Turystyka w rozwoju lokalnym. Red. Ewa Łaźniewska

Transkrypt

1 Turystyka w rozwoju lokalnym Red. Ewa Łaźniewska Poznań

2 Spis treści Spis treści... 2 Wstęp Podstawowe informacje o rozwoju lokalnym Interpretacje, koncepcje, kategorie, modyfikacje, wymiary realne Rozwój lokalny w kontekście rozwoju regionalnego Polityka rozwoju lokalnego w kontekście rozwoju turystyki Instrumenty rozwoju lokalnego w powiązaniu z turystyką Konkurencyjność w procesie rozwoju lokalnego z uwzględnieniem czynnika turystyki Turystyka w perspektywie wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności Podstawy wspierania przedsiębiorczości Europejska polityka turystyczna w perspektywie wspierania wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności w Unii Europejskiej Wymiary innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki Problemy polityki turystycznej w perspektywie wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju gospodarczego w wybranych krajach pozaeuropejskich Rozwój przedsiębiorczości a agroturystyka Turystyka w polityce spójności Unii Europejskiej Klastry w turystyce i w rozwoju lokalnym Teoria klastra a rozwój regionalny i lokalny Wykorzystanie koncepcji klastrów na gruncie turystyki Źródła przewagi konkurencyjnej klastrów turystycznych Co można zyskać dzięki obecności klastra turystycznego? Doświadczenia z funkcjonowania klastrów turystycznych Literatura Rysunki i tabele

3 Wstęp Znaczenie zagadnień rozwoju lokalnego w aspekcie procesów globalizacji i regionalizacji stale rośnie. Europa coraz częściej jest narażona na globalne wstrząsy i międzynarodową konkurencję. Unia Europejska jest obszarem o gęstej sieci osadniczej. Wiele regionów posiada przewagę konkurencyjną, ale także w w wielu pojawiają się głębokie luki rozwojowe. Między innymi na poziomie mikroregionów pojawia się problem luk rozwojowych, który może tez dotyczyć regionów turystycznych. Podejście terytorialne, postulowane w szeregu dokumentach planistycznych, łączące działania w poszczególnych sektorach, może przyczynić się do uwolnienia potencjału rozwojowego we wszystkich regionach i miastach. Na rynku wydawniczym, o czym świadczy bogaty spis literatury, istnieje szereg pozycji, które traktują o rozwoju lokalnym i o turystyce. Brakuje jednak pozycji, która by powiązała aktualny stan wiedzy o turystyce i o rozwoju lokalnym z uwzględnieniem problemów trudnych i aktualnych, dyskusyjnych, dla których potrzebne są dalsze poszukiwania badawcze i ulepszenia działalności praktycznej. Praca próbuje wypełnić istniejącą lukę w literaturze przedmiotu w zakresie usystematyzowanych problemów turystyki w rozwoju lokalnym. Całość rozważań opiera się na założeniu ścisłego powiązania zagadnień rozwoju lokalnego i regionalnego o czym świadczy fakt utożsamiania tych pojęć np. w pracy K. Pająka, który pisze, że nowe rozwiązania prawne w zakresie zarządzania rozwojem lokalnym (regionalnym).(pająk, 2011, s.55). Dużą barierą w przygotowaniu książki był fakt, że przedstawione problemy się zazębiają z różnymi aspektami rozwoju regionalnego oraz często są to problemy nowe, otwarte, dyskusyjne. Należy również podkreślić, że studia literaturowe jednoznacznie wskazują na bardzo silne rozproszenie tego obszaru badań. Liczni autorzy wykazują w swoich pracach, z jednej strony na na istniejący silny związek pomiędzy rozwojem lokalnym, a funkcją turystyczną gminy, z drugiej strony na bardzo wiążące relacje pomiędzy rozwojem lokalnym, a regionalnym. Wychodząc z założenia, że rozwój lokalny w sferze gospodarczej polega na realizowaniu idei przedsiębiorczości przy wykorzystaniu miejscowych zasobów autorzy poświęcają znaczną część pracy tej problematyce, która w dobie problemów konkurencyjności staje się bardzo ważnym elementem rozwoju gospodarczego i prosperity gmin. Praca odnosi się głównie do realiów polskich, (m. in.do stanu 3

4 prawnego samorządu terytorialnego), chociaż uwzględnia oczywiście też rozwiązania szersze, np. politykę spójności, pomoc Unii Europejskiej, rozwiązania stosowane w innych krajach. W pracy poruszono także problematykę atrakcyjności turystycznej gminy, klastrów turystycznych, przedsiębiorstw turystycznych, innowacyjności. Książka przeznaczona jest jako podręcznik do przedmiotu turystyka w rozwoju lokalnym na specjalności Gospodarka Turystyczna. Biorąc pod uwagę, że książka ma stanowić podwaliny z zakresu rozwoju lokalnego, ma dać czytelnikowi możliwość zapoznania się z podstawową terminologią, procesami, powiązaniami w sferze przedsiębiorczości, innowacyjności. Całość pracy została zaprezentowana w 6 rozdziałach, które to zagadnienia stanowią przedmiot wykładu Turystyka w rozwoju lokalnym. Rozdział pierwszy i drugi mają charakter wprowadzający i odpowiada na następujące pytania: czym jest rozwój lokalny? w jakim otoczeniu się odbywa? jakie są uwarunkowania rozwoju lokalnego? jakie czynniki wpływają na rozwój turystyki w skali regionalnej, jak je aktywizować, jak czynić z element konkurencyjności? jaka rolę pełni turystyka jako lokomotywa lub jeden z czynników rozwoju lokalnego (gmina turystyczna uzdrowisko, gminy wielofunkcyjne)? jak dbać o zrównoważony rozwój gminy?. Rozdział trzeci przedstawia szereg zagadnień dotyczących turystyki i jej związków z przedsiębiorczością, innowacyjnością, europejską i pozaeuropejską polityką turystyczną. W pierwszej kolejności dokonano opisu podstaw wspierania przedsiębiorczości i jej znaczenie w kontekście promowania turystyki. Następnie opisano i dokonano analizy ewolucji europejskiej polityki turystycznej. Odniesiono się także do jej wpływu na lokalne i regionalne polityki rozwoju oraz przedstawiono kierunki dalszego rozwoju polityki turystycznej Unii Europejskiej. Osobną część poświęcono zagadnieniu innowacji w turystyce. Dokonano analizy ich specyficznych cech i klasyfikacji. Uwzględniono ich znaczenie w rozwoju lokalnym. Rozdział kończy analiza rozwiązań wspierających przedsiębiorczość i innowacyjność turystyki w kilku krajach pozaeuropejskich. 4

5 Rozdział czwarty poświęcono rozwojowi przedsiębiorczości agroturystycznej. Odniesiono się w szczególności do wpływu i roli agroturystyki w rozwoju lokalnym. Opisano również instrumenty wsparcia działalności agroturystycznej. W rozdziale piątym scharakteryzowano bliżej instrumenty europejskiej polityki spójności na rzecz turystyki w perspektywie finansowej na lata Analizę przeprowadzono w podziale na programy i działania tej polityki. Rozdział zawiera także przewidywania dotyczące kształtu polityki spójności w przyszłej perspektywie finansowej na lata Rozdział szósty koncentruje się na zaprezentowaniu podstawowych informacji na temat klastrów turystycznych w ujęciu rozwoju regionalnego i lokalnego. Przybliża on czytelnikowi wiedzę w zakresie tworzenia klastrów, możliwości ich samoorganizowania się i wpływu jaki wywierają na rozwój zarówno regionalny jak i lokalny. Zaprezentowano w nim również możliwości rozwoju podmiotów branży turystycznej funkcjonujących w obrębie takiego klastra. Przytoczono przykłady, w jaki sposób klastry turystyczne funkcjonują zarówno na świecie, jak i na rynku polskim i jakie korzyści z tego płyną dla samych zaangażowanych podmiotów, jak i dla regionu. W pracy została wykorzystana literatura polska i zagraniczna ściśle powiązana z rozwojem lokalnym jak i przedsiębiorczością, klastrami. Spis literatury jest szerszy niż powołania w tekście, co umożliwić ma Czytelnikowi ewentualne poszerzenie wiedzy z niektórych obszarów. Szczególne podziękowania chciałabym w tym miejscu złożyć recenzentowi tej pracy p. profesor L. Wojtasiewicz, której cenne uwagi i wskazówki wpłynęły na ostateczny kształt podręcznika. Praca powstała w ramach projektu Kadry dla Gospodarki finansowany w całości ze środków PO KL (Priorytet IV Szkolnictwo wyższe i nauka, Działanie 4.1 Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy, Poddziałanie Wzmocnienie potencjału dydaktycznego Uczelni ). Ewa Łaźniewska 5

6 1. Podstawowe informacje o rozwoju lokalnym Dr hab. Ewa Łaźniewska prof. nadzw. UEP 1.1. Interpretacje, koncepcje, kategorie, modyfikacje, wymiary realne W teorii i praktyce przedmiotem odrębnych studiów staje się problematyka rozwoju regionalnego i lokalnego. Oczywiście należy sobie zdawać z tego sprawę, że te obszary się zazębiają. Rozwój lokalny odnosi się do zmian zachodzących w gminie, powiecie, mikroregionie. Obszar ten posiada swoją specyfikę, która wyraża się w wartościach gospodarczych, kulturze, infrastrukturze itp. Jak podkreśla A. Szewczuk (2011, s.21) rozpoznanie w skali lokalnej rozwoju społecznogospodarczego i przestrzennego staje się szczególnie skomplikowane, mniejsze jednostki takie jak np. gmina funkcjonują w ramach większych regionów. Gmina korzysta z zewnętrznych zasileń finansowych, a w drugą stronę część swoich dochodów przekazuje do dyspozycji. Te istniejące interakcje coraz bardziej się pogłębiają w dobie procesów globalizacji. W procesie rozwoju lokalnego widoczne są bardzo różne powiązania skutkowo-przyczynowe wynikające z współpracy i kooperacji, wymiany dóbr i usług, uczestnictwu w lokalnym rynku pracy. Jako wraz tych powiązań możemy uznać chociażby silne ciążenia związane z rynkiem pracy, o czym świadczą wskaźniki dotyczące zatrudnienia w miejscu pracy i w miejscu zamieszkania. Szczególne nasilone są te zjawiska wokół dużych aglomeracji miejskich i metropolii. W wyniku procesu rozwoju lokalnego dochodzi do powstawania nowych wartości takich jak nowe firmy, miejsca pracy, nowe usługi zaspokajające globalny popyt ponadlokalny. Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu tych wartości są zarówno czynniki miękkie jak i twarde. Do miękkich możemy zaliczyć wiedzę, umiejętności, kwalifikacje. Do twardych natomiast infrastruktura, czyste środowisko, nieruchomości. 6

7 Rozwój lokalny jest pojęciem bardzo złożonym. W polskiej literaturze, do realiów których w tej pracy się odniesiono, występuje wielorakość definicyjna. Do klasycznych prac w tym obszarze należą prace takich autorów jak: L. Wojtasiewicz, J.J.Paryska, A. Szewczuka, G. Gorzelaka. Zdaniem J. Paryska rozwój lokalny pojmowany jest z jednej strony jako tworzenie nowych miejsc pracy dla danego, lokalnego systemu terytorialnego, a z drugiej, przez pojmowanie tego rozwoju jako kompleksowego kształtowania możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym środowisku, względnie doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnych zasobów (Przygodzki, 2012, s. 75). E. J. Blakely, definiuje rozwój lokalny jako proces tworzenia instytucji, rozwijania alternatywnych gałęzi przemysłu, wpływania na przedsiębiorców w celu wytwarzania lepszych produktów, pomoc w rozpoznawania nowych rynków, transferowanie wiedzy, wspomagania nowych firm i przedsiębiorców itp. (Markowski, 1995, s.246) K. Pająk (2011, s.55) uważa, że rozwój lokalny uwzględnia: potrzeby mieszkańców, zasoby i walory lokalnego środowiska przyrodniczego, zainwestowanie infrastrukturalne: poziom oświaty i kultury społeczności lokalnej; istniejący potencjał gospodarczy, naukowy, techniczny i kadrowy; stabilne przepisy prawa oraz aktywność społeczności lokalnych, przy przychylnym nastawieniu władz lokalnych, dokonuje się na on czterech płaszczyznach: gospodarczej, politycznej, społecznej, kulturalnej. W pracy najważniejszym elementem będzie sfera gospodarcza, która polega na rozwijaniu indywidualnej i zbiorowej przedsiębiorczości przy wykorzystaniu miejscowych zasobów: surowców, siły roboczej, krajobrazu. Dla rozwoju lokalnego bardzo ważne są struktury demograficzne, społeczne, fizyczne instytucjonalne i informacyjne.. Jak wcześniej zasygnalizowano rozwój lokalny jako pojęcie różnie definiowane, ale należy zaznaczyć, że u wszystkich autorów można wyróżnić pewne cechy wspólne tych definicji. Autorzy podkreślają wzrost znaczenia elementów jakościowych, w kontekście globalizacji wzrost znaczenia powiązania z zagranicznym otoczeniem poprzez firmy działające na danym obszarze i nie tylko, rosnącego znaczenia dla rozwoju czynników miękkich. A. Jewtuchowicz (2000, s ) podsumowuje i porządkuje wiedzę odnośnie rozwoju lokalnego: Rozwój lokalny jest procesem, który zachodzi w czasie; Rozwój lokalny opiera się na siłach endogenicznych i sieciach lokalnych; 7

8 Rozwój lokalny ma być więc procesem mobilizacji zasobów lokalnych materialnych i ludzkich w oparciu o różne mikroinicjatywy; Rozwój lokalny wynika z korzystnej kombinacji projektów indywidualnych, które częściowo przynoszą korzyści wspólne, nie musi on być koniecznie projektem wspólnym; Rozwój lokalny jest terytorialny u podstaw tego rozwoju leży tworzenie środowiska sprzyjającego rozwijaniu działalności, co zakłada istnienie odpowiedniego wyposażenia, wykształconej społeczności, żywego środowiska społeczno-kulturowego oraz powiązań pomiędzy różnymi zlokalizowanymi czy też rozwijanymi na danym terytorium działalnościami.; Postawanie środowiska lokalnego wskazuje, że rozwój terytorialny nie jest jedynie funkcją różnorodnych działalności, ale współpracą i współdziałaniem wszystkich aktorów lokalnych, grupujących się wokół akceptowanego i zrozumiałego programu. Do najważniejszych cech rozwoju lokalnego należą (Brol (red), 1998, s.12-13): 1. rozwój lokalny opiera się na sile tkwiącym w danej jednostce. Rozwój lokalny jest rozwojem terytorialnym, a nie sektorowym. 2. rozwój lokalny jest procesem, który w dużej mierze jest uzależniony od poziomu świadomości lokalnej społeczności decydowania o własnym losie, 3. rozwój lokalny dostosowuje się do zmieniających warunków w otoczeniu i wewnątrz terytorium, 4. za bardzo ważny element uznaje się odwrócenie logiki rozwoju sektorowego, poprzez inicjowanie przedsięwzięć wielokierunkowych prowadzących autentycznie do rozwoju terytorialnego. Rozwój lokalny i regionalny stanowi także kompleks przeobrażeń odnoszący się do warunków funkcjonowania jednostek gospodarczych i poziomu życia ludności, których wynikiem jest trwały wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców oraz potencjału gospodarczego. G. Gorzelak (1989, s.15) wskazuje na cztery cechy, które charakteryzują rozwój gospodarczy tzn.: 8

9 a. rozwój należy traktować jako kategorię wielowymiarową, która obejmuje zjawiska z równych obszarów życia społeczno-gospodarczego; b. jest to kategoria szersza od wzrostu, bo zawiera w sobie procesy zmian strukturalnych, c. jest to kategoria dynamiczna, d. jest to kategoria przestrzennie zróżnicowaną. Wymiar pragmatyczny działania jednostek samorządu terytorialnego wyznaczony jest w pięciu płaszczyznach. Tabela 1 prezentuje płaszczyzny rozwoju lokalnego. Tabela 1 Wymiar pragmatyczny działania jednostek samorządu terytorialnego Płaszczyzny rozwoju lokalnego Charakterystyczne wyróżniki i niektóre ich walory Społeczno-kulturowy Ludność i jej struktura, wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, stopa bezrobocia, integracja lokalna i regionalna, warunki życia społeczności lokalnych, profesjonalizm instytucji administracji państwowej i samorządowej, dostępność do usług społecznych Środowiska naturalnego Zasoby środowiska przyrodniczego i ich zewnętrzna ocena, stan zniszczenia środowiska naturalnego, infrastruktura ekologiczna, świadomość ekologiczna, programy ekorozwoju i potencjalne źródła ich finansowania Infrastruktury technicznej Stan jakościowy infrastruktury technicznej o zasięgu lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym, programy modernizacji infrastruktury, 9

10 luka infrastrukturalna, strategiczne inwestycje infrastrukturalne,, realna dostępność do zewnętrznych źródeł dofinansowania Gospodarczy Potencjał gospodarczy, przedsiębiorczość gospodarcza według sektorów i branż, rynki lokalne i regionalne, baza ekonomiczna miast i regionów, korzyści zewnętrzne, koszty zewnętrzne i społeczne, dobra wspólne i udogodnienia, konkurencyjność miast i regionów, stan współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej, Przestrzenny Zagospodarowanie przestrzenne, układy funkcjonalno-przestrzenne, dostępność przestrzenna, kompozycja i ład przestrzenny, konflikty w przestrzeni, czynniki kształtujące przestrzeń ekonomiczną, lokalizacyjne procesy przestrzenne, wartość przestrzeni. Źródło: A. Szewczyk, M. Kogut-Jaworska, M.Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, Wyd. C.H. Beck, 2011, s. 29, cyt. Za Klasik, Kuźnik (1998.s.396) oraz Szewczuk (2003, s.9-26) Cele rozwoju lokalnego mają charakter ogólny, ich hierarchizacji i konkretyzacji dokonuje się w przypadku określonego terytorium np. gminy. W śród celów wymienia się najczęściej cele ekonomiczne, społeczne, kulturowe, polityczne, socjalne. Należy wziąć pod uwagę, że cele ewoluują wraz z zmianami dotyczącymi takich kwestii jak postęp technologiczny, kryteria związane z zagospodarowaniem terenu, ochroną środowiska. Ich charakter będzie w dużej mierze powiązany z sytuacją społeczną gospodarczą kraju, problemem lokalnego bezrobocia. Bardzo ważnym celem polityki lokalnej jest wzmocnienie lokalnej konkurencyjności poprzez 10

11 wykorzystanie zasobów ludzkich i dążenie do wzmocnienia atrakcyjności dla inwestorów, którzy potencjalnie mogą mocnic daną gminę. Czynniki rozwoju lokalnego są w literaturze różnorodnie definiowane. L. Wojtasiewicz (1997,s.10) wyróżnia: 1. Walory użytkowe wytworzone przez naturę (bogactwa mineralne, gleba, woda, klimat, krajobraz, ukształtowanie powierzchni); 2. Walory użytkowe, będące wytworem działań człowieka (np. obiekty produkcyjne), 3. Siłę roboczą (jej rozmiary, kwalifikacje) 4. Instytucje promujące dany region (banki, inkubatory przedsiębiorczości itp.) 5. Kulturę i tradycje gospodarcze danego obszaru (podejście do obowiązków służbowych), 6. Atrakcyjność miejsca zamieszkania (wizerunek miasta, możliwości rozwoju turystyki, wypoczynku, rozrywki). C. Roura (Chądzyński i inni, 2012, s. 84) sugeruje, że do wykorzystania potencjału tkwiącego w danym terytorium, należy wziąć po uwagę dwa czynniki: Zdolności regionu do generowania nowych przedsięwzięć z zastosowaniem innowacji techniczno-technologicznych i organizacyjnych, która z kolei zależy od podejścia w danym regionie do innowacyjności, pomysłów i dostępu do do zasobów finansowanych oraz ich mobilizacji jak również-co bardzo istotne w naszym przypadku od zdolności absorpcyjnej innowacji w praktyce, warunkowanej odpowiednią polityka gospodarczą oraz skutecznymi i właściwie ustawionymi instytucjami) Wyposażenie w zasoby naturalne i ludzkie (ilość, jakość) oraz infrastruktura techniczna i skłonności jej do rozwoju. Należy stwierdzić, że dominujące znaczenie w obecnych warunkach spełnia kapitał ludzki i społeczny oraz otoczenie prawne do budowania trwałych podstaw rozwoju lokalnego. 11

12 Współczesny rozwój lokalny przebiega w bardzo złożonym otoczeniu. Konieczne wydaje się na wstępie zarysowanie szerszego tła związanego ze współczesnymi trendami w rozwoju regionalnym, w którym to rozwój lokalny jest wpisany. Na początku należy wspomnieć o wpływie procesów globalizacji, liberalizacji na procesy rozwoju regionalnego. Wpływ ten przejawia się w zmianach terminologii, funkcjonowaniu terytoriów oraz nasileniu zjawisk polaryzacyjnych, o czym możemy się przekonać analizując również przypadek Polski. Współczesne podejście do zarządzania strategicznego wymaga znajomości teorii i koncepcji, które odkrywają mechanizmy rozwoju lokalnego. Badania w zakresie istniejących związków funkcji turystycznej z poziomem rozwoju społecznogospodarczego na szeroką skalę są reprezentowane od początku lat 60. O kształcie relacji pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym mogą mieć wpływ czynniki o charakterze egzogennym jak i endogennym. Najistotniejsze z nich zostały przedstawione w tabeli 2. Tabela 2 Wybrane stare i nowe koncepcje rozwoju lokalnego i regionalnego Koncepcje i ujęcia rozwoju Charakterystyczne wyróżniki i niektóre ich walory Rozwój egzogeniczny i baza Rozwój implantowany, oparty ekonomiczna na zewnętrznych czynnikach i impulsach, Rozwój zależny od pozycji zajmowanej w ramach większego systemu, Korzystny transfer kapitału obcego na rzecz szybkiego tempa rozwoju, Na gruncie turystyki możemy to tłumaczyć w ten sposób, że impuls zewnętrzny powoduje zainicjowanie procesów rozwojowych (np. odkrycia właściwości wód mineralnych i ich właściwości doprowadziły do rozkwitu uzdrowisk), A. Matczak (1992, s.139) zauważa, że turysta przenosi swoje wszystkie potrzeby usługowe do regionu, którego odwiedza, która kreuje dodatkową działalność. G. Gołembski (2002) zauważa również, że struktura konsumpcji jest z reguły inna 12

13 a wartość konsumpcji wyższa, Uważa się, że turystyka jest czynnikiem miastotwórczym oraz wpływa także na rozwój obszarów wiejskich np. w obszarze regionów Morza Bałtyckiego. G. Gołembski (2002) stwierdza, że przy okazji napływu zewnętrznych inwestycji do regionu turystycznego dochodzi do efektu mnożnika Rozwój spolaryzowany Rozwój pojawiający się w wybranych uprzywilejowanych miejscach (regionach) wykreowanych biegunach wzrostu Rozwój nierównomierny, polaryzujący przestrzeń na wszystkich poziomach jej organizacji Rozwój akceptowany i wspierany finansowo przez centra decyzyjne Koncepcja zależności Tłumaczyła ona uzależnienie gospodarek krajów Trzeciego świata, od bogatych krajów, którzy inwestują w tych krajach i przez to uzależniają od siebie te gospodarki, Ta koncepcja może także być przeniesiona na poziom regionalny poprzez uzależnienie np. od inwestorów pochodzących z ośrodków miejskich. Obecnie około 80% sektora turystyki masowej w Egipcie znajduje się pod kontrolą inwestorów międzynarodowych. Doprowadza to do powstawania turystycznych enklaw, w których turyści zaspakajają wszystkie swoje potrzeby. Rozwój zintegrowany Rozwój wieloaspektowy i wielowymiarowy Rozwój współzależnych dziedzin, wymagający zabiegów scalania i koordynacji Strategiczne myślenie sprzyja wszystkim przedsięwzięciom rozwojowym Samoregulacja Globalna współzależność zmian w różnych systemach paradygmat ewolucyjny Naturalna autonomia każdego systemu; 13

14 umiejętność korzystania z zasobów otoczenia Zintegrowana społeczność lokalna na rzecz realizacji strategii ekorozwoju Rozwój endogeniczny Rozwój oparty na wewnętrznych potencjałach rozwojowych miast i regionów. Rozwój zakorzeniony we wspólnocie; samorządność i inicjatywy oddolne. Brak motywacji i przekonania o zasadności poszukiwania zewnętrznych partnerów do finansowania rozwoju. W myśl tej koncepcji władze lokalne w porozumieniu z przedsiębiorcami powinny gospodarować zasobami gminy. Rozwój samopodtrzymujący się Rozwój trwały, automatycznie przywracający równowagę w skali globalnej. Rozwój czysty, eliminujący ujemne skutki uboczne w poszczególnych fazach rozwoju. Rozwój bazujący na stabilnym systemie wartości. Koncepcja dwóch sektorów (informal/formal sector) Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego Formal sector jest uwarunkowany od dóbr importowanych, własności w rękach korporacji, skala transakcji jest wysoka, importują technologie, mają udokumentowane umiejętności, rynek chroniony przez cała oraz informal opiera się na miejscowych zasobach, własności rodzimej, pracy na część etatu, nieregulowanym rynku (A. Kowalczyk 2000) Badania wykazują, że efekt mnożnikowy jest dużo większy w przypadku firm małych, rozproszonych, należących do miejscowej ludności, aniżeli wielkich międzynarodowych przedsiębiorstw. W praktyce zdarzają się pozytywne aspekty współpracy sektora formalnego i nieformalnego. Twórcą jest R.Butler. Nawiązuje do cyklu życia produktu lub dyfuzji innowacji, W cyklu wyróżnia się następujące fazy: 14

15 eksploracji, wprowadzenia, rozwoju, konsolidacji, stagnacji, upadku, odrodzenia. Koncepcja przestrzeni turystycznej S.Liszewski uznał, iż przestrzeń turystyczna to podprzestrzeń ogólnej przestrzeni geograficznej i społecznej, do zidentyfikowania której muszą zaistnieć przesłanki takie jak szeroko rozumiana działalność turystyczna. Istnieją następujące cechy typów przestrzeni turystycznej: eksploracji turystycznej, penetracji turystycznej, asymilacji turystycznej, kolonizacji turystycznej, urbanizacji turystycznej. Źródło: Klasik, Kuźnik (1998.s ) oraz Klasik (2001,s ) cyt. za A. Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, Wyd. C.H. Beck, 2011, s. 29, Dla celów analitycznych ekonomiści w Unii Europejskiej zaproponowali nomenklaturę, która pozwoli na porównywanie różnorodnych jednostek administracyjnych i nie tylko w poszczególnych krajach. Także w ramach tego podziału wyodrębniono jednostki, które nie odpowiadają żadnej jednostce administracyjnej. W Polsce takimi jednostkami są podregiony. Wszystkie te jednostki są opisane w Eurostacie za pomocą odpowiednich symboli, które pozwalają na identyfikację odpowiednie kategorii regionu. W Polsce wygląda to następująco: 1. NUTS 0-poziom kraju 2. NUTS-1 makroregiony (6) 3. NUTS-2-poziom regionalny (16) 4. NUTS-3- poziom podregionu (66) 5. NUTS-4-są to powiaty (379) 6. NUTS-5- są to gminy (2478). Jednostkami NUTS na poziomie lokalnym są gminy poziom NUTS Rozwój lokalny w kontekście rozwoju regionalnego Region jest kluczowym terminem dla rozwoju regionalnego, gospodarki przestrzennej, polityki regionalnej. W literaturze przedmiotu występują bardzo duże różnice w definiowania regionu. Istnieją bardzo różne kryteria wyodrębniania regionów. Można odróżnić np.: 15

