonomia, socjologia, etnografia, antropologia, jêzykoznawstwo, nauki polityczne. Wiedzê o psychicznej konstrukcji cz³owieka skutecznie poszerzy³y psychologia i psychiatria. Wielkie sukcesy odnosi³a archeologia, a dziêki odnalezieniu i badaniom skamienia³ych szcz¹tków wymar³ych ju gatunków zwierz¹t i roœlin rozwinê³a siê paleontologia. Przeobra eniom ulega³a twórczoœæ artystyczna. Romantyzm, zwyciêski na pocz¹tku wieku, w nastêpnych dziesiêcioleciach rywalizowa³ z neoklasycyzmem, by w koñcu wieku ust¹piæ przed modernizmem i przeobraziæ siê w dekadentyzm. Literatura sta³a siê najwa niejszym œrodkiem artystycznej wypowiedzi, ale obok niej prawdziwy rozkwit prze ywa³y tak e twórczoœæ plastyczna, muzy- Rozwój nauki K.R. Darwin L. Pasteur Pr¹dy kulturowe

17 16 XIX wiek Ideologie spo³eczne i polityczne Eksplozja demograficzna ka i architektura. W filozofii zaczê³y dominowaæ problemy spo³eczeñstwa i zmian zachodz¹cych w zwi¹zku z rewolucj¹ przemys³ow¹ i naukow¹. Pocz¹tkowo liczne by³y projekty reform, przebudowy struktur spo³ecznych, odnowy moralnej, zapewnienia powszechnego szczêœcia i dobrobytu. Nieco póÿniej rozwój poszczególnych nauk spowodowa³ zawê enie pola zainteresowania filozofii i koniecznoœæ jej ograniczenia do twierdzeñ, które mo na objaœniæ za pomoc¹ sprawdzalnych doœwiadczalnie danych naukowych. Pogl¹d ten doprowadzi³ do pojawienia siê antymetafizycznej koncepcji tzw. filozofii pozytywnej, która nastêpnie rozwinê³a siê w jeden z g³ównych nurtów filozofii XIX i XX wieku pozytywizm. Przekonanie, e cz³owiek potrafi zarówno zrozumieæ, jak i przetworzyæ otaczaj¹cy go œwiat, opiera³o siê na uznaniu nieograniczonych mo liwoœci nauk, szczególnie nauk œcis³ych. Tak zrodzi³ siê scjentyzm kult nauki, czêsto uzupe³niany progresizmem wiar¹ w nieustanny postêp. W myœli politycznej i gospodarczej œciera³y siê koncepcje liberalne, promuj¹ce praworz¹dnoœæ, swobody obywatelskie, powszechne prawa cz³owieka i tolerancjê religijn¹, a w gospodarce domagaj¹ce siê zniesienia ograniczeñ w wolnej dzia³alnoœci handlowej i przemys³owej, z ide¹ konserwatywn¹, d¹ ¹c¹ do nadania zachodz¹cym zmianom takiego kierunku, aby nie zagra a³y one instytucjom pañstwowym i spo³ecznym, takim jak monarchia, Koœció³, hierarchia spo³eczna, rodzina, w³asnoœæ. Pojawi³y siê tak e ideologie odwo³uj¹ce siê do zmian spo³ecznych i usi³uj¹ce nadaæ im w³asny punkt widzenia: nacjonalizm, uznaj¹cy interes narodu za cel wszelkiej dzia³alnoœci publicznej; socjalizm, nawo³uj¹cy do sprawiedliwoœci spo³ecznej; anarchizm, w imiê wolnoœci jednostki zwalczaj¹cy instytucje pañstwa. Natomiast politykê europejskich mocarstw zdominowa³y tendencje imperialne, których rezultatem sta³ siê kolonialny podzia³ œwiata. Wszystkie kontynenty prze ywa³y demograficzn¹ eksplozjê, ale w szczególny sposób doœwiadczy³a jej Europa, której ludnoœæ z 180 milionów w 1800 roku wzros³a do 423 milionów w 1900 roku. Ogromne rzesze jej mieszkañców przenosi³y siê ze wsi do miast; w poszukiwaniu lepszych warunków ycia przemieszcza³y siê tak e z kraju do kraju, a nawet z kontynentu na kontynent. W szczególny sposób na ycie spo³eczne wp³ynê³o uw³aszczenie pañszczyÿnianych ch³opów, a nastêpnie modernizacja i mechanizacja rolnictwa, zapewniaj¹ce odpowiedni do potrzeb wzrost produkcji ywnoœci. Rozwój przemys³u i przyrost ludnoœci przyczyni³y siê do ekspansji na zewn¹trz oraz politycznych i ekonomicznych podbojów. Ostatecznie rywalizacja pañstw, dokonuj¹cych tych podbojów, doprowadzi³a do kresu le belle epoque z³otego wieku Europy, a jego definitywny koniec wyznaczy³ w 1914 roku wybuch I wojny œwiatowej.