Wspieranie funkcji poznawczych w okresie starości: profilaktyka i rehabilitacja poznawcza u osób z zaburzeniami otępiennymi

Transkrypt

1 Wspieranie funkcji poznawczych w okresie starości: profilaktyka i rehabilitacja poznawcza u osób z zaburzeniami otępiennymi Ludmiła Zając-Lamparska Instytut Psychologii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Rola i znaczenie nowych rozwiązań na rzecz chorych otępiennie oraz ich opiekunów Bydgoszcz, 5 grudnia 2017 r.

2 Nasilenie trudności poznawczych towarzyszących starzeniu się: 1. Osłabienie funkcjonowania poznawczego w przebiegu normalnego starzenia się; 2. Łagodne zaburzenia poznawcze (ang. mild cognitive impairment, MCI; wg DSM V: mild neurocognitive disorders mild NCD); 3. Zaburzenia otępienne w przebiegu różnych chorób (wg DSM V: major neurocognitive disorders major NCD). WUILLERMANIA/REDDIT 2

3 Podział strategii oddziaływań wpierających funkcjonowanie poznawcze osób starszych Z uwagi na grupę docelową i oczekiwane korzyści Z uwagi na charakter oddziaływań Oddziaływania prewencyjne - profilaktyka Oddziaływania farmakologiczne Oddziaływania spowalniające niekorzystne zmiany poznawcze czy łagodzące ich konsekwencje rehabilitacja, leczenie Oddziaływania niefarmakologiczne Interwencje poznawcze (ang. cognitive interventions) 3

4 NEUROPLASTYCZNOŚĆ Neuroplastyczność zjawisko zmian neuronalnych wywołanych brakiem spójności między aktualnymi możliwościami organizmu a wymaganiami środowiska i prowadzących do poprawy funkcjonowania poznawczego. Może mieć charakter: a) Spontaniczny (np. wzorce kompensacyjnej aktywności mózgu osób starszych) b) Indukowany oddziaływaniami zewnętrznymi (jak np. interwencje poznawcze). Możliwości organizmu Wymagania środowiska 4

5 Interwencje poznawcze Profilaktyka Trening funkcji poznawczych Stymulacja poznawcza Rehabilitacja poznawcza Normalne starzenie się MCI (Bachar-Fuchs, Clare, Woods, 2013; Ballard i in., 2011; Kim, Kim, 2013; Polito i in., 2013; Rosen i in., 2011; Zając-Lamparska, 2017) Otępienie łagodne, średnio zaawansowane, bardzo zaawansowane 5

6 Treningi funkcji poznawczych Rodzaje: treningi zdolności poznawczych (ang. ability-based training); treningi oparte na uczeniu strategii (ang. strategy-based training); treningi rdzennych/podstawowych procesów poznawczych (ang. process-based training). Często bywają łączone pojedynczej funkcji poznawczej lub wielodomenowe Pamięć operacyjna (WM); Kontrola uwagowa (AC); Funkcje wykonawcze (EF) 6

7 Treningi zdolności poznawczych: wybrane przykłady Zadania papier-ołówek Badanie ACTIVE (the Advanced Cognitive Training for Independent and Vital Elderly): N = 2802; wiek: 65+; trening: pamięci, rozumowania, szybkości przetwarzania Projekt GRADYS : trening z wykorzystaniem elementów wirtualnej rzeczywistości; N = 150; wiek: 60+; trening obejmował 4 moduły: pamięć, uwaga, funkcje językowe, funkcje wzrokowo przestrzenne; 7

8 Treningi podstawowych procesów poznawczych Cel: poszukiwanie transferu (Jaeggi i in., 2008) Efekt: spory Metaanalizy TAK: Au i in., 2015, 2016 (do 50 r. ż.) NIE: Melby-Lervåg, Hulme, 2013, 2016 (do 75 r. ż) Z uwzględnieniem osób starszych: TAK, ale ograniczony: Weicker, Villringer, Thöne-Otto, 2015; Soveri i in., 2017 Trening pamięci operacyjnej Wyłącznie wśród osób starszych: TAK, ale ograniczony: Karbach, Verhaeghen,

9 Stymulacja poznawcza Przykłady stymulacji poznawczej (tzw. czynniki protekcyjne): ćwiczenia fizyczne, zajęcia edukacyjne, w tym zajęcia komputerowe, aktywność społeczna; zmiana stylu życia, w tym włączenie odpowiedniej diety, relaksacji, aktywności fizycznej i społecznej oraz edukacyjnej i kulturalnej. Ograniczenia stymulacji poznawczej: trudność oceny efektów w badaniach; konieczność indywidualizacji działań. Zalety stymulacji poznawczej: Akcja innowacja naturalna i atrakcyjne forma; prawdopodobieństwo utrzymania się jej wpływu nawet po zakończeniu działań interwencyjnych, dzięki zintegrowaniu nowych form aktywności z życiem codziennym osoby starszej. 9