16 Wg kryterium położenia regiony przygraniczne. Ze względu na fakt dużego zainteresowania polityki regionalnej regionami przygranicznymi, od początku lat 90, ekonomiści na trwale wpisali ten termin do ekonomii gospodarczej jako obszar leżący na styku dwóch różnych gospodarek, a także systemów politycznych. Unia Europejska posiada specjale instrumenty, które kierowane są do tych obszarów. Wg kategorii dominującej funkcji (przemysłowe, realne, turystyczne, wielofunkcyjne), Wg kategorii administracyjnych np. w Polsce województwa. Dla ekonomistów szczególnie ważne są regiony ekonomiczne, administracyjne, statystyczne oraz z punktu widzenia Polityki regionalnej także regiony przygraniczne inaczej nazywane stykowymi. Region administracyjny utożsamiamy z jednostką podziału administracyjnego zajmującą najwyższe miejsce w podziale terytorialnym kraju. Za twórcę pojęcia regionu ekonomicznego wskazuje się Löscha (Korenik, 2011, s. 11). Region ten powstaje w sposób obiektywny i obejmuje wszystkie interakcje o charakterze społeczno-gospodarczym, które są charakterystyczne dla danego obszaru. W przypadku Polski są to województwa, które w nazewnictwie są utożsamiane z regionami Wg innych szczególnych aspektów np.: regiony oparte na wiedzy.. Warto również obok wymienionych kategorii podać jeszcze jedną a mianowicie region uczący się (Łaźniewska, Czyżewska, 2011, s. 28). Koncepcja regionu uczącego się (ang. learning region) stanowi jeden z nurtów teoretycznych badających procesy innowacyjne w ujęciu terytorialnym. W literaturze funkcjonują także inne terminy takie jak: regionalne systemy innowacji (Ph. Cooke), środowiska innowacyjne stworzone przez grupę badawczą GREMI (Ph. Aydalot), francuską szkołę bliskości (A. Rallet, A. Torré) czy klastry innowacyjne (M. Porter). Za głównego twórcę tego terminu uważa się, R. Floridę, który definiuje regiony uczące się jako magazyn wiedzy i pomysłów, zapewniający odpowiednie środowisko i infrastrukturę wspomagającą przepływ wiedzy i informacji. Ich działalność jest oparta na ciągłej kreacji wiedzy, a pracownicy intelektualni stale doskonalą swe umiejętności poprzez system edukacji współpracując w elastycznej organizacji sieciowej. Charakterystyczną cecha takich regionów jest fakt, że posiadają gęstą sieć przedsiębiorstw współpracujących z instytucjami szkolnictwa wyższego i sektora badań. Działania idące w kierunku 16

17 wspierania regionów uczących się opierają się w głównej mierze na tworzeniu struktury klastrów regionalnych i powiązań biznesu i nauki, a także na promowaniu pracy poprzez proces uczenia się (OECD 2001, cyt. za: Boulianne 2005). Oprócz regionu ekonomiści często operują nazwą terytorium. W obrębie terytorium zachodzą różnorodne relacje: ekonomiczne, kulturowe, społeczne, polityczne, które nadają temu obszarowi specyfikę rozwoju. Jak podkreśla I. Pietrzyk jest to termin o szczególnym znaczeniu w dobie procesów globalizacji i regionalizacji. 17

18 2. Polityka rozwoju lokalnego w kontekście rozwoju turystyki 2.1. Instrumenty rozwoju lokalnego w powiązaniu z turystyką Turystyka należy do najlepiej rozwijających się dziedzin gospodarki narodowej. Gospodarka turystyczna jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje infrastrukturę obsługującą ruch turystyczny, czynniki, które ułatwiają zrealizowanie potrzeb turystów określamy mianem gospodarki turystycznej. Inaczej jest to szereg działań, które zmierzają do zaspokojenia potrzeb turystycznych związanych z udostępnieniem walorów turystycznych, transportem, informacją turystyczną, zakwaterowaniem, wyżywieniem czy załatwianiem formalności granicznych w taki sposób, który zapewni rozwój turystyki. W aspekcie konkurencyjności turystykę należy postrzegać znacznie szerzej niż tylko przez pryzmat ekonomii (Niezgoda, 2012, s.38). Turystykę możemy traktować jako: zjawisko psychologiczne (udział w podróży jest wynikiem potrzeb człowieka), zjawisko społeczne (zachodzą relacje między społecznością odwiedzającą określony region a odwiedzaną), zjawisko kulturowe (turystyka może być nośnikiem wartości kulturowych, może też wpływać na przemiany kulturowe), zjawisko przestrzenne (rozwój turystyki wymaga przekształceń środowiska przyrodniczego, powstaje infrastruktura komunikacyjna, noclegowa, żywieniowa, która umożliwia korzystanie z walorów turystycznych). W turystyce szczególną rolę odgrywa miejsce i przestrzeń. Prężnie rozwijający się sektor turystyczny stanowi siłę napędową regionu, W innym przypadku może być ona traktowana jako jedna z dziedzin i należy wkomponować ją w rozwój danego regionu. Z punktu widzenia tematu książki, można również wyróżnić kategorię regionu turystycznego, który to region ze względu na specjalizację w branży usług turystycznych osiąga w tym obszarze znaczne korzyści i buduje swoją przyszłość w oparciu o przemysł turystyczny. Za region turystyczny uważa się obszar pełniący 18

19 funkcję turystyczną dzięki pewnej jednorodności cech środowiska przyrodniczego i społeczno-kulturowego oraz wewnętrznym powiązaniom usługowym (Kurek, 2007, s.27-28). Charakterystyczne cechy takiego regionu to: zajmowanie konkretnego obszaru i posiadanie walorów turystycznych, występowanie zagospodarowania turystycznego oraz ruchu turystycznego, istnienie powiązań wewnętrznych, występowanie określonych granic, jakość środowiska, dostępność komunikacyjna. Region turystyczny rozumiany jest jako obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych (Niezgoda 2012, s. 238 cyt. za Warszyńska, Jackowski 1978, 31). A funkcję turystyczną rozumie się wszelką działalność społeczno-ekonomiczną w regionie lub miejscowości, skierowaną na obsługę turystów, z której wynika jej zdolność do zaspokajania potrzeb turystycznych (Niezgoda 2012, s. 38 cyt za Kurek, red., 2007: 40). Delimitacja regionu turystycznego opiera się na przesłankach wynikających z walorów środowiska naturalnego oraz z działalności społeczno-ekonomicznej. Trzeba podkreślić, że regiony charakteryzują się dużym zróżnicowaniem istnieje układ różnych działalności społeczno-gospodarczych. Nawet da regiony posiadające funkcję turystyczną mogą znacznie się różnić innymi cechami np. działalnością około biznesową. Obszary recepcji turystycznej stanowią kluczowy element gospodarki turystycznej, ponieważ w nich odbywa się większość konsumpcji turystycznej, a zachodzące tu procesy decydują o perspektywach rozwoju gospodarki turystycznej w danym kraju (szerzej: Niezgoda 2006, s ). Obszar recepcji turystycznej można uznać jako przestrzenne odniesienie procesów zjawisk związanych z turystyką, na nim bowiem odbywa się łączenie poszczególnych elementów złożonego produktu turystycznego (usług turystycznych) w jedną całość. Bez odniesienia przestrzennego takie łączenie elementów zaspokajających potrzeby turystów byłoby niemożliwe. Całość rozważań dotyczących definicji porządkuje tabela 3. 19

20 Tabela 3. Kryteria oraz wynikające z nich typy regionów turystycznych Lp. Kryteria Typy regionów turystycznych 1 Forma przestrzenna (kształt) Regiony węzłowe (punktowe) z wykształconym rdzeniem osadniczym o dominującej funkcji turystycznej, Regiony pasmowe (np. wybrzeża morskie lub doliny górskie), Regiony wieloprzestrzenne mające charakter wielofunkcyjny. 2 Typ krajobrazowy środowiska geograficznego (walory naturalne) Regiony nadmorskie, Regiony pojezierne, Regiony nizinne, Regiony wyżynne, Regiony górskie. 3 Położenie geograficzne Regiony metropolitalne, spełniają funkcję wypoczynku krótkookresowego, związane z wielkim miastem, Regiony peryferyjne, spełniają funkcję wypoczynku długookresowego. 4 Komplementarność Regiony rzeczywiste, atrakcyjne przyrodniczo oraz odpowiednio zagospodarowane, Regiony potencjalne, bogate w walory przyrodnicze, ale niezagospodarowane. 5 Typy rozwoju przestrzeni turystycznej Regiony eksploracji turystycznej, Regiony penetracji turystycznej, Regiony asymilacji turystycznej Regiony kolonizacji turystycznej, Regiony urbanizacji turystycznej. 6 Gęstość zaludnienia Regiony turystyczne wiejskie, Regiony miejsko-wiejskie, Regiony miejskie. 7 Funkcja ruchu turystycznego (cele przyjazdu) 8 Dominujący rodzaj turystyki w regionie Źródło: Na podstawie Nawrot, Zmyślony, 2009, s Regiony wyspecjalizowane (jednofunkcyjne), z dominującym jednym celem przyjazdów, Regiony wielofunkcyjne, różnorodne cele przyjazdów. Regiony wypoczynkowe, Regiony lecznicze (uzdrowiskowe), Regiony turystyki krajoznawczej, Regiony turystyki kwalifikowanej, Regiony turystyki biznesowej, Regiony turystyki kulturowej, Regiony turystyki etnicznej, Regiony turystyki religijnopielgrzymkowej, Inne. 20

21 Wszystkie wcześnie zasygnalizowane uwarunkowania społecznogospodarcze tworzą podłoże do świadomych oddziaływań władz publicznych na rozwój podlegających im jednostek terytorialnych. W takim sformułowaniu możemy zamknąć definicję polityki rozwoju lokalnego. Bardzo ważne znaczenie dla samorządności w Polsce ma Ustawa o samorządzie gminnym z roku 1990 wraz z kolejnymi nowelizacjami w sposób jasny wskazuje na zadania gminy, wśród których odnajdujemy zapis mówiący, że zadania własne obejmują sprawy kultury fizycznej, turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych (Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, art. 7, pkt 1, ust. 10). Ustawodawca nakłada na samorząd gminy obowiązek działań w zakresie ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, (ustawa, art. 7, pkt 1, ust. 1). Te zadanie powinny mieć przełożenie na kreowanie przestrzeni turystycznej zarządzanego obszaru. Instrumenty takie jak: plany zagospodarowania przestrzennego oraz studia wykonalności determinują rozwój infrastruktury turystycznej i para turystycznej. Tylko dzięki odpowiednim zapisom w tych dokumentach może zostać podjęta inicjatywa gospodarcza. Pośrednio wpływ na rozwój turystyki mają inwestycje dotyczące budowy wodociągów, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymanie i czystości, działania na rzecz lokalnego transportu zbiorowego, czy wreszcie rozwój w zakresie ochrony zdrowia to tylko niektóre działania, które realizowane w ramach zadań własnych, przyczyniają się do wzrostu jakości obsługi ruchu turystycznego. W klasycznym ujęciu dotyczącym podziału zadań samorządu terytorialnego można się doszukać ujęcia takiego, że dzielimy na zadania własne i płynące z inicjatyw wewnętrznych. Należy wyraźnie podkreślić, że o ile zakres zadań własnych realizowanych na rzecz rozwoju turystyki jest jasno określony poprzez zapisy w aktach prawnych, o tyle inicjatywy własne stanowią zbiór ograniczony jedynie względami formalnymi i są działaniami podejmowanymi dobrowolnie. Samorząd dysponuje następującymi instrumentarium w procesie zarządzania i rozwoju gospodarki turystycznej (Pawlusiński, 2005, cyt. za Żek, 2011), a) Instrumenty planistyczne 21

22 Do podstawowych w tej grupie należą: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, strategia rozwoju społeczno gospodarczego gminy, oraz strategia rozwoju turystyki. Strategia rozwoju gminy jest dokumentem fakultatywnym w przeciwieństwie do strategii rozwoju regionu. Posiadanie takiego dokumentu usprawnia proces zarządzania i, przynajmniej teoretycznie, go upraszcza. Wiele gmin decyduje się zawrzeć w swojej strategii zapisy dotyczące turystyki, jako jednego z elementów życia społeczno gospodarczego. W takim ujęciu turystyka jest jedną z wielu dziedzin, których rozwój na podstawie odpowiednich zapisów jest kontrolowany i na drodze wskazanych działań stymulowany. Często tworzone są osobne dokumenty, które tycza tylko turystyki, ale nie zawsze spełniają one pozytywne zadanie. b) Instrumenty finansowe Najważniejszą rolę w tej grupie pełni budżet. Struktura budżetu, określa priorytety danego samorządu terytorialnego. W strategii bardzo często turystyka ma wysoka pozycje w priorytetach. Dopiero analiza budżetu pokazuje na jakie realne wsparcie może liczyć w danym okresie branża turystyczna w gminie. Samorząd poprzez podejmowane inicjatywy w sektorze podatków może oddziaływać na podmioty gospodarcze w celu aktywizacji, bądź też spowolnienia rozwoju. Poprzez określone instrumenty może wesprzeć sektor turystyczny. Obok podatków i opłat wynikających z lokalnych uchwał, stymulacja finansowa może być wcielona np. poprzez politykę cenowa w zakresie odpadów. Stymulacja rozwoju gminy odbywa się przez wydatki na promocję gminy i działalność kulturalną, dotacje dla organizacji czy nakłady na szkolenie mieszkańców mogą pozytywnie wpłynął na sektor turystyczny. Także wspieranie partnerstwa publiczno prywatnego może być ciekawym rozwiązaniem dla gminy. c) Instrumenty organizacyjno prawne Wszelkie działania wynikające ze stanowienia lokalnych norm może być to np. wielkość działki rekreacyjnej, oraz wydawanych decyzji administracyjnych. d) Instrumenty instytucjonalne 22

23 Udział gminy w działaniu ma na rzecz rozwoju turystyki. Wśród instytucjonalnych form współpracy na rzecz przemysłu turystycznego należy wymienić: międzygminne związki turystyczne, euroregiony, miasta partnerskie, lokalne i regionalne organizacje turystyczne, fundacje, klastry. e) Instrumenty informacyjne Rozwój bazy informacyjnej sektora turystycznego jest bardzo skutecznym instrumentem w dobie rozwoju usług internetowych. Działania gminy powinny być postrzegane jako procesy stałego wzrostu jakości życia lokalnego społeczeństwa, wsparta na wzajemnie zrównoważonych czynnikach gospodarczych, społecznych i ekologicznych. Zasady zrównoważonego rozwoju zostały opisane w Agendzie 21. Odnoszą się one do skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Lokalny rozwój nie powinien być zagrożeniem dla innych elementów życia człowieka. W procesie planowania rozwoju lokalnego, jak wykazuje Enrique Garcilazo dobrym narzędziem jest stworzenie Mind of the gaps, które prezentuje tabela 4. Mind the Gaps : narzędzie do diagnozy Tabela 4 Luka administracyjna "Niezgodność" pomiędzy obszarami funkcjonalnymi a granicami administracyjnymi Potrzeba stworzenia instrumentów pozwalających osiągnąć efektywne rozmiary Luka informacji (ilość, jakość, typ) między poszczególnymi interesariuszami, zarówno dobrowolnymi, jak i nie Potrzeba stworzenia instrumentów ujawniania i udostępniania informacji Luka polityczna Sektorowy podział między ministerstwami i agencjami => Potrzeba stworzenia mechanizmów tworzenia wielowymiarowych / systemowych podejść oraz do sprawowania przywództwa politycznego i zaangażowania. 23

24 Luka zdolności Niewystarczająca ilość lokalnych podmiotów naukowych, technicznych i infrastrukturalnych Potrzeba stworzenia instrumentów do budowania zdolności. Luka finansowania Niestabilne lub niewystarczające dochody utrudniające skuteczną realizację obowiązków na poziomie narodowym Potrzeba stworzenia wspólnych mechanizmów finansowania Luka celów Różne pomysły, które tworzą przeszkody dla przyjęcia zbieżnych celów Potrzeba stworzenia instrumentów w celu dostosowania celów Luka odpowiedzialności Trudność w zapewnianiu przejrzystości działań podejmowanych w różnych okręgach Potrzeba stworzenia instytucjonalnych instrumentów jakości Źródło:How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD November 2011, Lublin Również w przypadku rozwoju turystyki w skali lokalnej istotne jest inwestowanie w kapitał ludzki i społeczny. W tabeli 5 zaprezentowano najważniejsze aspekty prawne przyznające samorządom gminnym i powiatowym uprawnienia bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem turystyki. Tabela 5. Najważniejsze akty prawne przyznające samorządom gminnym i powiatowym uprawnienia bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem turystyki. Akt prawny Główny zakres uprawnień gmin i powiatów bezpośrednio lub pośrednio związanych z rozwojem turystyki Ustawa z dnia 29 Prowadzenie przez gminę ewidencji pól biwakowych sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U. Nr 133, poz. 884) oraz obiektów hotelarskich nie będących hotelami, motelami, pensjonatami, kempingami, domami wycieczkowymi, schroniskami młodzieżowymi i schroniskami; Kontrola znajdujących się na terenie gminy obiektów, 24

25 w których są świadczone usługi hotelarskie między innymi w zakresie wielkości wyposażenia i zakresu świadczonych usług oraz wymagań sanitarnych i przeciwpożarowych. Ustawa z dnia 25 Prowadzenie i organizacja działalności kulturalnej października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. Nr 114, poz. 493) (tworzenie samorządowych instytucji kultury, które prowadzić będą między innymi kluby, świetlice, domy kultury i biblioteki); Wspieranie i promocja twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz ochrona dziedzictwa kultury. Ustawa z dnia 18 Organizowanie przez gminy i powiaty działalności stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. Nr 25, poz. 113) w dziedzinie rekreacji ruchowej 1 oraz tworzenie odpowiednich warunków materialno-technicznych dla jej rozwoju, miedzy innymi przez popularyzację walorów rekreacji ruchowej, organizowanie zajęć i imprez sportowo-rekreacyjnych, szkolenie kadry i kierowanie jej do prowadzenia zajęć rekreacyjnych, tworzenie, utrzymanie i udostępnianie bazy sportowo-rekreacyjnej (np. boisk, bieżni, basenów); Zapewnienie bezpieczeństwa osób przebywających w górach (gminy i powiaty) oraz osób pływających, kąpiących się w miejscach wyznaczonych i uprawiających sporty wodne (gminy); Nadzór powiatów nad działalnością stowarzyszeń i związków sportowych. Ustawa z dnia 22 Wydawanie przez gminy zezwoleń lub zakazów 1 Rekreacja ruchowa jest formą aktywności fizycznej podejmowana dla odpoczynku i odnowy sił psychofizycznych, jest pojęciem szerszym od turystyki. Działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 września 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej (Dz. U. Nr 101, poz. 1095)) obejmuje między innymi różne formy aktywnego wypoczynku rekreacyjno - sportowego, a w szczególności: biwaków, obozów, rajdów, zlotów, spływów, turniejów, festynów i zawodów amatorskich. Zajęcia te stanowią często główne atrakcje turystyczne danego regionu stanowiące cel podróży turystycznych. 25

26 sierpnia 1997 r. o bezpieczeństwie Wprowadzanie przez powiat dla określonego imprez masowych (Dz. U. Nr 106, poz. 680) na organizowanie imprez masowych; organizatora zakazu organizowania imprezy masowej na terenie powiatu lub jego części. Źródło: K. Rejman, Uwarunkowania I strategia rozwoju turystyki w działaniach samorządów lokalnych. Wybrane problemy, IV Konferencja Naukowo-Techniczna Błękitny San Nozdrzec , cyt za. Zarządzanie turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, red. B. Poskrobko, Białystok 2005, s Rola instytucji lokalnych odzwierciedla zdolność do pozyskiwania inwestorów oraz, z ich pomocą, do kreowania nowych pomysłów i tworzenia warunków do zrównoważonego rozwoju. Zdolność organizacji składa się z kilku filarów: organizacji administracyjnej, strategicznych sieci publiczno-prywatnych, umiejętności przewodzenia, wizji i strategii, wsparcia politycznego, wsparcia społecznego oraz zestawu przestrzennych warunków ekonomicznych, które nakłaniają strony do współpracy. Cooke, opisujący XXI wiek gospodarki regionalnej w Emilia-Romagna, skupia się bardziej na regionalnym świadczeniu usług w obszarze regionalnej polityki przemysłowej, który obejmuje centra technologiczne, telekomunikacje, systemy zarządzania, przewidywalność S&T, sieci informacji i świadczenie usług oraz furtkę na usługi na zagranicznych rynkach. Instytucjonalną warstwą jest tajny składnik, który znajduje się w miejscach konkurencyjnych i nie występuje w żadnych innych. Inni nazywają je określeniem kapitał społeczny siatka interakcji sektora publicznego i prywatnego, które wspierają gospodarkę oraz działalność społeczną. Istotne dla rozwoju lokalnego jest dokonywanie wyborów rozwoju w taki sposób, aby nie dochodziło do krzyżowania się celów i powstania sprzeczności interesów. A także to, żeby brać pod uwagę czynnik globalny i przekładać, go na lokalne korzyści, które mogą być osiągnięte ta drogą. W. Kosiedowski dzieli bariery rozwoju lokalnego na cztery grupy (Kosiedowski, Potoczek, Sławińska, 2001, s.35-36) bariery ekonomiczne mają swoje podłoże np. w wysokim bezrobociu, niedostatecznym poziomie miejscowej produkcji, w złej strukturze gospodarki lokalnej, 26

27 bariery społeczne, które dotyczą braków w przedsiębiorczości, innowacyjności, błędnych unormowaniach prawno-administracyjnych, nieudolności działań samorządu terytorialnego. Do grupy tej należy także zaliczyć jakość i poziom wykorzystania kapitału ludzkiego i społecznego oraz mogące spowodować napięcia społeczne: spadek wydajności pracy o ogólnie pogorszenie dyscypliny społecznej. bariery techniczne i technologiczne wynikają z przestarzałych technologii, słabo rozwiniętego zaplecza badawczo-rozwojowego i braków w infrastrukturze technicznej; bariery ekologiczne wynikające z niedostatecznej jakości zasobów naturalnych. Z punktu widzenia problematyki tej pracy interesujące są su procesy czyli główne składowe rozwoju lokalnego i regionalnego, które prezentuje tabela 6. Główne składowe rozwoju lokalnego i regionalnego Tabela 6 Postrzegane Charakterystyczne wyróżniki i niektóre ich walory subprocesy Wzrost gospodarczy Przyrost PKB na mieszkańca, nowe przestrzenie a stopa bezrobocia, i kompleksy gospodarcze, nowe atrakcyjne miejsca globalne rynki, nowe szanse pracy, spadek bezrobocia, rozwój więzi handlowych, wzrost popytu na oferowane produkty, spadek długu publicznego Wzrost dobrobytu Wzrost dochodów lokalnych i regionalnych, poprawa i jakość życia warunków pracy, zamieszkania, wypoczynku, w społecznościach lokalnych zadowalająca jakość usług zdrowotnych, poczucie wzrostu bezpieczeństwa publicznego Wzrost atrakcyjności Atrakcyjne oferty lokalizacyjne, wysokiej jakości inwestycyjnej i turystycznej dostępne zasoby ludzkie i materialne, napływ obcego kapitału, kształtowanie przestrzeni ekonomicznej, Rozwój technologiczny i skala wdrażanych innowacji Restrukturyzacja i dywersyfikacja agresywny marketing mocnych stron Firmy i produkty zaawansowane technologicznie, centra transferu technologii, rozwój jednostek badawczo-rozwojowych, sieci innowacyjne, lokalne i regionalne środowiska innowacyjne, nowe parki technologiczne, korzystny klimat dla wdrażania nowych technologii Restrukturyzacja finansowa firm i wzrost ich siły konkurencyjnej, aktywność w niszach rynkowych, 27

28 działalności podmiotów gospodarczych Rozwój usługowego i zasobów społecznych sektora Wzrost ruchliwości zawodowej i społecznej Rozwój infrastruktury instytucjonalnej (rządowej i samorządowej) Korzystne jakościowe w środowisku naturalnym zmiany Wizerunek regionów i gmin, wzbogacanie ich tożsamości, procesy integracyjne w społecznościach lokalnych zagospodarowanie terenów przemysłowych, powstawanie nowych firm w sektorach alternatywnych względem restrukturyzowanej starej bazy ekonomicznej, nowe rynki i kontakty biznesowe przedsiębiorców Wzrost dostępności do specjalistycznych usług medycznych, edukacyjnych, kulturalnych, sportoworekreacyjnych, nowe obiekty, urządzenia i instytucje w sferze usług społecznych, nowe formy świadczenia usług komunalnych Zmiany struktury zawodowej mieszkańców, nowe zawody i kwalifikacje dostępne na poziomie lokalnym i regionalnym, częstotliwość zmian miejsca pracy, aktywność obywatelska, zaangażowanie w sprawy publiczne Nowe instytucje administracji publicznej, instytucje wspierania rozwoju, instytucje promocji i reklamy, wzrost kapitału ludzkiego finansowego zaangażowanego w lokalnej i regionalnej infrastrukturze instytucjonalnej, nowe formy organizacyjne w zarządzaniu infrastrukturą, partnerstwo publiczno-prywatne wspierające rozwój Przywracanie utraconych wartości przyrodniczych, eliminacja zanieczyszczeń i zagrożeń środowiska, rozwój infrastruktury ochrony środowiska, rozwój systemów monitoringu ekologicznego, wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców i kręgów biznesu Kształtowanie pozytywnego wizerunku, nowe komponenty tożsamości lokalnej i regionalnej, powroty do źródeł, wartości i symbole integrujące społeczności lokalne, procesy integracji do wewnątrz i na zewnątrz, jakość odgrywanych ról organizacyjnych w lokalnych i regionalnych strukturach rządowych i samorządowych Źródło: A. Klasik, F. Kuźnik (1998, s ) oraz A. Szewczuk (2004, s ), cyt za A. Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 33 W literaturze w zakresie rozwoju regionalnego coraz częściej gości termin gospodarki kreatywnej, sektora kreatywnego.(stryjakiewicz, 2007). Ten aspekt jak najbardziej jest powiązany z późniejszymi rozdziałami pracy. Zachodzące szybkie zmiany w gospodarce zmuszają do dogłębnych poszukiwań oraz znalezieniu właściwych rozwiązań opisujących zachodzące zjawiska gospodarcze. Jedną z najnowszych trendów gospodarczych jest gospodarka kreatywna, które opiera 28

29 głównie w sektorze usług. Pojęcie gospodarki kreatywnej cechuje się dynamicznym dążeniem do rozwoju i poszukiwaniu nowych rozwiązań we wszelkich aspektach życia. Sama gospodarka kreatywna odchodzi od innowacyjności biorącej pod względem technologicznym i stawia na dziedziny całkowicie odległe między innymi: architektura, edukacja, rozwój usług sieciowych. Podstawami gospodarki kreatywnej są: wyobraźnia, wiedza oraz wolność, które stanowią niezaprzeczalnie idealne środowisko do wzrostu innych podstawowych mechanizmów rozwojowych. Mechanizmy związane z gospodarką kreatywną opisywane są jako: 3 T: Talent, Tolerancja oraz Technologia. Cechy gospodarki kreatywnej są bardzo proste: Talent jest związany nieodłącznie z wyobraźnią, Technologia obejmuje szeroko pojętą wiedzę a Tolerancją interpretuje formy wolności. Z gospodarczego punktu widzenia 3T jest definiowane, jako: * Talent: pomysłowi mali i średni przedsiębiorcy, badacze naukowi, pracownicy świadomi swoich osiągnięć oraz wartości posiadający ogromną wiedzę multidyscyplinarną. Osoby wyróżniające się nieprzeciętnym talentem oraz posiadający szeroką wiedzę odznaczają się szczególna świadomością wykonywanej pracy. Powoli w możemy się spotkać z klasą kreatywną cechującą się pełną świadomością swojej pracy oraz wynagrodzeniu godnemu wykonywanej pracy. * Technologia: cechuje się prostym dostępem do wszelakich badań, wiedzy, które dążą do powstawania najnowszych innowacji oraz udoskonalaniu dotychczasowych wynalazków. Technologia w gospodarce kreatywnej nie szufladkuje wiedzy i nie zamyka jej za murami instytucji badawczych. Kreatywna technologia podąża za ludźmi z wyobraźnią dążących do osiągnięciu i poznaniu nowych terenów. Wiedza, którą oferują technologie, motywacja do osiągnięcia wyznaczonego celu oraz dostępność usług jest recepta na innowacje. * Tolerancja: jest to otwartość umysłu na wszelkiego rodzaju nowości jak również akceptacji pochodzenia, poglądów, tradycji, co łączy się z wolnością słowa i wolnością umysłu prowadzącego do nowych rozwiązań. Tolerancja wiąże się ze zrozumieniem różnorodnych szalonych, niekonwencjonalnych koncepcji i podejścia do tradycyjnych rozwiązań. Środowisko, wykazywane, jako najlepszy teren dla pełnego funkcjonowania 3 T są to miasta, w których znajduję się największa grupa klasy kreatywnej. Niestety 29

30 regiony znajdujące się w dalszej odległości od kreatywnych metropolii tracą swoją kartę przetargową, a ich konkurencyjność ulega znacznym obniżeniu. Głównie są to regiony wiejskie, z których każdego roku są opuszczane przez klasę kreatywna podążającą za lepsza przyszłością. Osłabienie potencjału siły roboczej prowadzi do ogólnego osłabienia konkurencyjności, regiony te nie są określane mianem konkurencyjnych względem regionów kreatywnych posiadających szeroki zasób klasy kreatywnej. Kreatywność pod względem ekonomicznym jest ściśle związana z teorii Schumpetera, która określa się, jako kreowanie oryginalności poprzez edukacje oraz inwestycje. Gospodarka kreatywna próbuje połączyć różnorodne sektory ekonomiczne, technologiczne i wprowadzić interakcje pomiędzy tymi gałęziami. Połączenie gospodarki z teorią Schumpetera zakłada nieustanną styczność dwóch skrajnych elementów: kreacji oraz destrukcji. Produkty innowacyjne są często określane, jako produkty kreatywne, poprawiające, jakość życia. Wszelkie innowacje oraz próby wcielenia w życie niekonwencjonalnych metod spotyka się bardzo często z brakiem akceptacji ze strony społeczeństwa. Brak akceptacji prowadzi do destrukcji, która doprowadza rynek do tzw. równowagi społecznej poprzez niwelowanie niepotrzebnych produktów. Kreacja wskazuje na wzrost potencjału mającego pozytywne rezultaty, natomiast destrukcja wprowadza niepokój oraz eliminacje pomysłów. Przyswajanie najnowszych zmian technologicznych wprowadza chwilową niestabilność w dotychczasowym porządku społecznym. Jednakże z upływem czasu odpowiednie czynniki pozwolą kreatorowi na rozwinięcie najnowszych technologii i czynnym wprowadzeniu go społeczeństwa. Gospodarka kreatywna kładzie nacisk na wszelakie prace badawczo-rozwojowe oraz inwestycje w sektory kreatywne. Niestety, na współfinansowanie wszelkich badań stać tylko i wyłącznie najmożniejsze państwa, które stawiają nacisk an rozwój naukowy, regiony biedniejsze stają się jeszcze bardziej uboższe. Globalizacja sprzyja dobrze rozwiniętym regionom o silnej pozycji gospodarczej. W coraz bardziej połączonym ze sobą świecie, nie jest zaskoczeniem, że niektóre regiony potrafią lepiej czerpać korzyści z globalizacji niż inne. Wygrywają regiony, które produkują informację i wiedzę są lepiej przygotowane do konkurowania w dzisiejszej gospodarce. U podstaw zróżnicowania regionalnego leżą rozbieżności 30

31 w ekonomicznej wydajności. W ciągu ostatnich dziesięciu lat wskaźniki PKB, PKB per capita i wydajności różniły bardziej pomiędzy regionami niż między krajami. Tabela 7 Różnice w PKB I PKB per capita oraz wydajności pomiędzy krajami w świecie Wyszczegól Zmiana Zmiana Zmiana w PKB nienie rzeczywistego rzeczywistego na pracującego PKB PKB per capita (wydajność pracy) Min. 1.1% (Japan) 1.0% (Japan) -0.4%(Spain) Kraje Max 7.7% (Ireland) 6.0% (Ireland) 4.8% (Poland). Ran 6.3 pp 5.0 pp 5.2 pp ge Min. 1.7% (Berlin, -18%(Adana,TUR) -3.8% (Champagne- DEU) Ardenne, FRA) NTS- Max 8.5% (Southern 7.1% (Southern and 7.1% (Podlaskie, POL) 2. and Eastern, IRL) Eastern, IRL) Ran 10.2 pp 8.9 pp 10.9 pp ge Min. -7.8% (Kilis) -6.2% (Kilis) -5.4% (L'Aquila) NTS- Max 9.4% (South- 8.7% (South-West, IRL) 11.1%(Suedthueringen 3. West, IRL), DEU) Ran ge 17.2 pp 14.9 pp 16.5 pp Źródło: OECD Stat and OECD Regional Database (2008). W wyniku procesów globalizacyjnych regiony stają się bardzo ważnymi terytoriami, w kontekście np. podejmowania decyzji lokalizacyjnych. Przedsiębiorstwa, które działają globalnie, wykorzystują zasoby lokalne. Pojawia się w literaturze termin glokalizacji, który zawiera w sobie globalizację i lokalizację. Rynek lokalny zazwyczaj jest rynkiem stabilnym, w kontraście do rynku globalnego. Glokalizacja może być rozumiana w trzech wymiarach (Chądzyński, s.33): 1. Pokazującą paradoks globalizacji, która przynosi wiele korzyści nielicznym wykluczając lub marginalizując znacznie szersze rzesze ludzi. 31

32 2. Glokalizacja odzwierciedlająca charakter współczesnej komunikacji medialnej. Wydarzenia lokalne mogą się ujawniać dzięki licznym powiązaniom i kontaktom. 3. Glokalizacja pojmowana w kontekście współczesnych procesów socjokulturowych. Regionalistów ciągle nurtuje pytanie jaką politykę uprawiać, czy polaryzacyjną czy wyrównawczą?. Odpowiedź na to pytanie jest bardzo trudna. W zasadzie dwie te opcje występują wszędzie. W nowym okresie planistycznym UE na lata szczególną uwagę poświęca się tym regionom, które mogą doprowadzić do dyfuzji wiedzy, innowacji. Takie podejście wydaje się być bardziej słuszne z punktu widzenia finansów publicznych, bo przynosi niewątpliwie lepszy efekt ekonomiczny. Badania wskazują jednoznacznie, że regiony bardziej otwarte, lepiej zarządzane z punktu widzenia krajowej polityki regionalnej i samorządowej, o wyższym poziomie kapitału ludzkiego, lepiej zinstytucjonalizowane osiągają lepsze wyniki gospodarcze. Należy także podkreślić, że podejście do rozwoju regionalnego wymaga oryginalnych i zindywidualizowanych podejść. Nie zawsze, prawie nigdy, można zastosować dobre praktyki bez modyfikacji związanej z innymi uwarunkowaniami. Można również zaobserwować silną koncentrację PKB per capita wśród regionów metropolitalnych większości krajów. Badania widoczne na rys.1 pokazują, że tylko 45% regionów metropolitalnych notuje szybszy wzrost niż średnia krajowa. Tylko 45% regionów metropolitarnych notuje rozwój szybszy niż średnia krajowa Wydaje się, że metropolie weszły w proces konwergencji 32

33 objawy niewydolności pojawiają się w znaczącej liczbie metropolii Koncentracja PKB per capita wśród regionów metropolitalnych Rys.1. Obszary metropolitalne Źródło: How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD November 2011, Lublin Metropolie na rysunku 1 należą do czterech ćwiartek. Z rysunku 1 można zaobserwować, że metropolie o wysokim PKB per capita i wysokiej dynamice zaczynają się do siebie upodabniać. Możemy powiedzieć, że zachodzi w tym obszarze proces konwergencji. Jak wykazuje Enrique Garcilazo [2011] w swoich badaniach endogeniczne czynniki wzrostu w regionie są kluczowe. Bardzo ważne dla regionalnego rozwoju są kapitał ludzki i innowacyjność. Infrastruktura wpływa na wzrost tylko wtedy, gdy kapitał ludzki i innowacje są w regionie obecne. Infrastruktura sama w sobie nie ma wpływu na wzrost. Aglomeracje (np. położenie Warszawy na otaczający region) wpływają na wzrost, choć niekoniecznie i nieznacznie. Odległość od rynków ma pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy. Regiony peryferyjne rosną szybciej niż pozostałe. Podsumowując rozważania należy zauważyć, że zmienia się paradygmat rozwoju regionalnego, w konsekwencji zmienia się także paradygmat rozwoju 33

34 lokalnego, który jest ściśle z nim powiązany. Obszary szczególnych zmian przedstawia tabela 8. Tabela 8 Ewolucja polityki regionalnej Obszary Tradycyjna polityka rozwoju regionalnego Cele Polityka wyrównawcza Strategie Podejście sektorowe Narzędzia Dotacje i pomoc publiczna Podmioty Centralne zarządzanie Jednostka analizy Regiony administracyjne Redystrybucja z regionów lepiej rozwiniętych do regionów słabiej rozwiniętych Nowy paradygmat rozwoju regionalnego Poprawa konkurencyjności regionalnej. Zintegrowane projekty rozwojowe Miękkie i twarde składniki infrastruktury. Różne poziomy zarządzania Regiony funkcjonalne Budowanie konkurencyjności regionalnej, wykorzystując efekty aglomeracyjne i skoncentrowanie się na kluczowych zasobach lokalnych Źródło: How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD November 2011, Lublin 2.2. Konkurencyjność w procesie rozwoju lokalnego z uwzględnieniem czynnika turystyki Studia literaturowe pozwalają na stwierdzenie, że nie ma żadnej naturalnej, z góry określonej przestrzennej skali w której kwestie konkurencyjności są najlepiej 34

35 teoretyzowane albo analizowane. Podstawą konkurencyjności są rozmaite geograficzne skale od lokalnej, poprzez region do narodowej a nawet międzynarodowej. Pojęcie konkurencyjności może przyjmować bardzo rożne znaczenie, zależnie od skali w której termin jest stosowany i różne definicje mikroekonomiczne (oparte o firmy) i makroekonomiczne (oparte o całą gospodarkę) terminu, które wówczas mają pierwszeństwo, w ten sposób tworząc konieczność dla wnikliwego przebadania jak rozumiana i realizowana poprzez różne skale. Ciekawą, inną systemową definicję regionalnej konkurencyjności przedstawia Meyer-Stamer (2008): definiuje konkurencyjność terytorium, jako zdolność miejscowości albo regionu do generowania coraz wyższych dochodów będących źródłem utrzymania żyjących tam ludzi. Takie systemowe ujęcie konkurencyjności jest głównie rezultatem ludzkich działań, o charakterze indywidualnym jak i zbiorowym. Takie ujęcie koncentruje się na bliskiej więzi regionalnej konkurencyjności z regionalnym prosperity, gdzie konkurencyjne regiony są charakteryzowane nie tylko przez końcowe rezultaty takie jak produktywność ale także przez ogólny poziom ekonomicznego rozwoju. Zdaniem Hugginsa (2003, s.89-96) prawdziwa lokalna i regionalna konkurencyjność ma miejsce tylko wtedy, kiedy osiągany jest trwały wzrost we wskaźnikach wykorzystania zasobów pracy, które przyczyniają się do zwiększenia ogólnego poziomu życia. Również w polskiej literaturze mamy szerokie dyskusje jak definiować konkurencyjność regionalną. Wg Markowskiego (1996, s.11) konkurencyjność regionów należy rozumieć jako konkurowanie bezpośrednie lub pośrednie. Konkurowanie pośrednie to istnienie lub tworzenie warunków otoczenia regionalnego dla firm w nim działających pozwalających na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w elementach pozostających pod kontrolą ich działania. Pośrednie konkurowanie mierzone jest zdolnościami firm w nich zlokalizowanych. Przejawia się ono w rywalizowaniu upodmiotowionych jednostek terytorialnych, które konkurują o różnego typu korzyści, np. ściągnięcie zewnętrznych inwestorów. Kryzys ekonomiczny, zweryfikował podejście do konkurencyjności regionalnej. Autorzy pokazując definicję konkurencyjności z jednej strony skupiają się na ocenie wyników gospodarczych (dokonywanej na podstawie porównań), z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. Źródłami regionalnej konkurencyjności są takie czynniki, jak zasoby ludzkie, zasoby kapitału, technologie, innowacyjność, a także czynniki decydujące o alokacji tych zasobów i ich tworzeniu, jak regulacje i jakość instytucji czy polityka gospodarcza. W praktyce 35

36 analiza konkurencyjności gospodarczej jest szczególnym podejściem do analizy wzrostu gospodarczego i polega na rozpatrywaniu wpływu różnych czynników na tworzenie dochodu narodowego, i w tym sensie jest zbieżna z modelami wzrostu gospodarczego. Należy podkreślić, że chaos definicyjny uwidacznia zupełnie wykluczające się definicje konkurencyjności regionalnej. Zdaniem Turoka (204, s ) niektóre przyczyny i skutki są wymierne, a konkurencyjność nie zawsze jest wymierna. Podkreśla się, że jest ona trudnym, niejednoznacznym i dlatego dezorientującym terminem, które stawia więcej pytań niż może udzielić odpowiedzi. Konkurencyjność regionalna może być rozumiana dwojako: - konkurowanie (competition) pomiędzy regionami o zasoby i aktywa, i tu cała polityka idzie na wzrost atrakcyjności regionu), i przyczynia się do wzrostów jego udziału w rynku, - konkurencyjność regionów (competitiveness) w której chodzi nam o długotrwałą pomyślność regionu (performance) w oparciu o wykorzystanie jego wewnętrznych zasobów. W literaturze przedmiotu autorzy wyróżniają cztery ujęcia regionalnej konkurencyjności: jako zdolności przyciągnięcia mobilnych czynników (mobilnej, kreatywnej siły roboczej, kapitału produkcyjnego, finansowego, wiedzy i technologii), jako regionalnych przewag względnych (regionalna specjalizacja podnosząca produktywność, która z kolei wynika ze specyficznego w porównaniu do innych naturalnego wyposażenia regionu), jako regionalnych przewag konkurencyjnych (podkreśla wzrastające dochody jako podstawa dla regionalnego wzrostu i handlu, zewnętrzne oszczędności wynikające z wyspecjalizowanych przemysłowych klastrów i lokalizacji, związane z teorią klastrów Portera i nową geografią ekonomiczna Krugmana), jako regionalnych przewag absolutnych (lokalnie specyficzne i lokalnie osadzone przewagi, fundamenty wg Krugmana obejmujące lokalny system edukacyjny, lokalny kapitał społeczny tj. powiązania, stowarzyszenia, tradycje itp. lokalna kultura biznesowa i pracy, lokalna infrastruktura i instytucje oraz uwarunkowania polityczne). 36

37 Region ukazuje większą konkurencyjność w dłuższej perspektywie opiera ją na bezwzględnej przewadze konkurencyjnej, a nie zwykłej przewadze konkurencyjnej. Region konkurencyjny (sukcesu) jest rozpatrywany jako posiadacz lepszych aktywów: technicznych, społecznych oraz infrastrukturalnych. Taki atut jest szczególnie istotny dla rozwoju turystyki na poziomie lokalnym. Luka w tym obszarze może być bariera dla rozwoju turystyki. Aktywa te znajdują się na zewnątrz, ale zapewniają korzyści dla poszczególnych przedsiębiorstw w stopniu, który uniemożliwia geograficzny podział działalności gospodarczej. Dużą popularność w literaturze zyskał zaproponowany piramidalny model konkurencyjności regionalnej" przez Martina. W wyniku tego możliwe jest rozróżnienie źródeł konkurencyjności, ujawnionej konkurencyjności np. wydajność regionów, które można mierzyć za pomocą różnych wskaźników. Końcowym rezultatem jest określenie jakości życia i poziomu życia. Można te wszystkie elementy z płaszczyzny kluczowych czynników lokalnej konkurencyjności przełożyć na branże turystyczną. Im wskaźniki te będą wyższe, tym mamy do czynienia z bardziej efektywnym przełożeniem na jakość życia mieszkańców i poziom życia. Znaczenie podstawowych wyznaczników może być rozumiane przez zastosowanie różnych punktów widzenia teoretycznego w analizie. 37

38 DOCELOWE REZULTATY JAKOŚĆ ŻYCIA STANDARD ŻYCIA UJAWNIONA KONKURENCYJNOŚĆ WYNIKI REGIONALNE PRODUKT KRAJOWY BRUTTO WYDAJNOŚĆ PRACY WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA ŹRÓDŁA KONKURENCYJNOŚCI ROZWÓJ BADAWCZO - TECHNOLOGICZNY STRUKTURA EKONOMICZNA WPŁYW ROZWÓJ MŚP INWESTYCJI KAPITAŁ LUDZKI INSTYTUCJE ZAGRANICZNYCH JAKOŚĆ OTOCZENIA UMIEJĘTNOŚCI SIŁY ROBOCZEJ STRUKTURA EKONOMICZNA KULTURA INNOWACYJNA DOSTĘPNOŚĆ REGIONALNA STRUKTURA SPOŁECZNA CENTRA DECYZYJNE INFRASTRUKTURA TECHNOLOGICZNA INFRASTRUKTURA PODSTAWOWA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA INFRASTRUKTURA INSTYTUCJONALNA Rys. 2 Konceptualizacja miejskiej wydajności konkurencyjnej Źródło: Gardiner, Martin, Tyler (2004), New Horizons Research Programme, s.26 W ostatnich latach bardzo dużą popularnością w ekonomii cieszy się ekonomia ewolucyjna (Martin 2005, s.17-20). Można zauważyć, że konkurencyjność regionalna jest procesem ewolucyjnym, ponieważ: uzależniona jest od nieustannie zachodzących zróżnicowań i zmian wśród firm i przemysłów składających się na region gospodarczy, szczególnie wynikających z ich aktywności w dziedzinie innowacyjności, sam rozwój gospodarczy jest również procesem dynamicznym uzależnionym od obranej ścieżki, w którym istniejące struktury gospodarcze, technologie, umiejętności i instytucjonalne rozwiązania w regionie zarówno ograniczają, jak i określają zakres możliwych wzorów przyszłego rozwoju gospodarczego regionu i podstawy jego przyszłych przewag konkurencyjnych, żywa jest także dyskusja odnośnie ścieżki rozwoju path dependence. Badania wykazują, że ścieżka przyszłego rozwoju gospodarczego regionu nie jest mechanicznie zdeterminowana przez wcześniej obrane ścieżki. Ciągle zmieniający się rynek i warunki konkurowania, w połączeniu z procesami innowacji także kreują możliwości rozwoju i dlatego też potencjalne nowe ścieżki ewolucji gospodarczej regionu wraz z pojawianiem się nowych przedsiębiorstw, nowych technologii, 38

39 produktów i zdolności. W różnych stronach świata można znaleźć przykłady regionów, którym udało się odwrócić względny spadek gospodarczy i zmniejszającą się konkurencyjność poprzez rekonfigurację ich gospodarek. Taki proces pociąga za sobą duże zmiany zasobów pomiędzy branżami, technologiami i zdolnościami i jest ostatecznie kierowana przez rynek, choć zwykle wymaga także zmian w ramach regionalnych form instytucjonalnych i norm zachowań, co jest spowodowane kształtem innowacji i sposobem, w jaki zmienia się rynek. Ważną kwestią dla takich regionów jest umiejętnie prowadzona polityka regionalna. Konkurencyjność też można odnieść do miast (Łaźniewska, s. 2010). Miasta toczą walkę o przyciągniecie na swój teren inwestycji również tych służących rozwojowi turystyki. Podejmowane decyzje firm sektora prywatnego o ulokowaniu działalności i inwestycji na danym terenie są niezmiernie istotne z punktu widzenia tworzenia miejsc pracy i wzrostu całego regionu; o funduszy publicznych - dla każdego miasta ogromne znaczenie ma bycie atrakcyjnym dla tworzenia na ich terenie obiektów kulturalnych i edukacyjnych, ośrodków badan i rozwoju oraz obiektów administracyjnych. Napływ inwestycji oznacza bowiem utworzenie nowych miejsc pracy, stymuluje wzrost i czyni miasta bardziej atrakcyjnymi. Każde miasto stara sie przyciągnąć jak najwięcej utalentowanych, dobrze wykształconych, zamożnych mieszkańców gości - miasta coraz intensywniej konkurują o bycie atrakcyjnymi dla odwiedzających, zarówno turystów, jak i podróżujących w interesach. O pozycji danego miasta w konkurencyjnym globalnym otoczeniu decyduje splot szereg czynników, między którymi mogą zachodzić zależności synergiczne. Konkurencyjność miasta zależy od jego położenia geograficznego, wielkości, czy też kształtowania sie wskaźników ogólnej działalności ekonomicznej miasta i regionu, wśród których kluczowymi są: poziom PKB, wzrost ekonomiczny, zatrudnienie czy wskaźnik określający stopień realizacji Strategii Lizbońskiej. Wśród pozostałych czynników mających wpływ na konkurencyjność danego miasta można wyróżnić: innowacje, talent, przedsiębiorczość i łączność, które można przedstawić za pomocą tzw. drzewa konkurencyjności. Konkurencyjność miast determinują wskaźniki działalności ekonomicznej, także: innowacje- powiązania między przedsiębiorstwami, a jednostkami badawczo-rozwojowymi, ilość instytutów badawczych i uniwersytetów, obecność w międzynarodowych sieciach badawczorozwojowych czy obecność instytucji pośredniczących; o przedsiębiorczość- istnienie klastrów, specjalizacja w wysokiej wartości dodanej, stopień internacjonalizacji, nowe 39

40 produkty i usługi; o talent- umiejętności intensywnie wykorzystujące wiedzę, obiekty edukacyjne, instytuty szkoleniowe i naukowe, zdolności przystosowawcze siły roboczej; o łączność - telekomunikacyjne sieci informacyjne, dostęp do Internetu, otwartość, infrastruktura transportowa, usługi miejskie. Konkurencyjność danego miasta nie może być określana tylko na podstawie jego położenia geograficznego, wielkości, struktury ekonomicznej czy pojedynczego czynnika konkurencyjności sukcesem konkurencyjnego mia sta jest odpowiednie połączenie wszystkich powyższych elementów. 40

41 Rys. 3. Czynniki konkurencyjności miast Źródło: State of European Cities Report, Adding value to the European Urban Audit, op. cit., s. 30; na podst. ECORYS Competitiveness Programme, Z problemem konkurencyjności w aspekcie turystyki miast wiąże się także problem rewitalizacji, który może przynieść bardzo pozytywne skutki, jakie przyniosło hiszpańskiemu miastu Bilbao. Miasto Bilbao w niewielkim stopniu korzystało z profitów ogromnej koniunktury turystycznej w Hiszpanii ostatnich kilkudziesięciu lat. Kraj Basków, przyrodniczo jeden z najpiękniejszych regionów Hiszpanii, poza słynnym San Sebastian przyciągającym bogatych rezydentów był poza zainteresowaniem masowej turystyki. Słabe zainteresowanie turystów regionem wynikało w dużej mierze z terrorystycznych zamachów separatystów baskijskich spod znaku ETA. Na obraz kraju mało przychylnego obcym złożyła się jeszcze długotrwała recesja gospodarcza w tym regionie kraju. Wśród wielu projektów architektonicznych i gospodarczych znalazły się następujące obiekty: nowa stacja kolei i metra, nowego centrum konferencyjnego, nowego portu lotniczego i wiszącego mostu dla pieszych. Muzeum Guggenheima powstało dzięki decyzji władz Kraju Baksów i zaangażowaniu Fundacji Guggenheima. 41

42 Rys. 4. Muzeum Guggenheima w mieście Bilbao w kraju Basków Źródło: Urban regeneration: from industry to knowledge services and culture, The Bilbao Effect, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque Country Bilbao, Lublin, November 2011 Otwarte w 1997 roku Muzeum Guggenheima spowodowało, że prowincjonalne, baskijskie miasteczko zamieniło się w znaną w świecie metropolię kulturalną. Efekty ekonomiczne z tej inwestycji oceniane są w sposób następujący [Kasprzak R., dynamiczny wzrost liczby turystów przyciągniętych atrakcjami miasta i możliwością przeżyć estetycznych. Szacunkowy wzrost liczby turystów od daty otwarcia obiektu to ponad 8 milionów odwiedzających, spośród których 60% stanowili obcokrajowcy (w 2005 roku liczba turystów wyniosła ponad 965 tys. osób, z czego 59% stanowili turyści zagraniczni). 42

43 Wysoka stopa zwrotu inwestycji przychody muzeum przewyższyły osiemnastokrotnie nakłady poniesione na jego budowę i zakup/wynajem kolekcji i eksponatów. Dywersyfikacja źródeł przychodów muzeum odejście od finansowania muzeum ze środków publicznych (w 2005 roku, środki publiczne stanowiły już tylko 22% przychodów (specjaliści z zakresu finansowania instytucji kultury potwierdzą, że jest to ewenement na skalę światową, praktycznie nie do powtórzenia, ale w końcu jest tylko jeden efekt Bilbao), pozostałą część instytucja kultury uzyskiwała poprzez: sprzedaż biletów, aktywną współpracę z operatorami turystycznymi w celu pozyskiwania dużej liczby grup turystycznych zwiedzających kolekcje muzeum, szeroką ofertę pamiątek i książek sprzedawanych w sklepach, sponsorowanie). Stworzenie i utrzymanie miejsc pracy średnia stopa bezrobocia w mieście Bilbao spadła w okresie z 14,5% do 9,5%. Od czasu otwarcia instytucja kultury stworzyła 4361 miejsc pracy zarówno w samej instytucji, jak i w przedsiębiorstwach komplementarnych hotelach, restauracjach, sklepach. Odegranie roli ośrodka stymulującego rozwój przemysłów kultury przyczyniając się do wzrostu zainteresowania sztuką mieszkańców regionu, zachęciło do przebudowy licznych muzeów w regionie, przyczyniło się do otworzenia licznych galerii oraz sieci przedsiębiorstw o strukturze działalności uzupełniającej działalność kulturalną hotele (20 hoteli w latach ), przedsiębiorstwa o charakterze sportowo-kulturalno-rekreacyjnym (37 w powyższym okresie) oraz związane z grafiką i projektowaniem artystycznym (20). Obserwacja tego typu efektu i zdiagnozowanie określonych wymiernych rezultatów przyczyniła się znacznie do poprawy wizerunku instytucji kultury, można też powiedzieć, że przełamało stereotypowe postrzeganie tego typu działalności, jako sfery nieproduktywnej, niezwiększającej bogactwa narodowego. W tabeli 9 pokazano jak kształtowała się liczba turystów zachęconych odbiegającym charakterem inwestycji. 43

44 Tabela 9 Liczba turystów odwiedzających muzeum Guggenheima Rok Liczba odwiedzających muzeum ,234* ,307, ,109, , , , , , , ,008, ,002, , , ,417 Żródło: Urban regeneration: from industry to knowledge services and culture, The Bilbao Effect, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque Country Bilbao, Lublin, listopad 2011 W przypadku tej inwestycji miejsca pracy stworzone zostały na bazie działań partnerstwa publiczno-prywatnego i publicznego. Środki pochodziły z: funduszy lokalnych i regionalnych Metro (ERDF), Port (EIB loans), 44

45 Autostrada łącząca Bilbao z Santander (Cohesion Funds-Funduszu Spójności)). Tabela 10 Usługi biznesowe w Bilbao Statystycz na Klasyfikacj a Działalnośc i Gospodarc zych w Unii Europejski ej (1) 72 Komputer i działania z nim związane (3) 73 Badania i rozwój (3) 74 Inne aktywności biznesowe (2) 74.1 Działalność prawnicza, rachunkowoksięgowa i badanie ksiąg; doradztwo podatkowe, badania rynku i opinii publicznej polling, konsult ing, holding (2) 74.2 Działalność ar chitektoniczna i inżynieryjna oraz doradztwo techniczne (2) 74.3 Testowanie technologii Liczba zakład ów Zatrudnienie Liczba zakładów Zatrudnie nie 277 Brak danych 715 Brak danych 41 Brak danych 64 Brak danych

46 i analiza (2) 74.4 Reklama (2) Rekrutacja pracowników i pozyskiwanie personelu, Działalność detektywistycz na i ochroniarska, sprzątanie przemysłowe (2) Usługi asystenckie i tłumaczenia (2) Źródło: Urban regeneration: from industry to knowledge services and culture, The Bilbao Effect, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque Country Bilbao, Lublin, November 2011 Do praktycznych kwestii dotyczących konkurencyjności regionalnej i lokalnej należy pomiar konkurencyjności. Wszystkie metody raczej praktykowane sa w odniesieniu do większych jednostek NUTS-2. Pomiar konkurencyjności regionalnej może przebiegać na dwa różne sposoby (Łaźniewska, Górecki, Chmielewski, 2012): Poprzez dekompozycję ogólnej konkurencyjności na zidentyfikowane czynniki konkurencyjności; Budowanie odrębnych, specjalnych, syntetycznych i złożonych wskaźników oraz miar konkurencyjności. Metody te mają swoje zalety, jak również wady. Każda z nich może być użyteczna w mierzeniu regionalnej konkurencyjności, ponieważ kładą nacisk na różne aspekty tak wieloznacznej koncepcji regionalnej konkurencyjności. W konsekwencji dokładność mierzenia problemu konkurencyjności za pomocą złożonego wskaźnika zależy od: technik selekcji czynników i wskaźników, technik grupowania czynników, siły korelacji pomiędzy czynnikami, 46

47 sposobów pozyskania danych koniecznych do wyliczeń, metod normalizacji danych, technik ważenia czynników, formuły matematycznej funkcji indeksu. Tradycyjną miarą konkurencyjności czy też standardu życia wykorzystywaną także na poziomie regionalnym jest PKB per capita. Wskaźnik ten można rozbić na dwa podstawowe czynniki: wskaźnik zatrudnienia (procent pracujących osób w wieku produkcyjnym) i produktywność (PKB przypadające na każdą osobę zatrudnioną). Produktywność jest uważana za dobry wskaźnik konkurencyjności przy założeniu, że wzrost produktywności zwiększa konkurencyjność, która z kolei powoduje wyższy wzrost PKB. Z kolei wzrost PKB wspiera zatrudnienie. Krótkoterminowo wzrost obu tych czynników nie musi iść w parze, natomiast 47