10 Rehabilitacja poznawcza Istota: identyfikacja problemów w funkcjonowaniu poznawczym konkretnej osoby oraz jej celów, a następnie praca z nimi. Zastosowanie: przede wszystkim w przypadku osób, u których występują trudności poznawcze o nasileniu odpowiadającym co najmniej MCI, najczęściej w otępieniu. Istotne cechy: Uwzględnianie kontekstu życia danej osoby, wysoce zindywidualizowane podejście; Włączanie szerszego grona osób w oddziaływanie na człowieka starszego (to różni rehabilitację poznawczą od wcześniej omawianych form interwencji); Trudności w naukowym badaniu efektywności. 10

11 Metody możliwe do zastosowania w rehabilitacji poznawczej Trening orientacji w rzeczywistości (ROT, ang. reality orientation training) Celem ROT jest osadzanie w rzeczywistości poprzez próbę polepszenia zdolności orientacji (np. w strukturze dnia), sprawności pamięci. ROT wspiera także poczucie wartości, umacnia tożsamość chorego oraz jego samodzielność i integrację społeczną. W demencji orientacja oznacza bezpieczeństwo (istotna potrzeba w tym stanie), a ono komfort psychiczny. RODZAJE ROT: TRENING FORMALNY TRENING NIEFORMALNY (24/7) 11

12 TRENING ORIENTACJI W RZECZYWISTOŚCI (ROT) Opiera się na wielokrotnym i częstym powtarzaniu choremu informacji na temat jego samego oraz otoczenia społecznego i fizycznego, w tym jego imienia i nazwiska, wieku, aktualnego miejsca pobytu, wcześniej wykonywanego zawodu itp., a także imion jego bliskich oraz pokrewieństwa, jakie łączy ich z chorym, nazw miejsc i przedmiotów; Orientację w rzeczywistości pomagają też zapewnić regularność i stałość, np. ustalenie stałego planu dnia, a w nim określonych rytuałów. Ważne jest też stabilne otoczenie, znane choremu oraz zapowiadanie choremu, co za chwilę ma nastąpić. 12

13 TRENING ORIENTACJI W RZECZYWISTOŚCI (ROT) Pomoce, czyli wszystko to, co zapewnia orientację: kalendarze; zegary z dużymi tarczami i wyraźnymi godzinami; plakietki imienne; zdjęcia z imionami i nazwiskami; różnokolorowe korytarze i drzwi; drogowskazy, szyldy, piktogramy; tablice informacyjne z rysunkami i symbolami; codzienne gazety; określona muzyka, filmy tematyczne; rozmowy, w których wskazujemy np. na pory dnia, pory roku, miesiące, pomieszczenia, osoby; notatki na karteczkach; prowadzenie dziennika; prowadzenie księgi gości. 13

14 Efektywność treningu orientacji w rzeczywistości Efekty dla: Funkcjonowania poznawczego; Dobrostanu psychicznego i nastroju; Zachowania. Pozytywne efekty ROT wzmaga połączenie jej z terapią wspomaganą Systematyczny przegląd 43 badań wskazuje na skuteczność ROT przez zwierzęta - psy (2016). ROT dla poprawia funkcjonowania funkcjonowanie poznawczego poznawcze, i zachowania funkcjonowanie osób z otępieniem w życiu codziennym (2000). i redukuje objawy psychopatologiczne (2007). 14

15 Metody możliwe do zastosowania w rehabilitacji poznawczej Terapia reminiscencyjna praca z biografią Cel: sprawienie, żeby chory jak najdłużej zachował wspomnienia dotyczące własnego życia, bowiem stanowią one o jego własnej tożsamości. Metody te mogą być stosowane zarówno w domu przez bliskich pacjenta, jak i w warunkach bardziej formalnych (w placówkach świadczących usługi opiekuńcze). Do biografii można odnieść otoczenie, np. wystrój pokoju. Rzeczy osobiste (okulary, grzebień, zegarek) powinny leżeć w pobliżu. Pościel i nakrycia stołowe będące własnością podopiecznego wzmacniają poczucie bycia w domu. Ważne są również fotografie, książki i obrazy z nutą biograficzną. Mogą być świadectwa, dyplomy, medale zdobyte dawniej przez chorego. 15

16 TERAPIA REMINISCENCYJNA Kotwice / wyzwalacze, które można wykorzystać: albumy ze zdjęciami; ulubione przedmioty; fragmenty znanych piosenek i melodii; treści wyuczone na pamięć (przysłowia, wiersze); czynności automatyczne; dobrze znane zapachy; ulubione potrawy; dotyk; rytuały znane z życia chorego. 16

17 Efektywność terapii reminiscencyjnej Efektywne są także: spersonalizowane książki pamięci (ang. memory books, life story books); Spersonalizowane materiały multimedialne prezentowane za pomocą komputera/tabletu. Metaanaliza wyników 128 badań wskazuje na pozytywny wpływ terapii reminiscencyjnej na nastrój, dobrostan psychiczny, zdrowie psychiczne, integrację społeczną i funkcjonowanie poznawcze. Jednocześnie autorzy wskazują na trudność wnioskowania z uwagi na zróżnicowaną metodologię (2012). 17

18 Dziękuję za uwagę Adres do korespondencji: Instytut Psychologii UKW, ul. Staffa Bydgoszcz lzajac@ukw.edu.pl 18