48 w długim okresie zawsze występuje ich dodatnia korelacja. Rys. 5.Wskaźnik PKB per capita w 2009 roku na poziomie NUTS-3 w UE Źródło: Opracowanie własne na postawie danych Eurostatu Wzrasta rola wskaźników syntetycznych. Tworzone syntetyczne wskaźniki i tabele ligowe upraszczają skomplikowane konstrukcje pomiarowe i odsłaniają historię konkurencyjności analizowanych jednostek i dlatego mają znaczny polityczny i medialny urok. Jakkolwiek, przy tym domyślnie przyjmuje się, że regiony są jasno 48

49 określonymi, spójnymi, atomistycznymi i ograniczonymi jednostkami z wymiernymi (łatwymi do wyliczenia, wyłącznie ekonomicznie) cechami, które są w ich posiadaniu i pod ich kontrolą. Tabele wciągają nas w pułapkę dokonywania bezpośrednich porównań miedzy regionami, które są zwykle bardzo różnorodne i nie koniecznie grają w tę samą konkurencyjną grę jak równy z równym i na tych samych warunkach, zasadach, i liczbą graczy. Decyzje, które regiony wybrać do porównań i budowy wskaźników są często robione na podstawie dostępności danych albo pragmatycznie podstawą są regiony w ramach określonej narodowej przestrzeni gospodarczej, kiedy to można by bardziej wnikliwiej porównać się w stosunku do regionów z podobnymi historiami i ścieżkami rozwojowymi. Wartość tych indeksów może być rozumiana jako mające bardziej symboliczne niż konkretne znaczenie. One pomagają naświetlić rodzaj, typ ujawnionej konkurencyjności albo odczuwanego poziomu osiągniętego rozwoju na uzgodnionym zbiorze odpowiednich wskaźników. I to jest właśnie to co ostatecznie okazuje się ma bardziej znaczenie dla polityków i przedsiębiorczych inwestorów, aniżeli możliwość dokładnego zmierzenia aktualnego osiągniętego poziomu rozwoju ekonomicznego oraz dostarczenia jasnych wskazówek odnośnie jak tak ulotna idea konkurencyjności może być osiągnięte. Takie indeksy mogą służyć jako użyteczny cel w podkreślaniu różnić między regionami w konkretnych ekonomicznych uwarunkowaniach. W ten sposób koła biznesowe używają rankingów jako narzędzi do określenia planów inwestycyjnych i do oceny lokalizacji dla nowych działań, podczas gdy władze i polityczni oficjele używają ich aby zidentyfikować określone obszary spadkowej gospodarki albo dowodzić słuszności stosownych polityk publicznych albo strategii dla pobudzenia rozwoju. Obserwowany rozwój i atrakcyjność w licznych kręgach polityków, publicystów, czy analityków indeksów konkurencyjności i na tej podstawie różnych rankingów jest produktem rosnącej kultury audytowej i w jej ramach różnych benchmarkowych ćwiczeń (Łaźniewska 2012, 76-79), po części jako wynik neoliberalnego podejścia do ekonomicznego zarządzania w gospodarkach rynkowych. W Unii Europejskiej benchmarking jest bardzo istotny do koordynowania polityki ekonomicznego i społecznego rozwoju, gdyż wzrasta znaczenie benchmarkingowych działań i ćwiczeń w formułowaniu polityk w szeregu dziedzinach, jak konkurencyjność, innowacyjność czy kształtowanie polityki regionalnej. Regionalny benchmarking czyli systematyczne i ciągłe porównywanie kondycji gospodarczej regionu z innymi, konkurencyjnymi regionami, odpowiada 49

50 na pytanie jak dany region dostosowuje się do zmian rynkowych, technologicznych i warunków konkurencji. Opracowywane wskaźniki i rankingi mają na celu stworzenie podstawy do benchmarkingu. Ich wada jest fakt, że mają tendencję do łączenia kilku wskaźników konkurencyjności w jedną miarę, ich interpretacja nie zawsze jest łatwa. Co uniemożliwia na dekompozycję. Wskaźniki konkurencyjności mogą być gromadzone w czasie, co pozwala na przeprowadzanie badań dynamicznych.do celów benchmarkingu regionalnego należą: wybór konkurujących regionów jako obszar referencyjny; wybór konkurencyjności regionalnej i odpowiednich wskaźników jako podstawę do benchmarkingu; jak wyniki regionalnego benchmarkingu są przekładane polityczne działania. Silny problem, który się pojawia w badaniach, to wybór obszaru referencyjnego. Możemy np. analizę odnieść do regionów, które maja podobna strukturę. Benchmarkingowe działania można podzielić na trzy grupy : benchmarking wyników - oparty na porównaniu metryk opisujących stosowne cechy biorących udział w benchmarkingu regionów, benchmarking procesów - oparty na porównaniu struktur i systemów tworzących działania i funkcjonowanie regionów biorących udział w benchmarkingu, benchmarking polityk - oparty na porównaniu typów publicznych polityk uważanych, że mają wpływ na naturę działań a następnie cechy benchmarkowanych regionów. Wśród benchmarkerów regionalnych wyróżniamy: niezależnych benchmarkerów - niezależne ciała, takie jak naukowcy, konsultanci lub instytucje finansowe i biznesowe, które nie są szczególnie afiliowane do jednego lub więcej benchmarkowanych regionów". benchmarkerzy jednego regionu - władza/władze albo zainteresowani (stakeholders) przywiązani do celów i kierunków benchmarkingowych działań w jednym z porównywanych regionów, benchmarkerzy wieloregionalni -przypisani do ćwiczeń w więcej niż jednym regionie. W analizach dominuje benchmarking wyników, który dostarcza porównawczych statystyk" w formie, omówionych już uprzednio, regionalnych tabel ligowych, starających się mierzyć, analizować i porównać względne efekty. W przypadku benchmarking wyników uważa się za pewną formę regionalnej 50

51 inwentaryzacji, benchmarking procesów jest oparty na pogłębionym zrozumieniu, zidentyfikowaniu tych czynników, które najlepiej ujawniają źródła konkurencyjności, przez co procesy mogą stać się bardziej efektywne i skuteczne. Procesowy benchmarking jest nieodzownie oparty bardziej na jakościowych danych i informacjach aniżeli benchmarking efektów. Jest podobny do koncepcji systemowego benchmarkingu, dzięki któremu działania i relacje między nimi są porównywane, używając różnorodnych analitycznych narzędzi i metodologii, do innych systemów. Na rysunku 6 zaprezentowano determinanty konkurencyjności regionu turystycznego. Przewaga konkurencyjna może mieć swoje podłoże w procesach i zjawiskach o charakterze lokalnym i regionalnym (Bonarska-Treit, Rechul, 2012, 126 cyt za Kruczek, Zmyślony 2010). W odniesieniu do regionu turystycznego odgrywają rolę warunki zasobowe i uwarunkowania popytowe. Na warunki zasobowe składają się czynniki naturalne i kulturowe walorów turystycznych wspomagane przez podstawowe zagospodarowanie turystyczne (usługi noclegowe, transportowe, gastronomiczne, potencjał inwestycyjny). Uwarunkowania popytowe odnosi się do zachowań turystów odwiedzających region. Ważna w tym przypadku jest wielkość rynku nabywców i jego struktura. Przewaga konkurencyjna może mieć swoje podłoże w rozwoju branż i działalności o charakterze wspomagającym i zaopatrzeniowym (lokalne dziedzictwo kulturowe w architekturze, sztuce, kulinariach, ubiorze, zwyczajach obyczajach społeczności lokalnej). Istnieje tu ścisły związek z uwarunkowaniami zasobowymi m.in. przez dostępność komunikacyjną regionu, infrastrukturę parkingową, infrastrukturę i usługi kulinarne, rozrywkowe oraz sportowe itd.). Przewaga konkurencyjna regionu powstaje w wyniku interakcji zaprezentowanych na rys. 6. Rozwój turystyki może być jednym z bardzo ważnych elementów poprawy konkurencyjności gminy (regionu) w wyniku którego możliwe jest powstanie efektów pozytywnych na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej i ekologicznej. Najbardziej oczekiwane korzyści wynikające z rozwoju turystyki w danym regionie to: tworzenie nowych miejsc pracy oraz wzrost dochodów, co w efekcie końcowym (jak przedstawiono na rysunku piramidy konkurencyjności) prowadzi do poprawy życia mieszkańców. Turystyka stymuluje też rozwój regionalnej przedsiębiorczości, szczególnie w sektorze MSP, w ten sposób powstałe dochody z działalności turystycznej pozostają w gminie. Problemowi rozwoju przedsiębiorczości poświęcony jest kolejny rozdział książki. 51

52 SZANSE ROZWOJOWE Struktura podmiotowa, Poziom konkurencji i strategie podmiotów Uwarunkowania zasobowe REGION TURYSTYCZNY Uwarunkowania popytowe Działalność uzupełniająca i zaopatrzeniowa ZARZĄDZANIE REGIONEM Rys. 6. Miejsce przedsiębiorczości w polityce rozwoju lokalnego 52

53 3. Turystyka w perspektywie wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności Dr Szymon Piotrowski 3.1. Podstawy wspierania przedsiębiorczości Wspieranie przedsiębiorczości jest stosunkowo młodą dziedziną polityki gospodarczej państwa. W Polsce zainicjowano ją dopiero w połowie lat 90-tych XX wieku, choć w rozwiniętych Państwach Europy Zachodniej stała się ona ważnym elementem polityki gospodarczej państwa od lat 80-tych XX wieku. Wspieranie przedsiębiorczości odnosi się w pierwszej kolejności do wspierania nowo powstających, małych i średnich przedsiębiorstw. Koncentracja na tych ostatnich wynika z trudności, z jakimi napotykają się małe i średnie przedsiębiorstwa w porównaniu z dużymi podmiotami gospodarczymi. Wspieranie przedsiębiorczości obejmuje również przynajmniej w pewnym zakresie wspieranie rozwoju już istniejących przedsiębiorstw oraz promowanie szczególnej grupy przedsiębiorstw o bardzo wysokich stopach wzrostu lub rozwoju, czyli tzw. gazel biznesu [zob. szerzej: Piotrowski 2012a]. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że niektórzy autorzy opowiadają się za ścisłym rozróżnianiem pojęć wspierania przedsiębiorczości i polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw [Gancarczyk 2010]. Ma to pewien wpływ zarówno na charakter i zakres prowadzonej polityki. Trudno jest tu jednak mówić o istotnych konsekwencjach praktycznych podziału polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw i wspierania przedsiębiorczości. Wspieranie przedsiębiorczości nie stanowi wydzielonej i niezależnej domeny polityki gospodarczej. Wyróżnia się je podobnie zresztą jak politykę turystyczną na podstawie kryterium funkcjonalnych z całości prowadzonej polityki. Oznacza to także to, że nie istnieje jeden podmiot odpowiedzialny za jej prowadzenie. W Polsce za wdrażanie tej polityki są na poziomie centralnym odpowiedzialne następujące ministerstwa: 53

54 - Ministerstwo Gospodarki; - Ministerstwo Rozwoju Regionalnego; - Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Opisywany podział kompetencji może przekładać się na trudności w koordynacji wspierania innowacji. Podobnie jest zresztą z polityką turystyczną, która nie uzyskała jeszcze należytego i niezależnego miejsca w polityce gospodarczej państwa, mimo że turystyka odznacza się wyższą dynamiką rozwoju niż ogólnie cała gospodarka, a przedsiębiorstwa turystyczne pełnią ważną rolę w tworzeniu miejsc pracy w regionach [Komisja Europejska 2006]. Wbrew popularnemu od lat 60-tych XX wieku prawu Gibrata, małe średnie przedsiębiorstwa rozwijają się szybciej niż duże podmioty gospodarcze, stąd powinny być przedmiotem szczególnej troski państwa [Piotrowski 2012a]. Choć realizacja europejskiej polityki strukturalnej wpłynęła znacząco na podniesienie rangi problematyki małych i średnich przedsiębiorstw w prowadzonej polityce gospodarczej [Buś-Bidas 2009], należy wskazać na potrzebę stworzenia lepszej i bardziej jednolitej struktury instytucjonalnej zarządzania wspieraniem przedsiębiorczości. Problem ten dotyczy zresztą także polityki turystycznej. Osobne zagadnienie stanowi problem braku harmonizacji nowych programów z już istniejącymi. Przekłada się tona trudności z wyborem odpowiedniego programu przez przedsiębiorców jak i oceną efektywności (ewaluacją) programów [Gancarczyk 2010, s. 144]. Niedoskonałości systemu instytucjonalnego wspierania przedsiębiorczości sprawiły, że politykę wspierania przedsiębiorczości analizuje się głównie przez pryzmat obszarów i instrumentów interwencji na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw [por. Waniak-Michalak 2007; Skowronek-Mielczarek 2007; Gancarczyk 2010]. Wyróżnić można dwa zasadnicze obszary interwencji wspierającej przedsiębiorczość. Pierwszy rodzaj obejmują wszelkie niebezpośrednie działania na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw w ramach ładu społecznogospodarczego. Mają charakter nieselektywny, czyli odnoszą się do wszystkich małych i średnich przedsiębiorstw. Takimi działaniami są przede wszystkim regulacje prawne, w szczególności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, prawa konkurencji oraz prawa gospodarczego odnoszącego się wyłącznie do małych i średnich przedsiębiorstw. Szczególne znaczenie dla przedsiębiorstw działających 54

55 w obszarze turystyki 2 posiadają działania z zakresu poprawy infrastruktury. Wpływają one istotnie na kształtowanie produktu turystycznego w regionie. Inny obszar działań ogólnych stanowi zwalczanie barier biurokratycznych. Polega ono przede wszystkim na redukcji obciążeń i wymogów, do których przestrzegania zobowiązane są małe i średnie podmioty gospodarcze. Mimo że redukcja wymogów biurokratycznych jest częstym i stałym tematem dyskusji politycznych, brakuje kompleksowych reform upraszczających prowadzenie działalności gospodarczej. Z reguły reformy takie ograniczają się do pojedynczych i najpowszechniej krytykowanych regulacji [Gancarczyk 2010, s. 147], pomijając tym samym złożoność i źródła barier systemowych dla przedsiębiorczości. Stosunkowo nowy obszar interwencji państwa stanowią działania na rzecz polepszenia sytuacji małych i średnich przedsiębiorstw w procesie udzielania zamówień publicznych [por. Komisja Europejska 2011]. Politykę wspierania przedsiębiorczości zwykło się jednak utożsamiać z działaniami bezpośrednimi. Mają one charakter selektywny i obejmują jedynie część małych i średnich przedsiębiorstw, które z reguły muszą aktywnie się o te środki ubiegać. Należy zgodzić się z opinią, że największą bolączkę małych i średnich podmiotów gospodarczych stanowi dostęp do (odpowiednio taniego) kapitału [Kozioł, Panek 2006]. Stąd też większość działań bezpośrednich koncentruje się na wsparciu finansowym tej grupy podmiotów gospodarczych. Najbardziej popularnym i pożądanym instrumentem wsparcia rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw są bezzwrotne dotacje inwestycyjne. Uzyskały one istotne znaczenie w ostatnich latach, ze względu na wdrażanie w Polsce europejskiej polityki strukturalnej. Należy jednak pamiętać, że w ich przypadku występuje dość duże ryzyko niezgodnego z założeniami programu wsparcia wykorzystania środków oraz zakłócenia konkurencji i procesów rynkowych [szeroko na ten temat: Piotrowski, Filipowska 2012]. W efekcie większość wsparcia powinno obejmować zwrotne instrumenty finansowe, takie jak preferencyjne kredyty czy też bezpośrednie udziały finansowe państwa. Przykład ostatniej z wymienionych form wsparcia stanowią publiczne funduszy venture capital [Piotrowski 2010]. Poręczenia kredytowe pozwalają z kolei pokonać barierę jaką stanowią niewielkie kapitały i krótki okres funkcjonowania 2 Pojęcie przedsiębiorstwa turystycznego wykorzystuje się w stosunkowo wąskim zakresie [zob. np. Gołembski 2009; s ; Biczysko 2011, s ]. Stąd w niniejszym opracowaniu jest mowa o przedsiębiorstwach działających w obszarze turystyki. 55

56 większości małych i średnich przedsiębiorstw [Skowronek-Mielczarek 2007, s ]. Inną formę interwencji stanowią ulgi podatkowe i dodatki inwestycyjne. Obydwie wymienione w tym miejscu formy różnią się sposobem i strukturą wsparcia [Schuttenbach 2000, s ]. Niemniej każda z nich służy zmniejszeniu obciążenia podatkowego przedsiębiorcy. Osobną kategorię interwencji stanowią szkolenia i doradztwo. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają trudności w pozyskaniu wysokiej jakości zasobów wiedzy i umiejętności. Wynika to nie tylko z małej skali prowadzonej działalności gospodarczej, ale także z gorszej w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami pozycji przetargowej. Szkolenia i doradztwo służą zatem polepszeniu dostępu do tych zasobów. Należy przy tym podkreślić, że w gospodarce opartej na wiedzy rola czynnika wiedzy jako czynnika produkcji znacząco rośnie [Domański 2004, s ]. Stąd wspieranie rozwoju zasobów wiedzy i umiejętności odgrywa bardzo ważną rolę w polityce gospodarczej, w tym w ramach europejskiej interwencji strukturalnej. W ostatnich latach występuje tendencja do ograniczenia znaczenia wsparcia finansowego dla przedsiębiorstw oraz znacznie większego nacisku na wsparcie zasobów wiedzy i umiejętności w ramach polityki wspierania przedsiębiorczości [Gancarczyk 2010, s. 146]. Dotychczasowe rozważania dotyczące bezpośrednich i pośrednich metod wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw podsumowuje rysunek 7. 56

57 Rys. 7. Metody wspierania małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostosowanego i zmienionego schematu L. Schuttenbach [2000, s. 57]. Wsparcie bezpośrednie dla przedsiębiorstw wymaga w odróżnieniu do wsparcia ogólnego i pośredniego spełnienia zasad udzielania pomocy publicznej. Ta ostatnia jest ogólnie rzecz biorąc w Unii Europejskiej zakazana, ze względu na możliwość naruszenia zasad konkurencji na jednolitym rynku europejskim [Piotrowski 2009]. Jednocześnie uznaje się, że nie narusza zasad konkurencji ani wymiany handlowej na wolnym rynku pomoc, której wartość nie przekracza 200 tyś. euro w okresie trzech lat. Jest to tzw. pomoc de minimis. W pozostałym zakresie wszelkie środki interwencji bezpośredniej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw podlegają zasadom udzielania pomocy publicznej i odpowiedniej procedurze 57

58 autoryzacji ze strony Komisji Europejskiej. Wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw jest nie tylko podporządkowane (od 2007 r.) zasadom udzielania pomocy publicznej Unii Europejskiej. Jest ono obecnie także w dużym stopniu finansowane z budżetu Unii Europejskiej. Opiera się zarówno na dokumentach strategicznych, programowych jak i wieloletnich perspektywach finansowych tejże Organizacji. W efekcie dużą wagę w dalszej części niniejszego opracowania poświęcono polityce wspierania przedsiębiorczości oraz turystyki na poziomie europejskim. Z kolei europejska interwencja strukturalna okazuje się być głównym narzędziem implementacji zarówno europejskich jak i krajowych polityk w obszarze przedsiębiorczości i turystyki. Polityka wspierania przedsiębiorczości posiada duże znaczenie dla przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. Nie wynika to tylko z tego, że w turystyce działa stosunkowo więcej małych i średnich przedsiębiorstw niż w innych działach gospodarki narodowej [Złotkowska 2007]. Równie istotnym jest to, że małe i średnie przedsiębiorstwa turystyczne tworzą dużą liczbę miejsc pracy, w tym tych, które wymagają niewielkich kwalifikacji. W ten sposób przedsiębiorczość i turystyka pełnią ważną funkcję w procesie rozwoju regionów i wdrażania polityki zatrudnienia. Jednocześnie wobec rosnących oczekiwań turystów zwiększają się także wymaganie stawiane przedsiębiorcom 3, a więc i potrzeba aktywnej interwencji na rzecz podmiotów gospodarczych związanych z turystyką. Szansę dla tych ostatnich stanowią w Polsce polityka spójności Unii Europejskiej. Choć ta ostatnia nie jest bezpośrednio ukierunkowana na wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw związanych z turystyką, wciąż stanowi ważne źródło podnoszenia konkurencyjności i innowacyjności tej grupy podmiotów gospodarczych. Polityka wspierania przedsiębiorczości ma jednocześnie duże znaczenie dla rozwoju lokalnego. Ukierunkowane wspieranie gazel biznesu przyczynia się do istotnego wzrostu dochodów lokalnej społeczności [Piotrowski 2012a]. Samorząd lokalny ma jednak ograniczone możliwości bezpośredniego wspierania przedsiębiorców. Najważniejszym narzędziem, jakim dysponuje, są zwolnienia od 3 Wraz ze wzrostem świadomości turystycznej i postępującą globalizacją rynku turystycznego rosną nie tylko oczekiwania względem podstawowego produktu turystycznego, ale także w odniesieniu do usług towarzyszących [Liszewski, Nowakowska, Zedebski 2009, s. 33; Gaworecki 2010, s ]. Stanowi to istotne wyzwanie, ale i szansę stojącą przed przedsiębiorcami działającymi w obszarze turystyki. 58

59 podatków lokalnych, w tym przede wszystkim od podatku od nieruchomości. Oprócz tego, utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej może przynieść gminie korzyść w postaci rozwoju gospodarczego, przede wszystkim w sektorze produkcyjnym. Największe możliwości wsparcia przedsiębiorczości dotyczą jedna instytucjonalnych form promocji i obsługi przedsiębiorców. Samorząd lokalny ma stosunkowo największą swobodę w formułowaniu lokalnych strategii rozwoju przedsiębiorczości i kształtowania instytucji obsługi przedsiębiorców, także przez odpowiednią politykę zatrudnienia w instytucjach i przedsiębiorstwach samorządowych. Wskazuje się, że opisywane w tym miejscu działania mają kluczowe znacznie dla rozwoju turystyki lokalnej [Gaworecki 2010, s ]. Ostatecznie najbardziej pożądaną interwencję na rzecz przedsiębiorczości lokalnej stanowią działania w ramach ładu społecznogospodarczego, w tym przede z zakresu poprawy infrastruktury. Brak istotnych dochodów własnych i możliwości i zwiększenia sprawiają jednak, że poziom zaangażowania samorządów w poprawie infrastruktury jest z reguły suboptymalny i stanowi barierę dla rozwoju przedsiębiorczości. Mimo pozytywnego wpływu europejskiej polityki spójności na inwestycje samorządów w infrastrukturę brak środków własnych stanowi istotną barierę rozwoju lokalnego [Pastuszka 2007], zwłaszcza w biedniejszych gminach i powiatach Europejska polityka turystyczna w perspektywie wspierania wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności w Unii Europejskiej Polityka turystyczną na poziomie Unii Europejskiej zainicjowano stosunkowo niedawno, gdyż dopiero w roku Wcześniej podejmowano jedynie działania ogólne w ramach realizacji swobód rynku wewnętrznego, określonych w pierwotnym traktacie rzymskim. Odniosły się one jedynie pośrednio do zagadnień gospodarki turystycznej. Europejską politykę turystyczną realizowano głównie za pomocą niewiążących aktów prawnych [Pudło 2010]. Choć wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności ma w Unii Europejskiej również podobnie krótką historię [Piotrowski 2012b], na tego rodzaju polityki przeznaczono od początku ich realizacji na poziomie wspólnotowym znacznie większe, bezpośrednie alokacje finansowe. Niemniej ewaluacja polityki turystycznej pozostawała pod dużym wpływem zmian w polityce wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności, a także w ramach innych 59

60 polityk sektorowych. Należy w tym miejscu zwrócić w szczególności uwagę na reformy unijnej polityki regionalnej, ochrony środowiska oraz rozwoju obszarów wiejskich. Polityka turystyczna Unii Europejskiej nie jest do dziś traktowana jako zadanie sektorowe, lecz jako zbiór zadań o charakterze kompleksowym, pochodzących z różnych dziedzin polityki unijnej, w tym gospodarczej, społecznej, ekologicznej i regionalnej [tak słusznie: Dąbrowska 2008, s. 38]. Można wręcz stwierdzić, że polityka turystyczna ma charakter intersektorowy, gdyż wchodzi w skład wielu różnych polityk, zarówno o charakterze sektorowym jak i horyzontalnym (ogólnym) {Pudło 2010, s. 232]. O specyfice polityki turystycznej pośród innych polityk unijnych stanowi jej ewolucja. Z tego też względu warto jest ją bliżej prześledzić. Natomiast historia i zmiany oraz reformy tej polityki są przedmiotem szerszych rozważań w innych opracowaniach [zob. np. Dąbrowska 2008; Walasek 2009]. Pierwotnie nie prowadzono polityki turystycznej na poziomie europejskim. Podejmowano jedynie pośrednie działania, które obejmowały swym zasięgiem także obszar turystyki, a wynikały z polityki tworzenia i kształtowania swobód rynku wewnętrznego wspólnot europejskich. W latach uchwalono szereg dyrektyw dotyczących swobody świadczenia usług, a później także ochrony konsumenta. Prawdziwy przełom stanowiło jednak dopiero uchwalenie przez Komisję Europejską i zaakceptowanie przez Radę EWG Komunikatu pt. Polityka Wspólnoty w dziedzinie turystyki. Wytyczne wstępne. Choć tak jak inne tego rodzaju akty wspólnotowe wspomniany Komunikat miał charakter niewiążący, wyrażał on wolę państw członkowskich i Komisji na rzecz współpracy i koordynacji polityk turystycznych. Jednocześnie swym zakresem obejmował jeszcze zagadnienia tradycyjne, związane przede wszystkim z regulowaniem ruchu turystycznego na terenie Wspólnoty W kolejnych latach znacząco rozszerzono na forum Wspólnoty - dyskusję na temat problemów turystyki. Odbywały się regularne spotkania ministerialne, a pod koniec 1986 r. utworzono Komitet Doradczy do spraw Turystyki [Zawistowska 1998]. Pod koniec lat 80-tych XX wieku utworzono w ramach służb administracyjnych Wspólnoty Wydział Turystyki Komisji Europejskiej 4. Rok 1990 ogłoszono Rokiem Turystyki, w ramach którego 4 W dyrekcji Generalnej XXIII ds. Polityki Przedsiębiorstw, Handlu, Turystyki i Spółdzielni (obecnie ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu). Zon. Także Dąbrowska [2011, s. 124]. 60

61 podejmowano liczne projekty pilotażowe. Wszystkie wspomniane działania podejmowano, mimo że w obowiązujących wówczas wersjach traktatów brakowało odniesień do zagadnień turystyki. Zmienił to dopiero traktat z Maastricht, który wskazał na turystykę jako obszar zainteresowania i odpowiedzialności Wspólnot. Nie stanowił on jednak wyraźnej podstawy prowadzenia polityki turystycznej na poziomie Wspólnoty ani jej zakresu. Pierwszym i bezpośrednim programem działań dotyczącym turystki był plan działania na rzecz tego sektora gospodarki unijnej, realizowany w latach Należy podkreślić, że mimo ambitnych zamierzeń alokacja na ten program była niewielka i pozwalała głównie na działania z zakresu informacji i upowszechniania standardów. Plan działania nie przyniósł ogólnie oczekiwanych efektów i nie doprowadził do powstania prawdziwej polityki turystycznej na szczeblu Wspólnoty [Helnarska 2004, s. 167]. Nowy impuls na tym obszarze polityki miał stanowić komunikat Komisji Europejskiej z 1995 r. pt. Zielona Księga w sprawie roli Unii w dziedzinie turystyki. Wspomniany dokument nie zawierał jednak propozycji dotyczącej wyboru ostatecznych rozwiązań instytucjonalny prowadzenia polityki w ramach Unii Europejskiej. Można to uznać za jego istotną wadę [Dąbrowska 2008, s. 43], a sam dokument nie stanowił przełomu w polityce turystycznej na poziomie unijnym {Zawistowska 2003]. Sytuację tę zmienić miał pierwszy wieloletni program na rzecz turystyki Philoxenia, zaproponowany w 1996 r. Miał być on odpowiedzią na postrzegane problemy turystyki, a jednocześnie miał doceniać znaczenie tej dziedziny dla zatrudnienia i rozwoju społeczno-gospodarczego Unii. Niemniej program ten został ostatecznie odrzucony przez Radę Unii Europejskiej, a Komisja Europejska przedmiotowy program wycofała. Program odrzucono nie tylko ze względu na wciąż prowadzony spór dotyczący kompetencji Unii Europejskiej do prowadzenia europejskiej polityki turystycznej. Program Philoxenia reprezentował tradycyjne podejście w polityce turystycznej. Niedostatecznie uwzględniał kwestie środowiskowe oraz negatywnych zjawisk związanych z turystyką {Dąbrowska 2008, s. 43]. Z drugiej strony kontrowersje wokół programu doprowadziły do przeorientowania dyskusji na temat europejskiej polityki turystycznej. W kolejnych latach rozszerzono w ramach Unii Europejskiej dyskusję dotyczącą problemów turystyki. Dla przykładu, rok 2003 proklamowano Europejskim Rokiem Osób Niepełnosprawnych. Przeniesiono również akcenty. Zwiększono m. in. 61

62 nacisk na wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza w zakresie wsparcia w korzystaniu z technologii informacyjnych. Istotny przełom z punktu widzenia polityki turystycznej stanowiło przyznanie Komisji Europejskiej kompetencji do systematycznej analizy wpływu środków wspólnotowych na sektor turystyki oraz obowiązek uwzględniania interesów i potrzeb tego sektora w procesie programowania i alokacji środków unijnych. Komisja Europejska, wychodząc naprzeciw potrzebom europejskich małych i średnich przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki, wydała specjalny internetowy przewodnik po funduszach i programach dla tej grupy podmiotów gospodarczych [Dąbrowska 2011, s. 126]. Turystyka stała się nieodłączną częścią realizacji polityki zatrudnienia zawartej w strategii lizbońskiej (obecnie strategii Europa 2020). Najważniejszą zmianą w europejskiej polityce turystycznej było jednak zaakcentowanie zagadnień ochrony środowiska. Komunikat Komisji Europejskiej pt. Podstawowe kierunki zrównoważonego rozwoju turystyki europejskiej wskazuje na konieczność promowania zrównoważonego rozwoju działalności turystycznej w Europie poprzez sformułowanie i wdrażanie Agendy 21 [Komisja Europejska 2003]. W opisywanym komunikacie wskazano na konieczność sformułowania Europejskiej Agendy 21 dla Turystyki, czyli zasad rozwoju zrównoważonej gospodarki turystycznej w Europie. Zrównoważony rozwój, wraz z wspieraniem konkurencyjności przedsiębiorstw w obszarze turystyki, stał się w ten sposób priorytetem europejskiej polityki turystycznej w pierwszych latach XXI wieku. Świadczy o tym m. in. okoliczność, że zgodnie z zasadami zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki koszty środowiskowe powinny być uwzględniane w cenie usług turystycznych zgodnie z zasadą zanieczyszczający płaci [Walasek 2009, s. 82]. W ostatnich latach polityka turystyczna przybierała coraz bardziej zinstytucjonalizowaną formę. Wpływ na to miało m. in. powołanie corocznego Europejskiego Forum Turystyki. Odnowiona polityka turystyczna w 2006 r., będąca elementem reform strategii lizbońskiej, akcentowała z kolei potrzebę poprawy jakości unijnych regulacji prawnych dotyczących turystyki i większej koordynacji polityk sektorowych mających wpływ na turystykę. Powinno to oznaczać w przyszłości odejście od cząstkowych regulacji zagadnień dotyczących turystyki, czyli de facto pojedynczych i cząstkowych dyrektyw, na rzecz spójnych i kompleksowych 62

63 programów legislacyjnych w obszarze turystyki. Można uznać odnowioną politykę turystyczną UE za początek właściwej i rzeczywistej polityki turystycznej na poziomie europejskim. Wcześniej Unia Europejska pozostawała jedynie forum dyskusji nad taką polityką. Niemniej Komisja Europejska uzyskała formalne kompetencje do prowadzenia polityki turystycznej dopiero wraz z przyjęciem traktatu lizbońskiego. Traktat lizboński nie przyznał szerokich kompetencji do kształtowania polityki turystycznej na poziomie europejskim. Ta dziedzina życia społecznego i gospodarczego nie stanowi nadal kompetencji dzielonej Unii Europejskiej i państw członkowskich. Unia jedynie uzupełnia i koordynuje działania państw członkowskich. Nie dąży do harmonizacji prawa na tym obszarze (art. 195 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Europejska polityka turystyczna opiera się obecnie na 10 zasadach Wśród nich wymienić można: zrównoważony rozwój, dobrobyt społeczny, konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki, jakość zatrudnienia[pudło 210, s. 236]. Porażka programu Philoxenia sprawiła, że Komisja Europejska nie próbuje obecnie wprowadzać wieloletnich i kompleksowych programów w obszarze turystyki. Podejmuje jednak działania cząstkowe. Ich przykładem są Modelowe Ośrodki Turystyczne Europy (EDEN). Promuje się za ich pomocą zrównoważone modele rozwoju turystyki. Europejskie Dzień Turystyki służy z kolei corocznej, pogłębionej dyskusji na temat dziedzictwa i problemów europejskiej turystyki. Obecnie jest realizowane studium wykonalność projektu europejskiej bazy turystyki (ang. The Virtual Tourism Observatory). Może ona stanowić w przyszłości podstawę prowadzenia europejskiej polityki turystycznej przez Komisję Europejską. Dotychczasowe rozważania podsumowuje tabela 11. Działania dotyczące turystyki podejmowano od pierwszych lat integracji europejskiej. Pierwotnie jednak odnosiły się one wyłącznie do realizacji swobód rynku wewnętrznego. Świadomość i potrzeba istnienia europejskiej polityki turystycznej narodziła się dopiero w latach 80- tych XX wieku. Kolejne 20 lat zajęła dyskusja nad kształtem przyszłej, europejskiej polityki turystycznej. Działania bezpośrednio nakierowane na sferę turystyki miały charakter cząstkowy i opierały się przede wszystkim na kompetencjach Unii Europejskiej z zakresu ochrony konsumenta i funkcjonowania jednolitego rynku europejskiego. Alokacja finansowa na bezpośrednie programy i działania pozostawała bardzo ograniczona, przynajmniej w porównaniu z innymi politykami 63

64 realizowanymi na poziomie wspólnotowym. Unia Europejska uzyskała kompetencję do realizacji właściwej polityki turystycznej dopiero od momentu przyjęcia traktatu lizbońskiego. Służy ona obecnie konkurencyjnemu, a przede wszystkim zrównoważonemu rozwojowi europejskiej turystyki. Tabela 11. Ewolucja europejskiej polityki turystycznej Forma polityki turystycznej Lata Brak Unia forum Unia forum Unia forum Zrównoważona i dyskusji negocjacji negocjacji nowej konkurencyjna ogólnych polityki polityki polityka turystyczna wytycznych turystycznej turystycznej polityki turystycznej Główne działania Regulacje w ramach swobód rynku wewnętrznego Ogólne wytyczne polityczne Komitet Doradczy ds. Turystyki Ochrona konsumentaturysty Europejski Rok Turystyki Szczegółowe wytyczne Skromne programy działania w obszarze turystyki Nieudany program Philoxenia Agenda 21 Odnowiona polityka turystyczna Informacja o programach wsparcia Europejskie Forum Turystyki Podstawa traktatowa prowadzenia polityki turystycznej Działania uzupełniające, wspierające i koordynujące Modelowe Ośrodki Turystyczne Europy Europejski Dzień Turystyki Planowana europejska baza turystyki Źródło: Opracowanie własne. Najważniejsze cechy obecnej polityki turystycznej na poziomie europejskim przedstawia rysunek 8. Polityka turystyczna pozostaje w zasadzie elementem polityk sektorowych, ze względu na brak programów i inicjatyw służących wyłącznie jej realizacji. Unia Europejska pełni koordynującą funkcję względem działań państw członkowskich i władz regionalnych. Może uzupełniać, ale nie zastępować tego rodzaju działania. Europejska polityka turystyczna znajduje się na wczesnym etapie rozwoju. Pozostaje jednocześnie już w silnym związku z innymi politykami europejskim, w tym z polityką wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności. Należy oczekiwać, że polityka turystyczna będzie w coraz większym 64

65 stopniu powiązana z wspieraniem przedsiębiorczości i innowacyjności. Ważny, wręcz dominujący wpływ na kształt europejskiej polityki turystycznej wywierają zasady zrównoważonego rozwoju. Docenia się obecnie rolę turystyki w tworzeniu miejsc pracy, w tym zwłaszcza w słabiej rozwiniętych regionach Unii i w regionach stojących przed wyzwaniem zmian strukturalnych (np. stare regiony przemysłowe). Element polityk sektorowych Unii Europejskiej Uzupełniająca rola Unii Europejskiej, ograniczona do koordynacji i wspierania polityk krajowych i regionalnych Polityka Turystyczna Rosnące rola konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw w obszarze turystyki Rosnąca rola zrównoważonego rozwoju Rosnąca rola w polityce zatrudnienia Rys. 8. Znaczenie polityki turystycznej Unii Europejskiej Źródło: Opracowanie własne. We wcześniejszych rozważaniach wskazano na związki występujące między turystyką a wspieraniem przedsiębiorczości i innowacyjności. Warto jest je poddać bardziej szczegółowej analizie. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie polityki unijne podlegają obecnie podstawowej strategii rozwoju gospodarczego. Zarówno strategia Europa 2020 jak i poprzedzająca ją strategia lizbońska wskazują na ogólne cele Unii. Ich realizacja powinna w największym możliwym stopniu być elementem programów i inicjatyw prawodawczych w ramach Unii [Sulmicka 2005]. Z tego 65

66 względu, realizacja polityki turystycznej oraz wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności są z sobą immanentnie powiązane. W odróżnieniu od strategii lizbońskiej, strategia Europa 2020 w większym stopniu akcentuje zagadnienia ochrony środowiska i klimatu. Wyraźnie określono w niej potrzebę wspierania zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego [Jasiński 2010]. Odpowiada to w pełni założeniom zrównoważonej i konkurencyjnej polityki turystycznej. Należy zatem oczekiwać, że zrównoważona turystyka będzie w latach lepiej wspierana niż było to w okresie obowiązywania strategii lizbońskiej. Niemniej w polityce Unii Europejskiej brakuje bezpośrednich działań na rzecz przemysłu i gospodarki turystycznej. Z tego względu przedsiębiorstwa działające w obszarze turystyki muszą korzystać ze wsparcia realizowanego w obrębie polityki wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności. W turystyce dominują małe i średnie podmioty gospodarcze. W związku z tym, że większość programów i działań Unii Europejskiej jest skierowana do małych i średnich podmiotów gospodarczych, przedsiębiorstwa turystyczne są w pewnym stopniu predestynowane do korzystania z tego rodzaju wsparcia. Dotyczy to jednak przede wszystkim ogólnych środków zwrotnego wsparcia finansowego na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw. Niestety specyfika innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki sprawia, że trudniej jest im pozyskać środki z programów wspierających innowacyjność. Przedsiębiorstwa działające w obszarze turystyki rzadko bowiem korzystają ze środków ochrony własności intelektualnej. Produkt i usługa turystyczna mają przy tym z reguły charakter kompleksowy i niematerialny 5. Utrudnia to istotnie ocenę innowacyjności. Z tego też względu innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki poświęcono kolejny punkt. Kluczowe z punktu widzenia przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki są ogólne działania w ramach ładu społeczno-gospodarczego. O poprawie atrakcyjności produktów czy tez kreacji nowych produktów turystycznych decydują przede wszystkim działania na rzecz poprawy infrastruktury. Znaczenie dla turystyki posiada nie tylko infrastruktura transportowa lub telekomunikacyjna. Równie ważne są inwestycje na rzecz kultury czy też ochrony środowiska. O wsparcie 5 Ich istotą jest przeżycie klienta-turysty. Na jedną usługę lub produkt turystyczny składa się niejednokrotnie wiele różnych usług o zróżnicowanym charakterze. 66

67 projektów infrastrukturalnych rzadko ubiegać się będą bezpośrednio przedsiębiorstwa w obszarze turystyki. Częściej podejmują się tego samorządy terytorialne. Mogą one jednak mieć kluczowe znaczenie dla przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. Stąd też w dalszej części opracowania omówiono najbardziej interesujące z punktu widzenia tworzenia i poprawy infrastruktury turystycznej unijne programy i działania stanowiące część europejskiej polityki strukturalnej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że poprawa infrastruktury jest wymogiem nie tylko rozwoju turystyki, ale również rozwoju przedsiębiorczości pozaturystycznej (zob. punkt 4.3). W efekcie rozwój turystyki, zwłaszcza w słabiej rozwiniętych gminach i powiatach, przyczynia się do rozwoju także innych obszarów działalności gospodarczej na tych obszarach. Dlatego też przez ukierunkowane wsparcie infrastruktury turystycznej wspiera się nie tylko rozwój sektora turystycznego w gospodarce lokalnej, ale również ogólny poziom życia i dochody wszystkich mieszkańców jako efekt proturystycznej polityki rozwoju lokalnego. Wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności stanowi w odróżnieniu od polityki turystycznej istotną pozycję w budżecie Unii Europejskiej. Oprócz interwencji strukturalnej i funduszy spójności, Unia Europejska realizuje w latach dwa programy ramowe, których ogólna alokacja wynosi blisko 60 mld euro w okresie 7 lat [Jędrzejczak-Gas 2007, Kozioł 2009]. Jeżeli uwzględnić zawarte w opisywanych programach instrumenty inżynierii finansowej, wielkość dostępnych środków jest jeszcze większa. Jednocześnie duża część środków przeznaczonych na politykę spójności, wspierającą słabiej rozwinięte kraje i regiony Unii, również przeznaczono na potrzeby wspierania innowacyjności i przedsiębiorczości. Ogólna, unijna alokacja na politykę spójności przekroczyła w latach mld euro. Świadczy to o znaczeniu i zaangażowaniu Unii Europejskiej we wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności. Należy w tym miejscu wskazać, że zaangażowanie Unii Europejskiej we wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności było jeszcze w latach 80-tych XX wieku bardzo ograniczone. Budżety ramowe był wówczas kilkunastokrotnie mniejsze, a środki polityki strukturalnej wspierały przede wszystkim tradycyjne inwestycje infrastrukturalne w słabiej rozwiniętych regionach Unii Europejskiej. Ostatecznie jednak polityka wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności stopniowo zyskiwała na znaczeniu i stała się jedną z najważniejszych polityk Unii Europejskiej. Stanowi to dobry prognostyk dla europejskiej polityki 67

68 turystycznej. Należy zwrócić uwagę na to, że początki europejskiej polityki przedsiębiorczości i innowacyjności również były bardzo skromne. Większą aktywność Komisji Europejskiej na tym obszarze zainicjowało zbieranie i opracowywanie szczegółowych danych statystycznych dotyczących sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz działalności innowacyjnej tej grupy podmiotów gospodarczych na początku lat 90-tych XX wieku. Komisja Europejska, która podjęła działania zmierzające do zebrania szczegółowych danych z obszaru turystyki, uzyskała dopiero niedawno kompetencje do prowadzenia polityki turystycznej. Przypomina to sytuację w obszarze wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności z początku lat 90-tych XX wieku 6. Pozwala to na optymizm dotyczący dalszego rozwoju polityki turystycznej na poziomie unijnym. Uznanie kompetencji Unii Europejskiej do prowadzenia polityki na tym obszarze zakończyło kilkunastoletni spór. Wprawdzie w najbliższych latach nie można się spodziewać znaczącego rozszerzenia polityki turystycznej ani zwiększenia alokacji finansowej na bezpośrednie programy, inicjatywy i działania z zakresu turystyki. Niemniej w perspektywie kilkunastu lat opisywany status turystyki może się istotnie zmienić. Już obecnie doceniono rolę turystyki dla rozwoju gospodarczego i zatrudnienia w słabiej rozwiniętych i peryferyjnych regionach Unii Europejskiej [Walasek 2009, s. 79]. Dotychczasowa, europejska polityka turystyczna nie miała większego wpływu na strategię rozwoju lokalnego w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Nie wynikało to tylko z niechęci państw członkowskich do przekazywania kompetencji z zakresu polityki turystycznej na rzecz Unii Europejskiej. Inicjatywy Komisji Europejskiej do połowy pierwszej dekady XXI wieku dotyczyły w praktyce wyłącznie ogólnych zagadnień i wytycznych rozwoju turystyki w Unii europejskiej. Przełom stanowiła dopiero przyjęcie Agenda 21 i jednoznaczne wsparcie Komisji na rzecz zrównoważonego rozwoju turystyki. Wspomniany dokument polityki turystycznej jako pierwszy poruszył na poziomie europejskim zagadnienia, które mają bezpośrednie przełożenie na politykę rozwoju lokalnego. Obecnie poprzez wybór Modelowych Ośrodków Turystycznych Europy oraz tworzenie europejskiej bazy turystycznej wpływ europejskiej polityki turystycznej w większym stopniu przekłada się na lokalne strategie rozwoju turystyki i gospodarki 6 Formalne kompetencje do prowadzenia polityki w obszarze przedsiębiorczości i inwokacyjności Komisja Europejska uzyskała w Jednolitym Akcie Europejskim (1986 r.) oraz w traktacie z Maastricht (1992 r.). Zob. także: Kalka [1997]; Wach [2010]. 68

69 lokalnej. Istotny przełom stanowiłoby zarezerwowanie części środków polityki spójności na turystykę. Jest to jednak, jak wskazuje się w dalszych rozważaniach, mało prawdopodobne Wymiary innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki Innowacyjność uzyskała w Unii Europejskiej przynajmniej od momentu przyjęcia strategii lizbońskiej w 2000 r. szczególny status. Stała się niejako podstawą rozwoju gospodarczego regionów Unii Europejskiej oraz ważnym elementem polityki gospodarczej państw członkowskich. Istotnie zwiększono alokację finansową w budżecie Unii Europejskiej na cele związane ze wspieraniem innowacyjności [Kozioł 2009]. Innowacyjność przedsiębiorstwa wynika z wprowadzania zmian i nowych rozwiązań w sprzedawanych produktach i usługach lub w samej jego działalności. Innowacją mogłaby być w zasadzie każda taka zmiana. Niemniej wówczas innowacja stałaby się pojęciem mało operatywnym. Z tego m. in. względu niezmiennie dużą popularnością cieszy się definicja i klasyfikacja w innowacji J. Schumpetera, powstała w 1927 r. W tym ujęciu innowacja to nowa kombinacja środków produkcji, która może mieć miejsce sytuacjach: a) wprowadzenia na rynek nowego towaru (usługi); b) wprowadzenia nowej metody produkcji lub sprzedaży, dotychczas w danym przemyśle nieznanej; c) otwarcia nowego rynku zbytu w danym przemyśle; d) zdobycia nowego źródła surowców lub półfabrykatów; e) nowej organizacji jakiegoś przemysłu lub jego stworzenie [Sekuła 2008, s. 93]. Powyższa definicja wskazuje, że innowacyjność wiąże się przede wszystkim z sektorem przetwórstwa przemysłowego. W gruncie rzeczy dopiero w ostatnich latach w pełni zaakceptowano i rozszerzono koncepcję innowacyjności na sektor usług, którego część stanowi niewątpliwie turystyka. I tak, oprócz procesu udoskonalania produktu i procesu produkcji (innowacje produktowe i procesowe) analizuje się obecnie także innowacje marketingowe i organizacyjne [OECD / WE 2008]. Te ostatnie pełnią szczególną funkcję i rolę w sektorze usług. Innowacyjność przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki stała się w ostatnich 10 latach przedmiotem coraz większego zainteresowania, zarówno 69

70 badaczy jak i praktyków gospodarki turystycznej [Januszewska 2008, s. 104]. Należy jednak wskazać, że pojęciem innowacyjności turystyki badacze posługują się w sposób dosyć swobodny, opisując niejednokrotnie zjawiska mające niewiele wspólnego z klasycznie pojmowanymi innowacjami [por. Jalinik 2008]. Nie powinno to jednak dziwić. Po pierwsze, turystyka nie jest sama w sobie pojęciem jednorodnym. Produkt turystyczny odznacza się dużą złożonością [Liszewski, Nowakowska, Zdebski 2009]. Jest w gruncie rzeczy dobrem przeżywanym [Januszewska 2008], a jego odbiór jest uzależniony od percepcji konsumenta-turysty. Po drugie, turystyka jest mocno zakorzeniona przestrzennie. O konkurencyjności przedsiębiorstw decyduje w efekcie pozycja i siła destynacji turystycznych oraz atrakcji, które tego rodzaju przedsiębiorstwa są w stanie zaoferować. Oznacza to także to, że równie ważna dla sukcesu przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki są działania pozostające poza ich bezpośrednią kontrolą. Obejmują one m. in. tworzenie i wzmacnianie produktów turystycznych przez organy publiczne (głównie samorządowe) oraz inicjatywy podejmowane w ramach klastrów turystycznych. Ma to również duży wpływ na sposób wdrażania innowacji. Innowacyjność turystyki może być wspierana na różnych poziomach. Kluczowy jest przy tym zawsze poziom regionalny i lokalny. W związku z tym, że większość przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki należy do grupy małych i średnich podmiotów gospodarczych, ogólna aktywność innowacyjna tego rodzaju przedsiębiorstw jest ogólnie niższa niż ogółu przedsiębiorstw usługowych [Hjalager 2010]. Wskazuje się jednocześnie na to, że w obszarze turystyki nawet ważniejsze niż samo wdrażanie nowych dla rynku innowacji jest ich dyfuzja. Ma to w szczególności znaczenie dla polskich przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki [Januszewska 2008, s. 111]. Po trzecie, niewielkie rozmiary większości przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki sprawiają, że niewiele z nich posiada odpowiednie zasoby bądź motywację do wdrażania własnych innowacji. Z drugiej strony istniejąca konkurencja sprzyja temu, aby nowe produkty turystyczne, metody ich dostarczania i organizacji turystyki bardzo szybko się rozpowszechniały. Należy jednak przyjąć, że większość takich innowacji będzie miała charakter wtórny i w niewielkim stopniu będzie wpływać na wytworzenie się szczególnych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. Stanowi to szczególne wyzwanie na przynajmniej 70

71 dwóch obszarach problemowych turystyki. Z jednej strony utrudnia to identyfikację i opis innowacyjności przedsiębiorstw. Dla przykładu, trudno w zasadzie uznać częstotliwość wymiany i intensywność korzystania ze sprzętu komputerowego przez przedsiębiorstwa turystyczne, takiej jak biura podróży czy hotele. Jest to po prostu wymóg konkurencyjnego i szybko zmieniającego się pod wpływem technologii informacyjnych rynku turystycznego. Niemniej tego rodzaju wskaźniki często wykorzystuje się, w tym w polskich badaniach [Szymańska 2009], choć nie przekładają się one na rzeczywisty w rozumieniu schumpeterowskim poziom innowacyjności przedsiębiorstw turystycznych. Innego rodzaju wyzwanie stanowi określenie właściwego sposobu wspierania innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. Wspomniane wyżej okoliczności wskazują, że takie przedsiębiorstwa nie są z reguły zainteresowane ponoszeniem ryzyka wdrażania własnych (i niejednokrotnie łatwych do skopiowania przez konkurencję) innowacji turystycznych. Jedno z rozwiązań tego problemu może stanowić koopetycja przedsiębiorstw turystycznych [Swanson 2010; Zontek, Lipianin-Zontek 2011]. Należy wszakże zważyć, że sama koncepcja koopetycji pozostaje wciąż stosunkowo nową propozycją. Wymaga dalszego rozwoju i stworzenia nowych, instytucjonalnych uzgodnień w zakresie wspólnej kreacji, wdrażania eksploatacji innowacji, uwzględniających również specyfikę turystyki i usług turystycznych. Po czwarte, szczególną cechą turystyki jest zasadniczy brak ochrony i zastosowania tradycyjnych sposobów ochrony własności intelektualnej. Produkty turystyczne nie sposób w zasadzie opatentować. Ochrona znaku towarowego nie ma większego znaczenia w sytuacji, gdy podstawę sukcesu rynkowego stanowią przeżycia turysty. Decydują one o tym, czy turysta skorzysta ponownie z usług danego przedsiębiorstwa i poleci je innym, potencjalnym klientom. Kreowanie marki w turystyce zależy w dużym stopniu od jakości świadczonych usług i oferowanych atrakcji turystycznych. Niematerialność usług turystycznych również nie sprzyja ochronie z wykorzystaniem znaku towarowego. Wykorzystanie tych ostatnich ogranicza się właściwie do sytuacji, w których produkt turystyczny powstał na bazie innych produktów i wartości niematerialnych, stanowiących przedmiot ochrony własności przemysłowej. Przykładem tego rodzaju produktu turystycznego jest Disneyland czy też powstały niedawno Ferrari World w Abu Dhabi. 71

72 Po piąte, brak możliwości wykorzystania klasycznej ochrony własności przemysłowej w turystyce przekłada się także na marginalne znaczenie prac badawczo-rozwojowych dla przedsiębiorstw działających w tym sektorze gospodarki. Należy podkreślić, że prace badawczo-rozwojowe stanowią jeden z najistotniejszych wskaźników intensywności i znaczenia działalności innowacyjnej w gospodarce. Na ich podstawie ocenia się innowacyjność przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych. Wzrost nakładów na działalność badawczo-rozwojową stanowi jeden z celów obecnej strategii Unii Europejskiej Europa W turystyce znaczenie posiadają przede wszystkim innowacje pozatechnologiczne. Wydatki ponoszone na tego rodzaju innowacje z reguły trudno będzie zakwalifikować jako nakłady badawczo-rozwojowe. Ostatecznie jednak nakłady badawczo-rozwojowe mają istotny wpływ na sektory gospodarki, od których zależy rozwój turystyki, takich jak np. transport, ochrona środowiska, technologie informacyjne. Jedynie pośredni wpływ nakładów badawczo-rozwojowych dodatkowo utrudnia analizę wpływu innowacji technologicznych w turystyce i stanowi przez to poważne wyzwanie badawcze. Po szóste, działalność przedsiębiorstw turystycznych wymaga najczęściej zaangażowania odpowiednio dużych zasobów kapitałowych i jednocześnie jej rozwój warunkuje odpowiedniej jakości kapitał ludzki [Weiermair 2006]. W następstwie tego, innowacyjność powinna w pierwszej kolejności sprzyjać poprawie produktywności i efektywności wykorzystania zaangażowanych w działalność turystyczną zasobów. W turystyce kluczowe znaczenie posiadają zatem innowacje procesowe. Choć sukces rynkowy poszczególnych przedsiębiorstw turystycznych zależy od odpowiednio atrakcyjnej oferty turystycznej (innowacje produktowe), konkurencyjność całego sektora zależy przede wszystkim od innowacji procesowych, będących głównym wyznacznikiem ceny i dostępności usług turystycznych. Po siódme, obecna polityka turystyczna mocno akcentuje zagadnienia związane ze zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska. Choć przełomy technologiczne mogą przyczynić się do rozszerzenia zasięgu, zakresu i form usług turystycznych (np. o turystykę kosmiczną) [Gaworecki 2010, s ], kwestie środowiskowe mogą stanowić istotną barierę dla rozwoju turystyki, zwłaszcza masowej. W tym kontekście innowacje w obszarze ochrony środowiska stanowią warunek rozwoju nowoczesnej turystyki ekologicznej w ramach gospodarki niskoemisyjnej. Niemniej zagadnienie turystyki zrównoważonej stanowi swoistą 72

73 barierę rozwoju turystyki, a jej pokonywanie nie ułatwia obecny kryzys gospodarczy [Dziedzic 2011]. Zrównoważona i ekologiczna turystyka stanowi obszar wymagający w największym stopniu przełomowych innowacji technologicznych. Dotychczasowe rozważania dotyczące cech szczególnych innowacji w turystyce podsumowuje rysunek 9. Turystyka różni się od innych rodzajów usług. Duże znaczenie przeżyć turystów oraz silny związek turystyki z przestrzenią sprawiają, że działalność innowacyjna w obszarze turystyki posiada szczególne cechy. Większość innowacji w turystyce ma charakter pozatechnologiczny, wtórny i przyrostowy, choć dyfuzja nowych pomysłów i rozwiązań postępuje szybciej niż winnych sektorach gospodarki. Własność intelektualna nie ma dla przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki z reguły większego znaczenia. Prace badawczorozwojowe, które wywierają istotny wpływ na przedsiębiorstwa działające w obszarze turystyki, są podejmowane i realizowane poza samym sektorem turystycznym. Tego przykładem są nowe rozwiązania z obszaru technologii informacyjnych, które spowodowały istotne zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw turystycznych. Niemniej ich źródłem były najczęściej przedsiębiorstwa spoza sektora turystycznego. Turystyka dobrem niematerialnym, oparta na przeżyciach turystów Innowacyjność w turystyce Zakorzenienie przestrzenne turystyki Przewaga w turystyce innowacji wtórnych i przyrostowych (adaptacyjnych), choć ich dyfuzja jest szybka Brak lub niewielkie znaczenie instrumentów ochrony własności intelektualnej Marginalna rola prac badawczorozwojowych dla przedsiębiorstw turystycznych a innowacje głównie o charakterze pozatechnologicznym Dominacja i podstawowa rola innowacji procesowych dla 73

74 sektora turystycznego Ochrona środowiska barierą, ale i szansą (poprzez innowacje technologiczne) rozwoju turystyki Rys. 9. Cechy szczególne innowacji w turystyce Źródło: Opracowanie własne. Specyfika innowacyjności w turystyce sprawia, że warto dokonać bliższej analizy innowacji w turystyce. Ogólnie rzecz biorąc, przyjmują one formy znane z innych sektorów gospodarki. Można zatem wyróżnić innowacje produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne. Jak już wskazywano wcześniej, najważniejsze z punktu widzenia konkurencyjności sektora turystycznego są innowacje procesowe. Należy wszakże wskazać, że zarówno innowacje produktowe jak i innowacje procesowe w turystyce wpływają na siebie wzajemnie. Rysunek 10 charakteryzuje ogólne proces innowacyjny w turystyce. Głównymi celami działalności innowacyjnej jest obniżka kosztów, wzrost zysków i wartości dla konsumenta. Z reguły wdrażanie innowacji ma realizować wszystkie te cele jednocześnie. Inicjatorami procesów innowacyjnych w turystyce są bardzo często klienci-turyści. Intensywność procesów innowacyjnych ograniczają przede wszystkim czynniki wewnętrzne, w tym brak umiejętności i środków do prowadzenia działalności innowacyjnej. Niestety wiele przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki nie jest skłonna ponosić ryzyka innowacyjnego, zwłaszcza że większość innowacji turystycznych można łatwo skopiować, a renta z innowacji pozostaje na ogół ograniczona. Wskazuje się, że ograniczenie dla działalności innowacyjnej w Europie stanowią bariery biurokratyczne i tradycyjne myślenie [Weirmair 2006]. Efekt działalności innowacyjnej stanowią innowacje produktowe i procesowe, które są zróżnicowane w takim samym stopniu jak i sama turystyka. Z reguły nie tworzą zupełnie nowego produktu i procesu, stanowią udoskonalenie wcześniejszych praktyk i rozwiązań. Innowacje w turystyce nie muszą mieć silnego związku z obszarem geograficznym, na którym świadczy się usługi turystyczne. I tak, nowe rozwiązania organizacyjne w hotelarstwie mogą być względnie łatwo przystosowane do wykorzystania w innych hotelach. Ich zastosowanie wymusza wprawdzie proces konkurowania., konieczność obniżki kosztów i podnoszenia zadowolenie klientów. 74

75 Niemniej jednak takie innowacje nie tworzą jednak trwałej przewagi konkurencyjnej.. Natomiast innowacje, które są silnie związane z określoną przestrzenią, krajobrazem i miejscem, tworzą tego rodzaju przewagę i mogą być podstawą trwałego rozwoju gospodarki lokalnej. Dla przykładu, gondolierzy w Wenecji stali się nieodłączną atrakcją turystyczną tego włoskiego miasta, przynajmniej od drugiej połowy XIX wieku, gdy Mark Twain wypromował ten szczególną formę transportu w powieści podróżniczej The innocents abroad opublikowanej po raz pierwszy w 1869 r. 7 Wspomnianą atrakcję turystyczną próbowano skopiować w wielu miejscach, np. w Venice Beach w Kalifornii. Niemniej tylko w samej Wenecji opisywana atrakcja stała się atutem i symbolem sukcesu destynacji turystycznej. Oczywiście, atrakcyjność Wenecji nie jest zasługą wyłącznie gondol i kanałów, ale także całego zbioru atrakcji turystycznych będących świadectwem bogatego dziedzictwa historycznego i kulturalnego. Stanowi to także ogólną wskazówkę dla formułowania lokalnych strategii rozwoju turystyki. Względnie trwałą przewagę konkurencyjną danej destynacji turystycznej może zapewnić jedynie połącznie szeregu atrakcji turystycznych o innowacyjnym charakterze. Jednocześnie takie połącznie powinno prowadzić do unikalności w odbiorze turysty danego obszaru w porównaniu z innymi miejscami o podobnych walorach krajobrazowych i klimatycznych. 7 Polskie wydanie książki wydano nakładem wydawnictwa Akapit pt. Prostaczkowie za granicą [Twain 1992]. 75

76 Rys. 10. Innowacje procesowe i produktowe w turystyce Źródło: Opracowanie własne na podstawie schematu K. Weiermair [2006, s. 63]. Innowacje organizacyjne odgrywają ze względu na ogólnie mniejszy rozmiar przedsiębiorstw tym sektorze mniejszą rolę. Natomiast innowacje marketingowe mają ze względu na koncentrację działalności turystycznej na osobie turysty silny związek z samym produktem turystycznym. Dlatego niektórzy autorzy preferują wąską definicję i rozumienie pojęcia innowacji marketingowych w turystyce [Hjalager 2010]. Tego rodzaju innowacje odnoszą się w tym ujęciu przede wszystkim do promowania marek w turystyce. Szczególne cechy turystyki sprawiają, że w literaturze proponuje się uzupełnienie podstawowych typów innowacji o innowacje menedżerskie, związane głównie z motywowaniem pracowników, oraz instytucjonalne, które dotyczą struktur zawiązywanych przez przedsiębiorstwa oraz 76

77 rozwiązań w zakresie świadczenia usług, jak na przykład ich certyfikacja [Dziedzic 2011, s. 352]. W tym miejscu warto przyjrzeć się także typologii innowacji w turystyce. Najbardziej popularnej klasyfikacji dokonano na podstawie typologii innowacji, zaproponowanej pierwotnie przez W. Abernathy ego oraz K. Clarka [1985]. Opiera się ona na wpływie innowacji na istniejące związki między przedsiębiorstwami oraz na wykorzystywane obecnie kompetencje w prowadzonej działalności gospodarczej. Innowacja może zakłócać bądź wzmacniać istniejące kompetencje lub związki. Na tej podstawie wyróżniono następujące rodzaje innowacji w turystyce: regularne, niszowe, rewolucyjne, architektoniczne [Hjalager 2002]. Opisywany podział przedstawia rysunek 11. Innowacje regularne mają najczęściej charakter procesowy i nie prowadzą do zmian struktur gospodarczych w turystyce. Innowacje niszowe prowadzą do powstania nowych związków między przedsiębiorcami i uzupełniają ofertę rynkową przedsiębiorstw turystycznych. Innowacje rewolucyjne prowadzą do powstania nowych kompetencji w przedsiębiorstwach turystycznych. Najgłębszy wpływ na przemysł turystyczny mają jednak innowacje architektoniczne. Prowadzą nie tylko do powstania nowych produktów turystycznych, ale często również redefiniują sposób prowadzenia działalności turystycznej. Powyższa klasyfikacja innowacji ma charakter opisowy i ogólny. Wiele innowacji w turystyce jest trudno zakwalifikować do jednej z czterech wymienionych w tym miejscu kategorii. Jednocześnie innowacje spoza sektora turystyki, które wywierają wpływ na sposób prowadzenia działalności turystycznej, mogą prowadzić do powstania wszystkich wymienionych wyżej form innowacji. Dla przykładu, nowe technologie informacyjne wpłynęły na każdy aspekt funkcjonowania przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. 77

78 Innowacje regularne - promow anie now ych inw estycji podnoszących w ydajność - szkolenie przedsiębiorców i pracow ników zw iekszających ich efektyw ność - popraw a jakości i standardów Utrzy manie/utrwale nie istniejący ch kompetencji Innowacje niszowe - promocja udziału now ych przedsiębiorców w w ykorzystyw aniu okazji rynkow ych - zachęcanie firm do now ych aliansów rynkow ych - łączenie istniejących produktów z now ymi rozw iązaniami Utrzy manie/utrwala nie istniejący ch związków Zakłócanie istnienia/tworzenie nowy ch związków Innowacje rewolucyjne - dyfuzja now ych technologii w firmach turystycznych, - w prow adzanie now ych metod przyczyniających się do zmian w strukturze zatrudnienia, - w iązanie się z tymi samymi rynkami, ale now ymi metodami Zakłócanie/zarzucenie istniejący ch kompetencji Innowacje architektoniczne - kreow anie popytu na now e w ydarzenia i atrakcje, - zmiany praw ne i materialne istniejącej infrastruktury, - kreow anie ośrodków adaptujących i rozpow - szechniających w iedzę opartą na badaniach Rys. 11. Formy innowacji w turystyce Źródło: Opracowanie własne na podstawie schematu A.-M. Hjalager [2002, s.467]. Podział form innowacji w turystyce ma wpływ na wybór strategii i instrumentów wsparcia rozwoju lokalnego. O ile innowacje regularne i rewolucyjne wdrażają sami przedsiębiorcy i gównie od nich samych zależy tempo i sukces tego procesu, o tyle istotną rolę we wdrażaniu innowacji niszowych i architektonicznych odgrywają organy samorządu terytorialnego. Wynika to z tego, że ostatnie ze wspomnianych form innowacji zakłócają bądź prowadzą do tworzenia nowych związków między przedsiębiorcami i klientami-turystami. W następstwie tego pojawia się potrzeba koordynacji działań różnych podmiotów. Najpowszechniejszą formą wspierania takich zmian przez organy samorządowe są działania z zakresu promocji nowych rozwiązań oraz dostosowania i poprawy istniejącej infrastruktury do ich wymogów. Najczęściej samorząd terytorialny pełni pomocniczą i koordynującą funkcję we wdrażaniu innowacji w turystyce. Rzadziej samorządy podejmują się samodzielnego wdrażania innowacji, np. w formie tworzenia nowej i nieistniejącej dotychczas atrakcji 78

79 turystycznej. Należy jednak wówczas pamiętać, że takie niejednokrotnie bardzo kapitałochłonne projekty inwestycyjne wymagają dobrego uzasadnienia ekonomicznego i powinny pozostawać w zgodzie z istniejącymi walorami określonej destynacji turystycznej Problemy polityki turystycznej w perspektywie wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju gospodarczego w wybranych krajach pozaeuropejskich Zagadnienie innowacyjności znajduje się poza głównym nurtem dyskusji dotyczącym turystyki. Unia Europejska, choć akcentuje ogólnie rolę innowacji i innowacyjności dla rozwoju gospodarczego, nie prowadzi obecnie turystycznej polityki innowacyjnej. Problematyka innowacyjności jest w tej polityce co najwyżej akcentowana pośrednio, poprzez odwołanie do budowania konkurencyjnego przemysłu turystycznego Unii Europejskiej i utrzymanie pozycji Europy jako najważniejszej i najatrakcyjniejszej destynacji turystycznej na świecie (zob. punkt drugi). Warunkiem silnej pozycji konkurencyjnej jest w gospodarce opartej na wiedzy innowacyjność przedsiębiorstw danego sektora gospodarki [Macias 2007]. Turystyka nie jest utożsamiana z innowacjami technologicznymi ani nie jest w opinii polityków krajów rozwiniętych źródłem dobrze opłacanych miejsc pracy. Jednocześnie turystyka stanowi istotną, sięgającą nawet kilkunastu procent, część PKB krajów rozwiniętych i jeszcze większą część zatrudnienia w tych krajach [Walasek 2009, s. 39; Dąbrowska 2011, s ]. Należy podkreślić, że wzrost dochodów z turystyki w tych krajach zależy bezpośrednio od produktywności tego sektora. Ze względu na wysoki, ogólny poziom płac jedynym sposobem podnoszenia produkcyjności stanowią innowacje, które z jednej strony podnoszą jakość lub obniżają cenę usług turystycznych. Z drugiej strony przyczyniają się do powstawania nowych nisz i produktów turystycznych. Od tych ostatnich zależy w coraz większym stopniu sukces rynkowy przedsiębiorstwa działającego na dojrzałych rynkach usług turystycznych krajów rozwiniętych. Oznacza to jednocześnie, że trudniej jest pozyskać zamożnego i coraz bardziej wybrednego turystę. Wymóg przetrwania na tych trudnych rynkach stanowi oferowanie turyście coraz to nowych atrakcji i doznań. Nie wystarcza już tradycyjna oferta trzech s (ang. sun, sea, sand, czyli słońca, morza 79

80 i piasku) [tak słusznie: Liszewski, Nowakowska, Zdebski 2009, s. 33]. Podstawą sukcesu rynkowego stają się w ten sposób innowacje w turystyce. Australia jest jedynym krajem na świecie, który bezpośrednio zaakcentował w białej księdze polityki turystycznej rolę innowacyjności dla rozwoju turystyki [Rząd Australii 2003]. Znaczenie innowacji podkreślano także w kolejnych dokumentach rządowych. Wskazywano przy tym na związek między przedsiębiorczością i tworzeniem innowacyjnych (głównie niszowych) produktów turystycznych, pozwalających na uzyskiwanie wysokich dochodów z działalności turystycznej i dzięki temu na przyciągnięcie talentów do tego sektora gospodarki. W tym miejscu należy podkreślić, że choć były takie zamierzenia nie udało się w Australii stworzyć innowacyjnej polityki turystycznej. Mimo składanych zapewnień, turystyka pozostaje poza głównym nurtem australijskiej polityki innowacyjnej. Dzieje się tak, mimo że instytucjonalnie polityka innowacyjna i turystyczna są zarządzane przez te same departamenty i ministerstwa w Australii. Sytuacja wygląda z resztą podobnie w Nowej Zelandii, w której deprecjonuje się turystykę jako obszar o niewielkim potencjale innowacyjnym. Należy podkreślić, że turystyka stanowi znacznie ważniejsze źródło dochodu narodowego dla Nowej Zelandii niż Australii [Hall 2009]. Z racji peryferyjnego położenia Nowej Zelandii 8, innowacje w usługach turystycznych mogą stanowić ważny czynnik poprawy pozycji konkurencyjnej tego kraju. Przedstawione w tym miejscu przykłady umniejszania roli innowacyjności w prowadzonej polityce turystycznej wskazują, że włączenie turystyki do głównego nurtu polityki turystycznej (np. w formie innowacyjnej polityki turystycznej) jest zadaniem trudnym. Wymaga zmiany mentalności w odniesieniu do sposobu analizowania i oceny zagadnień turystyki. Wspieranie innowacyjności w turystyce zależy również od tego, czy urzędnicy i politycy lepiej zrozumieją rolę i znaczenie innowacji nietechnologicznych oraz specyficznych form innowacyjności w obszarze turystyki. Same deklaracje adaptacji nowego podejścia do innowacji w turystyce nie wystarczą. Stanowi to także pewne ostrzeżenie przed chęcią nadmiernego reformowania polityki turystycznej. Zmiany wymagają akceptacji urzędników i polityków na różnych poziomach administracji w danym kraju. Zapomniała o tym 8 Względem zarówno Europy, Ameryki Północnej, czyli głównych regionów pochodzenia turystów. 80

81 Komisja Europejska w latach 90-tych XX wieku, gdy przedstawiła propozycje dotyczące przyszłej polityki turystycznej w Unii Europejskiej. Zapomniał o tym również rząd australijski, gdy włączył innowacyjność do najważniejszych priorytetów polityki turystycznej Australii. Nie oznacza to jednak, że innowacje w turystyce nie są ważne. Obecny kryzys gospodarczy nie sprzyja rozwojowi turystyki [Gołembski 2011]. To właśnie innowacje mogą zapewnić przetrwanie, a nawet rozwój w trudnych warunkach funkcjonowania na współczesnym rynku turystycznym. W wielu krajach wyspiarskich strategię rozwoju opierano na wspieraniu turystyki międzynarodowej. Niektóre z nich uzależniły się wręcz od turystyki, która stała się głównym źródłem dochodów tych krajów [Dąbrowska 2011, s ]. Niestety taka swoista monokultura turystyczna może być niekorzystna dla takich krajów. Po pierwsze, międzynarodowy ruch turystyczny jest bardzo niestabilny i to w stopniu większym niż światowa koniunktura gospodarcza. Zmieniają się nie tylko gusta i moda wśród turystów. Wydatki turystyczne mają charakter dyskrecjonalny, a sama turystyka jest dobrem wyższego rzędu. Ogólnie rzecz biorąc, w sytuacji kryzysu globalnego sektor turystyczny cierpi bardziej niż inne sektory gospodarki. Po drugie, małe kraje wyspiarskie, nie posiadające dużych, własnych kapitałów, rozwój sektora turystycznego opierają na napływie kapitału zagranicznego. Powoduje to, że nawet 70% wpływów z turystyki wraca w różnej formie do kraju pochodzenia tych kapitałów. W praktyce udział kraju lub regionu docelowego może być jeszcze niższy [Caire 2012, s. 32]. Ostateczne korzyści dla kraju bądź regionu peryferyjnego, posiadającego jedynie niewielkie możliwości dywersyfikacji własnego rozwoju, pozostają niewielkie. W tym miejscu abstrahuje się zupełnie od kosztów środowiskowych strategii rozwoju opartej na turystyce. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na politykę prowadzoną w niewielkim kraju wyspiarskim, jakim jest Trynidad i Tobago. Ten położony w rejonie Morza Karaibskiego na północnym krańcu Ameryki Południowej kraj należy do grupy małych krajów. Jego powierzchnia wynosi 5 tyś. km 2,a liczba mieszkańców nie przekracza 1,3 mln. Głównym źródłem dochodów eksportowych a zarazem podstawowym przemysłem kraju jest wydobycie oraz przetwórstwo ropy naftowej, gazu ziemnego i asfaltu [Lewandowska-Kaftan, Borowska-Mostafa 2006, s ]. Niewielkie rozmiary gospodarki i uzależnienie od ropy naftowej utrudniają dywersyfikację gospodarki. Ponadto, dominacja bardzo opłacalnego sektora naftowego powoduje, że kraj ten cierpi od lat na objawy tzw. 81

82 zarazy holenderskiej [Moya, Mohammed, Sookram 2010]. Polega ona na tym, że opłacalność wydobycia węglowodorów podnosi nadmiernie płace w sektorze przetwórczym i jednocześnie prowadzi do nadmiernej aprecjacji lokalnej waluty (dolara Trynidadu i Tobago). Z drugiej strony w kraju tym, podobnie jak w wielu innych małych gospodarkach państw wyspiarskich, występuje wysokie bezrobocie. Brakuje, poza sektorem naftowym, dobrych miejsc pracy. Szerzy się przestępczość, a większość ludności podobnie jak w czasach kolonialnych pozostaje wyłączona z korzyści, jakie przynosi główny produkt eksportowy [Coomansingh 2011] 9. Należy podkreślić, że od momentu uzyskania niepodległości w 1962 r. Trynidad i Tobago opierał swoją strategię rozwoju na dochodach uzyskiwanych z sektora naftowego, mimo negatywnych skutków uzależnienia od wydobycia surowców energetycznych. Sprzyjała temu bliskość geograficzna największego światowego importera ropy naftowej, czyli Stanów Zjednoczonych. Sytuacja pogorszyła się jednak nagle pod koniec lat 80-tych XX wieku. Spadły wówczas gwałtownie ceny ropy naftowej. Taka sytuacja utrzymała się do końca lat 80-tych XX wieku. Powstały trwałe deficyty handlowe. Odpowiedzią rządu było prowadzenie aktywnej polityki wspierania przedsiębiorczości. Na tym obszarze uzyskano satysfakcjonujące rezultaty. Trynidad i Tobago jest największym eksporterem w ramach handlu wewnętrznego Karaibskiej Wspólnoty i Wspólnego Rynku (organizacja CARICOM) [Wignaraja, Lezama, Joiner 2004, s. 71] 10. Ważnym elementem strategii rozwoju jest także popieranie turystyki. Ta ostatnia uzyskała wsparcie stosunkowo późno. Stało się to pod koniec lat 90-tych XX wieku. Wcześniej Trynidad i Tobago dążył do uniknięcia negatywnych skutków nadmiernego rozwoju sektora turystycznego [Lewis 2008]. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna sprawiła jednak, że nastawienie rządzących do turystyki zmieniło się. Początkowo wspierano bezpośrednie inwestycje zagraniczne w turystyce. Wykorzystywane instrumenty sprowadzały się do metod znanych z innych, małych państw wyspiarskich. Obejmowały przede wszystkim ulgi podatkowe i zwolnienia celne (przy imporcie dóbr kapitałowych). Taka polityka nie spowodowała jednak ani istotnej redukcji bezrobocia poprzez rozwój usług turystycznych ani nie załagodziła 9 Wcześniej była to produkcja plantacyjna, a obecnie jest to sektor naftowy. 10 Pełne członkostwo tej organizacji posiadają: Antigua i Barbuda, Barbados, Belize, Dominika, Grenada, Gujana, Haiti, Jamajka, Montserrat, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Surinam, Trynidad i Tobago. 82

83 konfliktów społecznych, które nękały wieloetniczną społeczność Trynidadu i Tobago. Wynikało to także z tego, że działalność turystyczna koncentrowała się wokół stolicy Port of Spain na Trynidadzie oraz w mniejszym stopniu na wyspie Tobago. Sezon turystyczny był krótki i opierał się na eksploatowaniu znanego karnawału na Trynidadzie (największy i zdecydowanie najpopularniejszy organizowano w stolicy) [Coomansingh 2011]. W tym miejscu należy podkreślić, że odgórnie organizowana i zarządzana turystyka nie sprzyja przekazywaniu korzyści ekonomicznych z turystyki lokalnym społecznościom. Ponadto, lokalne przedsiębiorstwa turystyczne cierpiały na brak dostępu do (odpowiednio taniego) kapitału. Krótki sezon turystyczny (uwarunkowany karnawałem) obniżał przy tym dochodowość prowadzonej działalności turystycznej. Niemniej jednak właśnie w lokalnych przedsiębiorstwach istniał duży i niewykorzystany potencjał rozwoju. Polityka względem małych i lokalnych przedsiębiorstw turystycznych zmieniła się w 1998 r. Uświadomiono sobie potrzebę wspierania drobnej przedsiębiorczości, stanowiącej podstawę utrzymania istotnej części społeczeństwa Trynidadu i Tobago. W pierwszej kolejności uruchomiono programy wsparcia finansowego dla małych i średnich przedsiębiorstw branży turystycznej, przede wszystkim w formie gwarancji pożyczek i kredytów oraz programu leasingowego na rzecz tej grupy podmiotów gospodarczych [Lewis 2008]. Za kluczowe obszary wsparcia turystyki uznano turystykę morską, w tym żeglarstwo, oraz branżę rozrywkową. Od 2002 r. działa specjalna agencja rządowa wspierająca małe i średnie przedsiębiorstwa na Trinidadzie i Tobago. Należy podkreślić, że od początku prowadzenia przez rząd Trynidadu i Tobago aktywnej polityki na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw dużą wagę przywiązywano do wspierania i upowszechniania rozwiązań proekologicznych, zgodnie z paradygmatem zrównoważonej turystyki. We wcześniejszych rozważaniach wskazywano, że rozwój turystyki przez napływ kapitału zagranicznego nie musi być szczególnie korzystny dla regionu lub kraju recepcji tego rodzaju inwestycji turystycznych. Jedną ze strategii rozwoju regionów oddalonych od ważnych ośrodków gospodarczych stanowi wspieranie turystyki. Jej rozwój opiera się wówczas na niewykorzystanych i często dziewiczych zasobach środowiskowych i kulturowych. Tego rodzaju polityka może być inicjowana i realizowana odgórnie bądź oddolnie. W pierwszym przypadku politykę taką prowadzi rząd krajowy, organizacja międzynarodowa lub zagraniczna agencja 83

84 pomocowa. Społeczności lokalne mają ograniczony wpływ na taką politykę. Z reguły oczekuje się tylko ich formalnej zgody. Nie przeprowadza się konsultacji i nie wypracowuje rozwiązań na poziomie lokalnym lub regionalnym. Z kolei w oddolnej strategii rozwoju turystyki podstawowe znaczenie posiada społeczność lokalna. Ona sama dokonuje przynajmniej na poziomie operacyjnym wyboru narzędzi i instrumentów. Należy wskazać, że odgórne strategie, choć opierają się na większych zasobach wiedzy, doświadczenia i kapitału, nie koniecznie muszą prowadzić do korzystnych dla społeczności lokalnych rezultatów Interwencja odgórna może skutkować w szczególności powstaniem i pogłębianiem się nierówności społecznych w tradycyjnych społecznościach, czy też sprzyjać zanikowi tradycyjnych kultur i wartości. Z punktu widzenia gospodarczego najistotniejszym problemem jest to, że indukowany zewnętrznie rozwój turystyki ogranicza obieg pieniądza w społecznościach lokalnych i sprzyja ich transferowi poza granice regionu bądź kraju. W następstwie tego mniejszy jest również mnożnik turystyki i dobrobyt społeczności, uzyskujących dochody z turystyki. Jednocześnie doświadczenia ze słabo rozwiniętych regionów północnej Tajlandii wskazują, że odgórne inicjatywy rozwoju turystyki, koncentrując się na finansowej stronie tego procesu, w niedostatecznym stopniu uwzględniają potrzebę przygotowywania lokalnych społeczności do obsługi ruchu turystycznego [Theeropappisit 2011]. Choć może się wydawać, że turystyka tworzy dużą liczbę miejsc pracy o niskich kwalifikacjach, pozytywne przeżycia turysty zależą w dużym stopniu od fachowego przygotowania personelu, w tym umiejętności językowych osób zaangażowanych w obsługę klienta (turysty). Ta ostatnia okoliczność nie sprzyja w praktyce zatrudnianiu lokalnych pracowników, np. mieszkańców obszarów wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych [Luquiau 2012]. Ostatecznie należy uznać przewagę oddolnych działań na rzecz rozwoju turystyki nad inicjatywami odgórnymi. Wymaga to uznania roli i znaczenia społeczności lokalnych w tym procesie. Niestety zbyt wiele inicjatyw rozwoju turystyki wiąże się z dążeniem rządu centralnego do pozyskania dewiz, względnie poprawienia bilansu handlowego. Ignorując zagadnienia społeczne i środowiskowe rozwoju turystyki, rząd często koncentruje się wyłącznie na osiągnięciu celów ekonomicznych rozwoju turystyki w peryferyjnych regionach kraju. 84

85 4. Rozwój przedsiębiorczości a agroturystyka Ogólnie rzecz biorąc, obszary wiejskie nie są predestynowane do rozwoju przedsiębiorczości. Po pierwsze, niska gęstość zaludnienia nie sprzyja rozwojowi ani odpowiedniego rynku pracy ani rynku konsumenta, czyli czynników, od których rozwój przedsiębiorstw jest w dużym stopniu uzależniony. Po drugie, produkcja rolnicza na obszarach wiejskich nie sprzyja koncentracji kapitału fizycznego ani kapitału ludzkiego, czyli głównych czynników produkcji dóbr i usług. W efekcie rozwój pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich jest w dużym stopniu utrudniony. Niestety przekłada się to na niskie dochody mieszkańców wsi. Z tego też względu w ramach Unii Europejskiej prowadzi się aktywną politykę rozwoju obszarów wiejskich. Służy ona w pierwszej kolejności powstawaniu nowych funkcji gospodarczych na obszarach wiejskich. Ma to m. in. przeciwdziałać wyludnianiu się obszarów wiejskich, a więc także ich ekonomicznej i społecznej degradacji [Sznajder, Przezbórska 2006, s ]. Rysunek 12 wskazuje na ważną rolę turystyki oraz agroturystyki w realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich. Współcześnie turystyka stała się ważnym filarem tej polityki, także w Polsce. Po trzecie, przedsiębiorczości na obszarach wiejskich nie sprzyja brak akumulacji zasobów wiedzy, a niska gęstość zaludnienia utrudnia jej rozpowszechnianie (dyfuzję). W następstwie tego rozwój wymagającej zasobów wiedzy i złożonej działalności gospodarczej jest na obszarach wiejskich znacząco utrudniony. Dodatkowo powyższa okoliczność pogarsza perspektywy ekonomiczne na wsi, tym samym przyczynia się do dalszego jej wyludniania. 85

86 Rys. 12. Turystyka w rozwoju wsi Źródło: Zmodyfikowano schemat M. Sznajdera oraz L. Przezbórskiej [2006, s. 54]. Agroturystyka może stanowić część rozwiązania problemu rozwoju obszarów wiejskich. Przed omówieniem jej roli w tym procesie, warto jest zdefiniować pojęcie agroturystyki. Wg J. Sikory [1999, s. 69] turystyka związana z pobytem w gospodarstwie wiejskim dotyczy różnych forum spędzania czasu wolnego, usług turystycznych świadczonych w obrębie gospodarstwa rolnego. Właśnie ten rodzaj turystyki wiejskiej nazywa się agroturystyką. S. Medlik [1995] podkreśla, że agroturystyka jest formą turystyki wiejskiej, związanej z gospodarstwem wiejskim. Może być zorganizowana w różny sposób, jednak zawsze obejmuje zakwaterowanie, a często również inne usługi turystyczne. D. Knecht [2009, s. 10] wskazuje z kolei (za M. Dębiewską], że agroturystyka to rodzaj turystyki, którą prowadzi się na terenach rolniczych, wykorzystując wolne pomieszczenia po adaptacji, budynki gospodarcze 86

87 rolników oraz produkcję i usługi ich właścicieli. Z powyższych definicji można wywnioskować, że turystyka wiejska nie jest pojęciem tożsamym z agroturystyką. Ta ostatnia jest pojęciem węższym [zob. także schemat: ibidem, s. 13]. Ze względu na przywileje podatkowe związane z prowadzeniem działalności agroturystycznej, pojęcie agroturystyki jest w Polsce często nadużywane [zob. szerzej: Jalinik, Snarski 2008]. Niemniej o istocie działalności agroturystycznej decydują następujące cechy [Sznajder, Przezbórska 2006, s. 18]: a) możliwość zaspokojenia potrzeby człowieka, związanej z praktycznym uczestnictwem w procesie produkcji żywności, w życiu rodziny wiejskiej oraz społeczności wiejskiej; b) możliwość zaspokojenia poznawczej potrzeby człowieka w zakresie produkcji rolniczej czy etnografii; c) możliwość zaspokojenia emocjonalnych potrzeb, polegających na chęci bezpośredniego kontaktu ze zwierzętami domowymi, produktami roślinnymi i zwierzęcymi, produktami przetwórstwa, zaspakajanie potrzeby przeżycia sielanki wiejskiej związanej z atmosferą wiejskości, ciszą, odgłosami czy nawet zapachami wsi i gospodarstwa. Charakterystyczną cechą agroturystyki jest to, że wykorzystuje istniejące już na obszarach wiejskich elementy zabudowy i infrastruktury. Rozpoczęcie działalności agroturystycznej wymaga raczej adaptacji istniejących obiektów gospodarstwa wiejskiego, a nie ich tworzenie od podstaw. Najważniejsze atrakcje agroturystyczne tworzy środowisko naturalne i otoczeni wsi [Knecht 2009, s ]. W efekcie agroturystyka należy do rodzaju działalności gospodarczej o niskiej kapitałochłonności. Jest źródłem dodatkowych dochodów i zysków dla gospodarstw rolnych. Jednocześnie tworzy nowe miejsca pracy, ograniczając przynajmniej częściowo problem ukrytego bezrobocia w małych gospodarstwach rolnych 11. Agroturystyka daje także możliwość zbytu produkowanych lokalnie płodów rolnych oraz wyrobów pamiątkarskich czy też rękodzieła [Walenia 2011, s. 108]. Pośrednio wpływa na rozwój różnego rodzaju usług związanych z turystyką, w tym usług transportowych. Agroturystyka przyczynia się zatem do lepszego wykorzystania zasobów, które nie byłyby w dostatecznym stopniu eksploatowane na obszarach wiejskich. W efekcie koszty alternatywnego wykorzystania zasobów 11 Stworzenia nowego miejsca pracy w turystyce, w tym w agroturystyce, wymaga tylko 40% nakładów potrzebnych do utworzenia takiego miejsca w przemyśle przetwórczym [Kmita 1997]. 87

88 zaangażowanych w agroturystyce są niewielkie. Jednocześnie wspomniana okoliczność sprawia, że ceny usług agroturystycznych mogą być bardzo atrakcyjne. Umożliwia to dostęp do turystyki także osobom mniej zamożnym. Agroturystyka stanowi formę przedsiębiorczości, która odpowiada uwarunkowaniom obszarów wiejskich. Należy przy tym podkreślić, że agroturystyka może być czynnikiem sprzyjającym przedsiębiorczości także na innych obszarach gospodarki wsi. Po pierwsze, kontakt właścicieli gospodarstw agroturystycznych z turystami, którymi są mieszkańcy obszarów miejskich, sprzyja większej otwartości na świat. Ponadto, sprzyja różnym formą aktywności gospodarczej, w tym tworzeniu sieci bezpośredniej sprzedaży produktów rolnych i rzemiosła już po okresie pobytu turystów w gospodarstwie agroturystycznym. Po drugie, agroturystyka sprzyja dodatkowym inwestycjom, zarówno prywatnym jak i publicznym, w infrastrukturę na obszarach wiejskich. Podnosi to jednocześnie standard życia samych mieszkańców wsi [Sznajder, Przezbórska 2006, s. 20]. Po trzecie, obecność turystów sprzyja rozwojowi różnych form usług związanych z ich obsługą. Z tych ostatnich mogą korzystać również inni mieszkańcy wsi i sąsiadujących miejscowości. Pozwala to z kolei na rezygnację z korzystania z tychże usług w pobliskich miastach. Wzmacnia to również obieg pieniądza w ramach społeczności wiejskiej i prowadzi do zwiększania aktywności gospodarczej, przynajmniej na atrakcyjnych turystycznie obszarach wiejskich. Po czwarte, upowszechniają się na tych obszarach pozytywne wzorce przedsiębiorczości, wynikające z jej prowadzenia przez gospodarstwa agroturystyczne oraz z świadczenia innych usług na rzecz turystów. Dotychczasowe rozważania podsumowuje rysunek 13. Istotny wpływ agroturystki na rozwój obszarów wiejskich oraz przedsiębiorczość na tych obszarach sprawiają, że państwo aktywnie wspiera rozwój agroturystyki. Z jednej strony działalność agroturystyczna została wyłączona z obowiązków związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej na podstawie art. 3 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej 12. Ponadto, działalność agroturystyczna, polegająca na wynajmowaniu turystom do pięciu pokoi w gospodarstwie rolnym podlega szerokiemu i całkowitemu zwolnieniu od podatku dochodowego od osób fizycznych [Sznajder, Przezbórska 2006, s ]. Z drugiej strony agroturystykę wspiera się od momentu przystąpienia Polski do Unii 12 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. nr 173, poz z późn. zm.). 88

89 Europejskiej także w ramach europejskiej polityki strukturalnej oraz rozwoju obszarów wiejskich. Otwartość na przedsiębiorczość osób prowadzących działalność agroturystyczną Dodatkowe inwestycje w infrastrukturę Wpływ agroturystyki na rozwój przedsiębiorczości Dodatkowe usługi na rzecz turystów Zwiększenie obiegu pieniądza i nowe rynki na obszarach wiejskich Pobudzanie przedsiębiorczości pozostałych mieszkańców wsi Rys. 13. Agroturystyka a rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Źródło: Opracowanie własne. Wsparcie dla agroturystyki można było w pewnym zakresie uzyskać w ramach programu przedakcesyjnego SAPARD (działanie 4.1), a w latach w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (działanie 4.1). Bezpośrednie wsparcie dla agroturystyki jest obecnie możliwe dzięki Programowi Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Od 2008 r. uruchomiono działanie 311 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Należy podkreślić, że działanie obejmuje nie tylko wsparcie dla samej agroturystyki, ale także dla usług i rzemiosła towarzyszącego. Wsparciem objęte są gminy i miejscowości, których liczba mieszkańców nie przekracza 5 tys. osób. Opisywane działanie wspiera inwestycje służące do rozpoczęcia lub rozwoju działalności pozarolniczej. Refundacja nie może przekraczać wysokości 100 tys. zł i 50% kosztów kwalifikowanych projektu. Wsparcie inwestycyjne obejmuje przede 89

90 wszystkim koszty budowy i przebudowy, remontu obiektów budowlanych, zagospodarowania terenu, a także koszty zakupu maszyn, narzędzi, wyposażenia i sprzętu, w tym komputerowego. Ustalono szczególne zasady rozliczania kosztów zakupu środków transportu. Wsparcie przysługuje rolnikom mających prawo do uzyskania płatności bezpośrednich. Należy wskazać, że opisywane działanie nie należało do najbardziej popularnych wśród potencjalnych beneficjentów. Większe zainteresowanie ograniczało się w zasadzie do terenów o dużym potencjale turystycznym [Śniecińska 2008]. Natomiast na obszarach i w regionach o mniejszym potencjale turystycznym spotkało się ze znacznie mniejszym zainteresowaniem [Argotec Polska 2012]. Należy stwierdzić, że tylko nieliczne powiaty w Polsce posiadają odpowiednie warunki do rozwoju agroturystyki. Kluczowa zdaje się być jakość środowiska przyrodniczego, w tym w szczególności takie jej elementy, jak dostępność do zbiorników wodnych, czy też dostępność do obszarów o istotnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych [Przezbórska 2011]. Poza tym, pozytywna tendencja do wzrostu popytu na usługi agroturystyczne w Polsce została zahamowana w 2007 r. [por. Łaciak ]. Ostatecznie można stwierdzić, że koncepcja agroturystyki jako siły napędowej rozwoju obszarów wiejskich, choć bardzo atrakcyjna, jest ograniczona do terenów o największej atrakcyjności turystycznej. O tej ostatniej decyduje w pierwszej kolejności jakość ich środowiska przyrodniczego. 90

91 5. Turystyka w polityce spójności Unii Europejskiej Dr Szymon Piotrowski Turystyka nie stanowiła priorytetu w procesie programowania polityki spójności po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Zarówno w latach jak i w latach bezpośrednich działań na rzecz turystyki było niewiele. Turystykę wspierano pośrednio, włączając projekty turystyczne do działań poświęconych innym dziedzinom (takich jak rozwój regionalny, kultura, rewitalizacja miast i wsi) [Butowski 2005, s. 167]. Niemniej jednak interwencja strukturalna istotnie zasiliła turystykę. W latach na cele inwestycyjne bezpośrednio związane z turystyką przeznaczono prawie 900 mln zł z funduszy europejskich. W latach przewiduje się, że wyniesie ono 5,2 mld zł [Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007]. Stanowi to zaledwie 2% środków przyznanych Polsce w ramach europejskiej polityki strukturalnej. Jednocześnie wartość działań pośrednio wpływających na turystykę jest znacznie wyższa. W niektórych województwach Polski Wschodniej pośrednie i bezpośrednie zaangażowanie na rzecz turystyki może sięgnąć nawet 14% ogólnej alokacji funduszy europejskich w tych regionach [Panfiluk 2010]. Wsparcie z funduszy europejskich udziela się na konkretne projekty turystyczne. Z tego względu warto jest pojęcie projektu turystycznego w tym miejscu zdefiniować. Projekt turystyczny jest jednorazowym, ograniczonym czasowo i budżetowo przedsięwzięciem (zadaniem), którego realizacja służy poprawie sprawności, jakości i efektywności zaspokajania określonych potrzeb (i dążeń) turystów, bez względu na miejsce ich zaspakajania [Kołakowski 2008]. Tak szeroka definicja projektu turystycznego obejmuje zarówno inwestycje stricte turystyczne, służące bezpośredniemu zaspakajaniu potrzeb turysty, jak i inwestycje paraturysyczne, służące uzupełnieniu usług turystycznych i będące częścią przeżytego przez turystę doświadczenia [Gołembski 2009, s ]. Projekty stricte turystyczne są finansowane w latach przede wszystkim w ramach regionalnych programów operacyjnych. Natomiast projekty paraturystyczne są najczęściej przedmiotem interwencji na obszarach powiązanych z turystyką. Obejmują przede wszystkim infrastrukturę techniczną (gazociągi, wodociągi, kanalizację, elektryfikację), komunikacyjną oraz ochrony środowiska. Duże projekty tego rodzaju finansuje się przede wszystkim w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, podczas gdy inwestycje o znaczeniu 91

92 lokalnym przede wszystkim w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Unia Europejska wspiera nie tylko działalność inwestycyjną, ale i nieinwestycyjne (czyli tzw. miękkie ) projekty turystyczne. Można tu wymienić projekty promocyjne, związane z szeroko rozumianym marketingiem turystycznym. Istotne środki na jego realizację zarezerwowano w ramach 6. Osi priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Poza tym, środki na ten cel pozyskać można także w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych oraz Programu Rozwoju Polski Wschodniej. Niematerialny charakter mają również turystyczne projekty szkoleniowe. Realizuje się je w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Wsparcie na rzecz turystyki można zakwalifikować do jednej z form interwencji. Przedstawia je rysunek 14. Pierwszą formę stanowią projekty (głównie szkoleniowe) na rzecz pracowników turystyki. Środki inwestycyjne mogą pozyskać także przedsiębiorstwa turystyczne. Projekty infrastrukturalne realizują przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Oprócz infrastruktury podstawowej i stricte turystycznej, duże znaczenie posiadają projekty służące ochronie i restaurowaniu dóbr kultury. Wsparcie na rzecz turystyki można uzyskać oprócz wspomnianych wcześniej programów operacyjnych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europejskiej Współpracy Terytorialnej i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Z wyjątkiem pierwszego z wymienionych programów, pozostałe programy mają jednak marginalne znaczenie i nie będą przedmiotem szczegółowych rozważań w dalszej części niniejszego punktu. Turystyka Obszar interwencji Kapitał ludzki w turystyce Przedsiębiorst wa turystyczne Infrastruktura turystyczna Programy wsparcia 16 regionalnych programów Operacyjnych, Program Rozwój Polski Wschodniej (5 województw), Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Europejska Współpraca Terytorialna, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego 92

93 Rys. 14. Turystyka w polityce spójności Źródło: Opracowanie własne. Największe, bezpośrednie środki na realizację projektów z zakresu turystyki określono w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Na ten cel przeznaczono blisko 5% alokacji przedmiotowych programów, czyli ok. 3 mld zł. W niektórych województwach istotną alokację przeznaczono na promowanie bądź ochronę i waloryzację dziedzictwa przyrodniczego. Podstawowe znaczenie posiada jednak we wszystkich województwach wsparcie na rzecz wzmocnienia usług turystycznych. Przewiduje się dofinansowanie projektów budowy i modernizacji lokalnej bazy turystycznej. Mniejsze znaczenie ma w tych programach promocja działalności i aktywności turystycznej, turystyka kulturowa i rewitalizacja obszarów zdegradowanych. Tabela 12 zawiera opis działań 16 Regionalnych Programów Operacyjnych wspierających przedsiębiorców z sektora turystyki. Należy zwrócić uwagę, że nie wszystkie województwa stworzyły osobny priorytet wspierający turystykę. Z reguły jednak określiły osobne działania na rzecz turystyki. W wielu programach przedsiębiorstwa turystyczne mogły ubiegać się o dotacje inwestycyjne w ramach priorytetów, działań i schematów dla wszystkich małych, średnich i mikroprzedsiębiorstw w regionie. Ten rodzaj interwencji należy uznać jednak za niewystarczający. Zainteresowanie wsparciem wśród przedsiębiorców było duże, a alokacja szybko się wyczerpała. Ponadto, w kilku regionach środki na dofinansowanie inwestycji ograniczyło uczestnictwo tych województw w inicjatywie JEREMIE, w ramach której przedsiębiorstwa mogły uzyskać wyłącznie zwrotne, a więc i mniej atrakcyjne wsparcie finansowe [Piotrowski, Filipowska 2012]. W kilku województwach beneficjentami osobnych działań na rzecz turystyki były przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Ich projekty służyły budowaniu, wzmocnieniu i promocji produktów turystycznych o znaczeniu regionalnym. Tabela 12. Wsparcie dla przedsiębiorców z sektora turystyki w ramach 16 Regionalnych Programów Operacyjnych 93

94 WOJEWÓDZTWO PRIORYTET LUB DZIAŁANIE W RPO 1. DOLNOŚLĄSKIE Priorytet 1 Wzrost konkurencyjności dolnośląskich przedsiębiorstw ( Przedsiębiorstwa i Innowacyjność ) Działanie Inwestycje dla przedsiębiorstw 2. KUJAWSKO-POM. Priorytet V Wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw Działanie Wsparcie inwestycji przedsiębiorstw Poddziałanie Wsparcie inwestycji mikro przedsiębiorstw Poddziałanie Wsparcie inwestycji małych i średnich przedsiębiorstw Priorytet VI Wsparcie rozwoju turystyki Działanie 6.2. Rozwój usług turystycznych i uzdrowiskowych 3. LUBUSKIE Priorytet 2 Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego Działanie Mikroprzedsiębiorstwa Działanie 2.2. Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje Priorytet 5 Rozwój i modernizacja infrastruktury kulturowej, turystycznej i sportowej Działanie Rozwój i modernizacja regionalnej infrastruktury turystycznej i kulturowej Działanie Rozwój i modernizacja lokalnej infrastruktury kulturowej, turystycznej i sportowej 4. LUBELSKIE Priorytet I Przedsiębiorczość i innowacje: Działanie Dotacje dla nowopowstałych mikroprzedsiębiorstw; Działanie Dotacje inwestycyjne dla mikroprzedsiębiorstw, Działanie Dotacje inwestycyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw, Działanie Dotacje inwestycyjne w dziedzinie turystyki 5. ŁÓDZKIE Priorytet 3 Gospodarka, Innowacyjność, Przedsiębiorczość Działanie III.5. - Infrastruktura turystycznorekreacyjna 6. MAŁOPOLSKIE Priorytet 2 - Gospodarka regionalnej szansy Działanie Rozwój i podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw Priorytet 3 Turystyka i przemysł kulturowy Działanie Rozwój infrastruktury turystycznej 7. MAZOWIECKIE Priorytet 1 - Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu: Działanie Rozwój przedsiębiorczości Priorytet 6 - Wykorzystanie walorów naturalnych i 94

95 kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji Działanie 6.2. Turystyka 8. OPOLSKIE Priorytet 1 Wzmocnienie atrakcyjności gospodarczej regionu Działanie Rozwój przedsiębiorczości Poddziałanie Inwestycje w mikroprzedsiębiorstwach Działanie Rozwój infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowej Poddziałanie Wsparcie usług turystycznych i rekreacyjno-sportowych świadczonych przez przedsiębiorstwa 9. PODKARPACKIE Priorytet 1 Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Działanie 1.4. Promocja gospodarcza i aktywizacja inwestycyjna regionu Priorytet 6 Turystyka i kultura PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZ Oś priorytetowa I Wzrost innowacyjności i wspieranie przedsiębiorców w regionie Działanie 1.4. Wsparcie inwestycyjne przedsiębiorstw Poddziałanie Mikroprzedsiębiorstwa Poddziałanie Małe średnie przedsiębiorstwa Oś priorytetowa III Rozwój turystyki Działanie 3.2. Wsparcie inwestycyjne przedsiębiorstw z branży turystycznej Poddziałanie Mikroprzedsiębiorstwa Poddziałanie Małe i średnie przedsiębiorstwa Oś priorytetowa I Rozwój i innowacje w MŚP Działanie 1.1. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa Poddziałanie Mikroprzedsiębiorstwa Poddziałanie Małe i średnie przedsiębiorstwa Priorytet 3 Turystyka Działanie 3.1. Infrastruktura zaplecza turystycznego Poddziałanie Infrastruktura zaplecza turystycznego/przedsiębiorstwa Działanie 3.2. Infrastruktura okołoturystyczna Poddziałanie Infrastruktura okołoturystyczna/przedsiębiorstwa Priorytet I Rozwój przedsiębiorstw Działanie 1.1. Bezpośrednie wsparcie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw Priorytet II Wsparcie innowacyjności, budowa społeczeństwa informacyjnego oraz wzrost potencjału inwestycyjnego regionu Działanie 2.3. Promocja gospodarcza i turystyczna regionu Priorytet 1 Przedsiębiorczość Priorytet 2 Turystyka Działanie Wzrost potencjału turystycznego Poddziałanie Baza noclegowa i 95

96 gastronomiczna 15. WIELKOPOLSKIE Priorytet I Konkurencyjność przedsiębiorstw Działanie Rozwój mikroprzedsiębiorstw Działanie Wsparcie rozwoju MSP Priorytet VI Turystyka i środowisko kulturowe Działanie Turystyka 16. ZACHODNIOPOM. Oś priorytetowa 1 Gospodarka-Innowacje- Technologie Działanie Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez innowacyjne inwestycje Poddziałanie Inwestycje w mikroprzedsiębiorstwa Poddziałanie Inwestycje w małe i średnie przedsiębiorstwa Oś priorytetowa V Turystyka, kultura i rewitalizacja Działanie Infrastruktura turystyczna Działanie Infrastruktura turystyki Oś priorytetowa VI Rozwój funkcji metropolitalnych Działanie Infrastruktura turystyczna Działanie Infrastruktura turystyki Źródło: Ministerstwo Sportu i Turystyki [2008, s ]. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej służy przyspieszaniu tempa rozwoju społeczno-gospodarczego w 5 polskich województwach: lubelskim, podkarpackim, podlaskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim. Program zawiera silny komponent związany z turystyką. Finansuje się w jego ramach zadania związane z promocją, służące poprawie wizerunku opisywanych województw i przyciągnięciu inwestorów i turystów biznesowych. Przewidywana wartość wsparcia wynosi 40 mln zł. W Programie powierzono Polskiej Organizacji Turystycznej w ramach projektu systemowego działania Promowanie zrównoważonego rozwoju turystyki przygotowanie studium atrakcyjności turystycznej Polski Wschodniej i na jej przygotowanie kampanii promocyjnej. Na opisywany projekt systemowy przeznaczono blisko 24 mln zł. Program Rozwoju Polski wschodniej wspiera także działanie Infrastruktura turystyki kongresowej i targowej. Jego celem jest budowa i modernizacja infrastruktury umożliwiającej organizację targów, wystaw, kongresów i konferencji o znaczeniu ponadregionalnym. Na ten komponent przewiduje się alokację w wysokości ok. 400 mln zł. Duże środki przeznaczono również na działanie trasy rowerowe (alokacja ok. 200 mln zł). Służą one budowie i oznakowaniu tras 96

97 rowerowych o znaczeniu ponadregionalnym i międzynarodowym w tych 5 województwach. Należy podkreślić, że Program Rozwoju Polski Wschodniej oprócz opisywanych działań bezpośrednich wspiera również pośrednio sektor turystyki poprzez inwestycje w infrastrukturę transportową, drogową i komunikacyjną. Na tego rodzaju inwestycje infrastrukturalne przeznaczono większość alokacji w opisywanym programie. Interesujące źródło wsparcia dla przedsiębiorstw turystycznych działających na obszarach wiejskich stanowi Program Operacyjny Rozwoju Obszarów Wiejskich. Działanie 312 Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw przewiduje refundację maksymalnie 50% kwalifikowanych kosztów inwestycji mikroprzedsiębiorców,którzy zatrudniają poniżej 10 osób, mają obrót nieprzekraczający 2 mln zł oraz działają na obszarach wiejskich. O wsparcie ubiegać się mogą m. in. przedsiębiorcy działający w zakresie usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem, rzemiosła i rękodzielnictwa oraz usług transportowych. W zależności od liczby nowo utworzonych miejsc pracy wysokość wsparcia może osiągnąć maksymalnie 100 tyś. do 300 tyś. zł. Mimo stosunkowo niskiej kwoty wsparcia i ograniczenia interwencji do mikroprzedsiębiorstw, działanie można uznać za dobrze zorganizowane i udane. Przede wszystkim udało się osiągnąć ciągłość realizacji programu wsparcia w kolejnych latach. Należy wskazać tu zwłaszcza, że wiele działań Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka wyczerpało alokację już w pierwszym roku od momentu uruchomienia programu (zob. dalej). Konkursy i nabór w opisywanym działaniu ogłaszano jeszcze w 2011 r. Wynika także z dosyć dużej alokacji środków publicznych na działanie, przekraczającej 1 mld zł. Jednocześnie najwyższe dotacje (przypadające na jeden projekt) w tym działaniu otrzymywały podmioty świadczące usługi turystyczne na obszarach wiejskich. Stanowiły one ok. 9% wszystkich beneficjentów (dane ARiMR). Można zatem stwierdzić, że przedsiębiorstwa świadczące usługi turystyczne chętnie korzystały z tego działania. Program Operacyjny Kapitał Ludzki nie zawiera działań bezpośrednio kierowanych dla przedsiębiorstw z sektora turystyki. Należy jednak wskazać, że to właśnie przedsiębiorstwa z tego sektora mogą potrzebować wsparcia szkoleniowego i rozwoju kwalifikacji swoich pracowników [tak słusznie: Tokarz 2006]. Przedsiębiorstwa turystyczne mogą skorzystać przede wszystkim z podziałania Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie, działania 6.2 Wsparcie oraz 97

98 promocja przedsiębiorczości i samo zatrudnienia oraz działania 8.1 Rozwój Pracowników i Przedsiębiorstw w Regionie. Dofinansowanie szkoleń może sięgać w tych działaniach 90% ich kosztów kwalifikowanych. Działanie 6.2 obok usługi doradczo-szkoleniowej zawiera komponent finansowy (wsparcie inwestycyjne do 40 tyś. zł oraz finansowania pomostowe przez 6 do 12 miesięcy). Poddziałanie było najbardziej popularnym wsparciem szkoleniowym dla przedsiębiorców. Ostatnie konkursy odbędą się najprawdopodobniej w 2012 r. Stanowią one szczególną szansę dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw turystycznych. Wyłączono bowiem duże przedsiębiorstwa, które były dotychczas największymi beneficjentami programu, z ubiegania się o wsparcie szkoleniowe. W 2012 r. preferowane będą m. in. szkolenia na rzecz wypracowania planu działań proekologicznych, a alokacja na konkursy wyniesie 312 mln zł [Sapela 2012]. Dobrym przykładem zaspokajania potrzeb szkoleniowych w turystyce stanowi projekt Turystyka Wspólna Sprawa. Pierwszy, tak duży projekt szkoleniowo-doradczy w turystyce był skierowany do przedsiębiorców, przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz organizacji wspierających rozwój turystyki. Oprócz podniesienia kwalifikacji pracowników turystyki, projekt służył pomocy w rozwoju produktów turystycznych oraz animowaniu współpracy w regionie [Turystyka Wspólna Sprawa 2012]. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko nie zawiera w zasadzie działań, które wspierałyby bezpośrednio przedsiębiorstwa z sektora turystyki. Oprócz licznych priorytetów mających pośredni wpływ na turystykę, wyróżnić można trzy działania, które bezpośrednio związane są z turystyką: a) Działanie 5.1 Wspieranie kompleksowych projektów z zakresu ochrony siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) na obszarach chronionych oraz zachowanie różnorodności gatunkowej ; b) Działanie 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym ; c) Działanie 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym. Beneficjentami powyższych działań mogą być publiczne osoby prawne i organizacje non-profit, ale nie przedsiębiorcy. Alokacja na opisywane działania bezpośrednie wynosi 523 mln euro. Stanowi to blisko 1,5% alokacji Programu Operacyjnego 98

99 Infrastruktura i Środowisko. Potwierdza to niestety, że zagadnienia turystyki miały marginalne znaczenie w programowaniu unijnym na lata Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka stanowi obecnie podstawowe źródło finansowania innowacyjnych przedsięwzięć skierowanych do sektora biznesu i instytucji jego otoczenia. Beneficjentami tego programu operacyjnego są przede wszystkim przedsiębiorcy, jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu, jednostki samorządu terytorialnego. Łączna wielkość środków finansowych zaangażowanych w realizację Programu Operacyjnego wynosi 9,7 mld euro, przy czym 8,3 mld euro pochodzi ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Przedsiębiorcy są największymi, bezpośrednimi beneficjentami omawianego Programu Operacyjnego. Na ich bezpośrednie wsparcie przeznaczono 45% w ramach różnych działań tego Programu Operacyjnego [Cieślak 2007, s. 41]. Z tego przynajmniej 65% alokacji zarezerwowano dla przedsiębiorców z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Z kolei 90% funduszy przeznaczono na działania w obszarach badań i rozwoju, innowacji, technologii informacyjnych i komunikacyjnych [Ekstowicz oraz Malinowski 2010, s. 119]. Większość środków rozdziela się w trybie konkursowym. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka określa działania bezpośrednio wspierające turystykę. W ich realizację i wdrażanie zaangażowana jest Polska Organizacja Turystyczna. Działanie 6.3 PO IG Promocja turystycznych walorów jest realizowany przez projekt Polskiej Organizacji Turystycznej o wartości blisko 142 mln zł. Projekt zakłada poprawę wizerunku Polski oraz rozwój usług turystycznych poprzez określenie przedsięwzięć promocyjnych niezbędnych do poprawy atrakcyjności kraju, w tym wsparcia dla tworzenia innowacyjnych typów produktów i usług turystycznych oraz tworzenia systemu informacji turystycznej. Projekt ma wspierać i wzmocnić działalność promocyjną Polski we współpracy ze wszystkimi podmiotami działającymi na rzecz promocji Polski w świecie. Z kolei w działaniu 6.4 Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym o ogólnej alokacji 138 mln euro Polska Organizacja Turystyczna pełniła obowiązek instytucji pośredniczącej. Organizowała konkursy i zawierała umowy z beneficjentami projektów indywidualnych. Beneficjentami powyższych działań mogły być publiczne osoby prawne i organizacje non-profit, ale nie przedsiębiorcy. Kwota alokowana na to działanie okazała się niewystarczająca. Wartość projektów złożonych w ramach 99

100 zakończonego w dniu 30 maja 2008 r. naboru wielokrotnie przewyższyła wartość alokacji dla tego działania. Nie przewiduje się także zwiększenia tej alokacji. Taką sytuację należy ocenić negatywnie. Zainteresowanie działaniem wynikało z braku porównywalnych instrumentów krajowych. Sama dotacja była wysoka i jej minimalna wartość wynosiła 10 mln zł. Jednocześnie zakładano, że działanie powinno istotnie wspomóc projekty wspierające wyjątkowe atrakcje turystyczne a znajdujące się na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub atrakcje uznane przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej za pomniki Historii. Dodatkowo stworzono preferencję na projekty realizujące produkty turystyczne, które ze względu na lokalizację mogłyby stanowić ofertę turystyczną w miejscach rozgrywek Mistrzostw EURO Choć nieoszacowanie zainteresowania konkursem nie jest wyjątkowe w perspektywie wszystkich realizowanych w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka działań, świadczy jednak o niskim wsparciu publicznym dla turystki. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka zawiera wiele działań przeznaczonych wyłącznie dla przedsiębiorców. Żadne z nich nie jest dedykowane wyłącznie dla przedsiębiorstw z sektora turystyki. Ważne źródło informacji o zewnętrznych formach finansowania dla przedsiębiorstw turystycznych stanowi działanie 3.3 Tworzenie systemu ułatwiającego inwestowanie w małych i średnich przedsiębiorstwach. Jeden ze schematów dofinansowuje zakup usług doradczych w zakresie przygotowania dokumentacji i analiz niezbędnych do pozyskania inwestora zewnętrznego o charakterze udziałowym. Potencjalne wsparcie dla przedsiębiorstw turystycznych stanowiło działanie 4.1 Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R. Niemniej już ze względu na to, że działalność badawczo-rozwojowa ma dla przedsiębiorstw niewielkie znaczenie, ich udział w tym działaniu był od początku wątpliwy. Jednoczesna preferencja do korzystaniu ze środków tego działania przez uczestników wcześniejszego, krajowego programu Inicjatywa Technologiczna oraz powiązanie jego realizacji z działanie 1.4 Wsparcie na prace badawcze i rozwojowe spowodowały, że środki na działanie 4.1 wyczerpały się już po trzech rundach aplikacyjnych w lutym 2010 r., czyli po niecałych dwóch latach realizacji działania. Nie doceniono w tym przypadku potrzeb finansowych przedsiębiorstw wdrażających prace badawczo-rozwojowe. 100

101 Pewne znacznie dla przedsiębiorstw turystycznych mogło mieć działanie 4.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym. Działanie potencjalnie wsparło duże projekty w zakresie upowszechniania nowych, innowacyjnych rozwiązań w sektorze turystyki. Opisywane działanie wspierało nowatorskie rozwiązania technologiczne prowadzące do powstania nowych lub ulepszonych produktów 13. Działanie obejmowało komponenty inwestycyjne, doradcze i szkoleniowe. Działanie cieszyło się dużą popularnością [Jaworska 2009]. Wynikało to przede wszystkim z wysokiej kwoty dopuszczalnych wydatków kwalifikowanych (160 mln zł). Refundacja sięgała aż 70% tych wydatków, a jej maksymalny poziom w części inwestycyjnej wynosił 40 mln zł. Wyjątkowo wysoka była alokacja przeznaczona na działanie. Wyniosła ona 1420 mln euro. Ostatecznie, mimo wysokich wymogów stawianych beneficjentom, alokacja na działanie 4.4 wyczerpała się bardzo szybko, z początkiem 2010 r. Wsparcie uzyskiwały z reguły większe projekty. Duże zainteresowanie przedsiębiorców świadczy natomiast o tym, że chcą oni podnosić własną innowacyjność, aby konkurować z ofertą produktową na rynkach międzynarodowych. Problem stanowi przede wszystkim dostęp do odpowiednio taniego kapitału. Kolejne edycje konkursu w ramach działania 4.4 pozwoliły ograniczyć na pewien czas lukę w finansowaniu przedsięwzięć o wysokim potencjale innowacyjnym i gospodarczym. Choć większość alokacji na konkursy dla przedsiębiorców w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka już się wyczerpała, nadal aktywne są dwa działania z zakresu budowy gospodarki elektronicznej i społeczeństwa informacyjnego. Opisywane programy są atrakcyjne dla przedsiębiorstw z sektora turystyki. Nie wynika to jedynie z wpływu znaczenia technologii informacyjnych na turystykę. Równie istotna jest niewielka skala projektów w opisywanych programach, odpowiadająca specyfice większości przedsiębiorstw w turystyce. Działanie 8.1 Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej służy stymulowaniu rynku tzw. e-usług 14. Ze wsparcia wyłączono szereg standardowych 13 Zgodnie z dokumentami programowymi, za nowe uważa się takie rozwiązania technologiczne, które są stosowane na świecie maksymalnie 3 lata, a ich stopień rozprzestrzeniania się w branży wynosi nie więcej niż 15%. 14 Definiuje się je jako usługi świadczone w sposób częściowo lub całkowicie zautomatyzowany przez technologię informacyjną, za pomocą systemów teleinformatycznych w publicznych sieciach telekomunikacyjnych, na indywidualne żądanie usługobiorcy, bez jednoczesnej obecności stron w tej samej lokalizacji i wymagającą niewielkiego udziału człowieka po stronie usługodawcy [PARP 2009, s. 56]. 101

102 usług elektronicznych (np. pocztę elektroniczną). O wsparcie mogą się ubiegać wyłącznie mikro- oraz mali przedsiębiorcy, którzy prowadzą działalność gospodarczą krócej niż rok. Wysoka alokacja przeznaczona na działanie (390 mln euro) pozwala na wsparcie dużej grupy nowych przedsiębiorstw świadczących e-usługi. Z drugiej strony znacząca wielkość środków do rozdysponowania umożliwia pozyskanie finansowania przez przedsiębiorstwa mało innowacyjne. Z tego względu, w 2010 r. zmieniono i zaostrzono kryteria udzielania wsparcia w przedmiotowym działaniu [Korniejenko 2011]. Dofinansowanie oprócz refundacji kosztów inwestycji obejmuje zwrot kosztów ponoszonych w trakcie prowadzenia działalności 15. Refundacji podlega 85% kosztów kwalifikowanych. Maksymalna kwota dotacji wynosi 200 tys. zł. Wystarcza to wprawdzie na przeprowadzenie inkubacji w sektorze IT. Nie pozwala jeszcze na rozwój stabilnego i dojrzałego przedsiębiorstwa świadczącego e- usługi. Należy negatywnie ocenić brak odpowiednich instrumentów, wspierających wczesny wzrost tego rodzaju przedsiębiorstw. Warto byłoby wdrożyć program, który pozwalałby na finansowanie rozwoju komercyjnego wspieranych przedsięwzięć i stanowiłby kontynuację wsparcia z działania 8.1. Można wskazać, że w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka, mimo rozbudowanego katalogu różnego rodzaju działań i dużej alokacji przeznaczonej na ich realizację, brakuje programu skutecznie wspierającego innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw i zaspakajającego ich potrzeby kapitałowe w sposób kompleksowy [Musiałkowska 2011, s ]. Ostatecznie działanie 8.1 było obok działań , 4.2, 4.4 jednym z najbardziej popularnych programów realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W ich ramach wnioskodawcy aplikowali o kwoty wielokrotnie większe niż dostępne w ramach naboru wniosków [Anuszczyk 2010]. Jednocześnie odpowiednia alokacja pozwala na kontynuację działania 8.1 przynajmniej do końca 2012 r. Działanie 8.2 przyczynia się z kolei do tworzenia wspólnych przedsięwzięć biznesowych prowadzonych w formie elektronicznej. Współpraca w ramach projektu powinna obejmować co najmniej trzech lub więcej przedsiębiorców i opierać się na zawartej umowie cywilnoprawnej. Beneficjentami mogą być wyłącznie innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa. Maksymalna kwota dofinansowania jest znacząco wyższa niż działaniu 8.1 i wynosi 2 mln zł. na jeden projekt. Refundacji podlegają także wydatki szkoleniowe i na usługi doradcze. 15 W ten sposób subsydiuje przez 24 miesiące działalność przedsiębiorcy w trudnym, z reguły i niedochodowym okresie rozwoju przedsiębiorstwa. 102

103 Budżet działania w latach wynosi 420 mln euro. Działanie 8.2 było mniej popularne niż opisywane wcześniej wsparcie dla e-usług. Negatywnie należy ocenić niestabilność i zmiany w zasadach funkcjonowania konkursów w przedmiotowym działaniu. Od początku jego wdrażania zmieniały się one wielokrotnie. Niektóre ze zmian były uciążliwe dla beneficjentów. Dla przykładu, wykluczono dofinansowanie wynagrodzeń w tym działaniu, zmuszając beneficjentów do korzystania z usług zewnętrznych w trakcie wdrażania projektu [Korniejenko 2011] 16. Programy polityki strukturalnej na lata kończą się stopniowo. Nie uchwalono jeszcze nowych założeń i programów operacyjnych na lata Komisja Europejska określiła jedynie w lipcu 2011 r. podstawowe propozycje przyszłej polityki spójności i przedstawiła V raport kohezyjny z realizacji tej polityki. Wiążące prawnie ramy finansowe na lata zostaną uchwalone najwcześniej w 2013 r. Niemniej można wskazać na pewne ogólne kierunki przyszłej polityki spójności. Punkt wyjścia do rozważań stanowi strategia Europa Ogólnie rzecz biorąc, opisywana strategia jest kontynuacją dotychczasowej strategii rozwoju gospodarczego. Świadczą o tym m. in. podobne cele tej strategii oraz to, że będzie ona realizowana za pomocą podobnych instrumentów polityki gospodarczej jak dotychczasowa strategia. Niemniej nastąpiła istotna zmiana akcentów. Mniej akcentuje się kwestie konkurencyjności gospodarki unijnej a bardziej problematykę ożywienia (ang. reviving) wzrostu w warunkach wychodzenia z kryzysu gospodarczego. Nadal jednak poprawa konkurencyjności pozostaje ważnym elementem realizacji strategii rozwoju gospodarczego. W większym stopniu zaakcentowano kwestie rozwoju społecznego oraz wykluczenia społecznego. Jest to kontynuacja tendencji obserwowanej w okresie odnawiania strategii lizbońskiej. Celem głównym jest osiągnięcie inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego włączeniu społecznemu wzrostu. Strategia Europa 2020 wyznacza pięć celów nadrzędnych Unii Europejskiej. Wśród nich znajduje się dotychczasowy cel barceloński intensywności nakładów badawczo-rozwojowych w stosunku do PKB. Obecna strategia formułuje zamierzenia rozwojowe bardziej ostrożnie i realistycznie, określając również zagrożenia dla spójności społecznej, gospodarczej i 16 Stanowi to kolejny przykład niestabilności systemu wspierania innowacji w Polsce. Jest to tylko jedna ze słabych stron obecnego, polskiego systemu innowacji. Do innych ważnych bolączek polskiej polityki gospodarczej należą niespójność i nieciągłość implementacji instrumentów polityki. 103

104 terytorialnej. Różne scenariusze rozwoju gospodarczego służą lepszemu zdefiniowaniu sytuacji kryzysowej i pokryzysowej. Uwzględniają czynniki społeczne w rozwoju gospodarczym, nie rezygnując, a wręcz akcentując rolę innowacyjności w rozwoju gospodarczym Unii Europejskiej. Pewną wadą nowej strategii jest rezygnacja z akcentowania kwestii związanych z konkurencyjnością, zwłaszcza w zakresie podażowym i cenowym [Jasiński 2010]. Konkurencyjność jest w tej strategii uwzględniana jedynie w pośredni sposób. Przede wszystkim poprzez wynikające z celów polityki ekologicznej zwiększenie efektywności w wykorzystywaniu zasobów i zmniejszeniu uzależnienia od importu ropy i gazu o wielkość 60 mld euro. Kluczowy element strategii Europa 2020 stanowią tzw. inicjatywy (programy) przewodnie (ang. flagships). Strategia zawiera siedem takich inicjatyw. Należą do nich: Unia innowacji, Europejska agenda cyfrowa, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Polityka przemysłowa na rzecz ekologicznego rozwoju, Młodzież w drodze, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Europejski program walki z ubóstwem [Wysokińska, Witkowska 2010, s ]. Strategia Europa 2020 nie przewiduje szczególnych, nowych instrumentów polityki spójności. Zakłada raczej udoskonalenie ich wykorzystywania, upowszechnianie dobrych praktyk oraz większą koordynację na wszystkich poziomach zarządzania wspomnianą polityką. W strategii wskazano na potrzebę większego wykorzystania instrumentów tzw. inżynierii finansowej (i ograniczenia wykorzystywania instrumentów pomocy bezzwrotnej). Propozycje Komisji Europejskiej wskazują na zwiększenie środków polityki spójności dla Polski nawet do 80 mld euro. Oznaczałoby to zwiększenie dostępnych środków w stosunku do 67 mld euro z poprzedniej perspektywy finansowej. Należy jednak podkreślić, że wartości te nie uwzględniają procesów inflacyjnych. Jednocześnie można się spodziewać, że pogrążone w kryzysie i najbogatsze państwa członkowskie będą dążyły do zmniejszenia budżetu Unii Europejskiej i środków dostępnych dla polski w europejskiej polityce spójności. W literaturze wskazuje się, że należy oczekiwać trudnych negocjacji budżetu polityki spójności. Jednocześnie poziom finansowania wielu obszarów tej polityki może ulec ograniczeniu [Szlachta 2012]. Należy wszakże oczekiwać, że podstawowe zasady, narzędzia i instrumenty zostaną w przyszłej polityce spójności zachowane. W przyszłej perspektywie zostanie lepiej powiązana Wspólna Polityka Rolna i Wspólna Polityka Rybołówstwa z celami rozwojowymi polityki spójności. Zgodnie z 104

105 zaleceniami strategii Europa 2020, wsparcie dla przedsiębiorstw, w tym z sektora turystycznego, w większym stopniu opierać się będzie na zwrotnych instrumentach inżynierii finansowej. Jednocześnie wsparcie inwestycji produkcyjnych i rozwojowych będzie zarezerwowane dla małych i średnich podmiotów gospodarczych. Uelastycznione zostanie natomiast najprawdopodobniej wsparcie prac badawczorozwojowych w przedsiębiorstwach. Powstanie nowy fundusz infrastrukturalny wspierający inwestycje w transporcie (o wielkości przekraczającej 40 mld euro). Szansę dla turystyki stanowią nowe priorytety na rzecz zrównoważonego rozwoju i efektywnego korzystania zasobów. Działania proekologiczne mogą stać się ważnym źródłem rozwoju przedsiębiorstw, w tym w sektorze turystyki. Niestety turystyka nadal pozostaje poza głównymi priorytetami Unii Europejskiej. Możliwość pozyskania środków z polityki strukturalnej przez przedsiębiorstwa i inne podmioty związane z turystyką będzie nadal zależeć od umiejętności wpisania projektów turystycznych w inne, pozaturystyczne cele i priorytety Unii Europejskiej. 105

106 6. Klastry w turystyce i w rozwoju lokalnym mgr Maja Błaszak 6.1. Teoria klastra a rozwój regionalny i lokalny Koncepcja terytorialnych systemów produkcyjnych nazywanych gronami (clusters) ma swoje korzenie w teoriach aglomeracji i w nowej teorii handlu, a także w zachowaniach konkurencyjnych. Grona dotyczą rozwoju regionu, ale wiele aspektów ich tworzenia i funkcjonowania można odnieść do rozwoju lokalnego. Formy organizacyjne terytorialnych systemów produkcyjnych można wyróżniać opierając się na dwóch metodach rozumowania: logice funkcjonalnej i logice terytorialnej. Firmy działające według zasad logiki funkcjonalnej zorganizowane są w sposób pionowy (decyzje napływają z góry). Lokalizują one swe funkcje w różnych miejscach, aby minimalizować koszty produkcji. Logika terytorialna ma za to na celu terytorializację przedsiębiorstwa a więc włączenie go w terytorialny system produkcyjny. Firmy działające na tym terytorium zrzeszone są w sieci- grona (klastry) w sposób poziomy i harmonizowane są poprzez środowisko. Firmy takie utrzymują z sobą relacje współpracy, jednocześnie dążąc do tworzenia synergii i komplementarności. Terytorium wobec tego odgrywa tu rolę nadrzędną. (por. uwag Pietrzyk 2002, s.41) Pojęcie klastra pojawiło się na początku lat dziewięćdziesiątych dzięki Porterowi. Według niego grona to: geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także konkurujących. (Porter 2001, s.246) Grona są częścią modelu wpływu lokalizacji na konkurencję, przedstawianego przez Portera jako diament konkurencyjności. Porter zwrócił uwagę na czynniki lokalizacji. Według niego, determinanty dominacji danego regionu (kraju) określają kształt środowiska, w jakim konkurencja firm lokalnych wpływa na wzmocnienie lub osłabienie przewagi komparatywnej tej lokalizacji. Wyróżnia on cztery kryteria, wspólnie nazywając je diamond : Warunki czynnikowe, pozycja regionu (kraju)- czyli infrastruktura, siła robocza. Warunki popytowe- natura popytu na produkty przemysłowe. 106

107 Przemysły związane i wspomagające- sieci połączonych ze sobą firm. Rywalizacja, struktura i strategia firm- warunki administracyjne i rządowe. Strategia, struktura i rywalizacja firm Warunki czynników produkcji Warunki popytu Sektory pokrewne i wspomagające Rys. 15. Wyznaczniki przewagi konkurencyjnej Romb Portera M. E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s.264 Porter wysnuwa również teorię, że konkurencyjność narodu zależy od zdolności jego przemysłu do innowacji i do podnoszenia swojego poziomu ( ), jej podstawą w coraz większym stopniu staje się tworzenie i przyswajanie wiedzy (Porter 2001, s.265). Tę teorię można przełożyć na potrzeby regionalnej i lokalnej konkurencyjności. Hipoteza ta częściowo przyczyniła się również do rozwoju nurtu regionalnych systemów: innowacyjnych, produkcyjnych oraz uczących się. Zaznaczmy, iż źródła lokalnej przewagi konkurencyjnej, zidentyfikowane zostały przez Portera jako romb. Cook uzupełnił definicję Portera o czynniki dynamiczne (Cook, 2001, s.165). Zaznaczył istotną rolę wspólnej wizji lokalnego rozwoju gospodarczego, w której realizacji uczestniczyć mają wszystkie przestrzennie połączone firmy. Cook zauważył także, iż grono jest przykładem dobrze zorganizowanego systemu. Sieć, jaką tworzy grono, działa według ściśle określonych zasad współpracy. Każdy z podmiotów współtworzących grono ma swoje miejsce w tym systemie, musi rzetelnie i dokładnie wypełniać swoje obowiązki, nałożone na niego przez jego integralny charakter. Każdy z współtwórców klastra jest odpowiedzialny za wypełnianie swoich zadań, gdyż nie wywiązanie się z warunków zagraża stabilizacji całego systemu (Gorynia, Jankowska 2008, s.35). W definicjach tych ważna jest zarówno koncentracja podmiotów i przestrzenna bliskość, czy 107

108 wsparcie o pewną zbieżną trajektorię np. bazę wiedzy, technologię czy wzajemną wymianę obu czynników. Gdy oba warunki nie są spełnione, to należy mówić o aglomeracji, czy też bliskości geograficznej, natomiast nie można używać w tej sytuacji pojęcia klastra (grona) (Wojnicka 2002, s.34-35). Pod tym względem wszystkie omówione teorie są spójne, każda z nich jest swego rodzaju systemem, o mniejszym lub większym stopniu intensyfikacji. W każdej, omówionej przeze mnie, koncepcji istotną rolę odgrywa także informacja, wiedza i innowacje. Te czynniki są determinantami i gwarantami rozwoju regionalnego (Szymoniuk 2003, s ). Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć różnicę między informacją, która może być przykładem wiedzy kodyfikowanej, a wiedzą w formie niekodyfikowanej (know-how), która jest wyrazem umiejętności i kompetencji, a w formie pisemnej nie może być utrwalana. Know-how wykorzystywana jest do przekazywania informacji. Forma niepisana jest wszelako cenniejsza, gdyż niemożliwa do oszacowania, a to co nieznane innym, staje się kartą przetargową firmy, która tę wiedzę posiada. Dlatego też wiedza niekodyfikowana pozostaje bardziej dostępna w wysoce konkurencyjnych regionach, a w tych słabiej rozwiniętych, niestety, trudniejsza do pozyskania (Bacaria, Borras, Fernandes- Ribas,2002, s.284). Gospodarka oparta na wiedzy jest odpowiednim projektem strategii rozwoju zarówno lokalnego jak i regionalnego. Ukierunkowanie pionowe kreowania koncepcji rozwoju lokalnego, tzn. od tworzenia tendencji narodowych, poprzez regionalne do lokalnych, jest odwrotne w kwestii efektów i potrzeby realizowania tych projektów. Oznacza to, iż kraje wysoko rozwinięte cechuje konkurencyjna i innowacyjna polityka lokalna. Stawianie nacisku na tworzenie konkurencyjnych regionów powinno być szczególnie istotne dla krajów nieco zacofanych, w tym również Polski. Klastry dzieli się na wiele rodzajów, w zależności jakie podmioty zrzeszają i w jaki sposób działają. Zwykle przyjmuje się kryterium rodzajowe, według którego wyodrębnione zostają następujące modele (Gorynia, Jankowska, 2008, s.45-48): sieciowy (włoski), koncentryczny (duński), instytucjonalny (holenderski). Modelowe klastry sieciowe zestawione są z sieci małych firm funkcjonujących, w takim samym lub pokrewnym sektorze. Cechuje je szybkość adaptacji do warunków zmieniających się na rynku, a także wymagań poprzez współdziałanie i 108

109 korzystanie z innowacyjnych technologii. Firmy znajdujące się w klastrze korzystają z korzyści niedostępnych dla firm poza nim, np: dostęp do niskich kosztów transportu i kosztów transakcyjnych, lokalnej wiedzy, rynku pracy, zaufania i współpracy oraz lokalnej infrastruktury. Dolina Krzemowa jest najczęściej przytaczanym wzorem klastra sieciowego. Istotną cechą klastrów sieciowych jest brak jednego centrum, wokół którego skupiają się przedsiębiorcy (istnieje zróżnicowana baza firm) (Jóźwiak 2007). Model włoski klastra jest przykładem klastra sieciowego. Charakteryzuje go znaczna liczba powiązań między poszczególnymi podmiotami wśród, których żaden nie jest jednostką dominującą. Każdy z każdym zarówno konkuruje jaki i kooperuje równocześnie. Występuje tu tak zwana współpraca każdego z każdym, tworząca strukturę niesformalizowaną. Można to sformalizować, jeśli przedsiębiorstwa będą przekazywać sobie władzę w sposób rotacyjny. Nazwa włoski ma swoje korzenie we włoskiej rzeczywistości układów rodzinnych. Rys. 16. Model włoski klastra Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek Duda A., Klaster jako forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s.3 Cechy charakterystyczne (Adamczyk, Mrożek-Duda, 2006, s.3-4): dominacja małych i średnich przedsiębiorstw niesformalizowana struktura, brak powiązań kapitałowych, brak samodzielnej struktury zarządzającej, związki pomiędzy firmami inicjowane przez właścicieli. Uwarunkowania kulturowe można zaliczyć jako dodatkowo cechy włoskiego modelu kooperacji. Zaliczyć do nich można: 109

110 bliskie związki rodzinne relacje oparte głównie na znajomości i zaufaniu, silne zależności i powiązania lokalne, wysoki poziom tożsamości regionalnej, brak powiązań z rządem. Klastry koncentryczne w przeciwieństwie do sieciowego, cechuje współistnienie dużych przedsiębiorstw, wokół których osadzona jest sieć dostawców (usług i towarów). Małe firmy często za pośrednictwem łańcucha dostaw powiązane są z przedsiębiorstwem dominującym. Przedsiębiorstwa te są często uzależnione od dużych przedsiębiorstw. Interakcje biorą się raczej z związków w ramach dostaw a niżeli z kooperacji w ramach innowacyjności. Spora część usług, w tym usługi finansowe i biznesowe dyktowane są przez przedsiębiorstwa dominujące i dla nich stworzony jest wachlarz ofert, a rynek pracy nie jest elastyczny. Przewaga konkurencyjna regionu, a także korzyści z niej płynące zależne są od przemysłu dominującego, zaś ten może powstrzymywać zdolności dostosowywania się do zmian. Klastry koncentryczne można fragmentaryzować. Obszar działalności firmy dominującej może stać się rdzeniem klastra, a pozostałe firmy mogą stać się jego gałęziami. W takim układzie występuje minimum wymiany i współdziałania, natomiast znaczna część związków to zewnętrzne zależności produkcyjne i pozostałe związki z rdzeniem (Jóźwiak, 2007). Model duński jest przykładem klastra koncentrycznego przedstawionego na rysunku 17. W tym układzie aktywność podmiotów jest regulowana przez brokera sieciowego. Rys. 17. Model duński klastra 110

111 Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek Duda A., Klaster jako forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s.3 Cechą charakterystyczną klastra duńskiego jest obecność neutralnego brokera sieciowego pobudzającego i nadzorującego działania klastra. Do jego kompetencji należą: rozwijanie umiejętności neutralnego koordynatora, organizacja klastra opiera się na programie rządowym, który wybiera brokera opracowanie programów szkoleniowych, dostęp do środków analitycznych i diagnostycznych, opracowanie przejrzystej strategii. Broker sieciowy, inaczej zwany koordynatorem, czy administratorem klastra, zarządza klastrem. Jest on niezmiennym i podstawowym elementem grona. Klastry instytucjonalne (skoncentrowane wokół instytucji publicznej) określane są przez publiczne jednostki, takie jak laboratoria badawczo rozwojowe, uczelnie wyższe, jak również administracja publiczna. Instytucje te skupiają na sobie uwagę dostawców nastawionych na zaspokojenie ich potrzeb. Instytucja w takim typie klastra ma pozycję dominującą. Grona tego rodzaju są w większości zorientowane na zewnątrz. Rozwój przedsiębiorczości lokalnej nie jest w tym przypadkiem celem priorytetowym. Klastry instytucjonalne zależne są w pełni od obecnej w nich instytucji, również finansowo i ekonomicznie (Jóźwiak 2007). Model holenderski jest przykładem klastra instytucjonalnego, przedstawionego poniżej na rysunku. W takim typie powiązań również obecny jest broker sieciowy, ale również pojawia się tu obowiązkowo instytucja naukowobadawcza. Klaster typu holenderskiego cechuje: nacisk położony na wiedzę, innowacje i technologie, obniżenie kosztów wdrażania nowych technologii i innowacji aktywna polityka rządu wobec klastra, współpraca z ośrodkiem naukowo-badawczym. 111

112 Rys. 18. Model holenderski klastra Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek Duda A., Klaster jako forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s Wykorzystanie koncepcji klastrów na gruncie turystyki Analizując aktualny stan wiedzy i rzeczywiście funkcjonujących klastrów, model takiej współpracy wykorzystywany jest głównie w stosunku do sektora produkcji. Nie jest on jednak jedynie do takiej ograniczony, coraz częściej jest przydatny również w przypadku sektorów usługowych. Przedsiębiorstwa usługowe działające w ramach klastrów doznają analogicznych korzyści jak przedsiębiorstwa produkcyjne. W związku z tym klastry można także dostrzec w sektorze turystyki. Natura produktu turystycznego, który kształtują wspólnie wyspecjalizowane podmioty, narzuca konieczność kooperacji w ramach łańcucha wartości. Zauważyć także można wzrastające natężenie współpracy pomiędzy lokalnymi podmiotami działającymi w ramach tego samego ogniwa łańcucha wartości. Podmioty te stają wspólnie wobec wyzwań jakie stawia przed nimi globalizacja. Mają w związku z tym poczucie, iż niejednokrotnie nie są w stanie funkcjonować w pojedynkę i winny połączyć siły z podobnym podmiotem. Klastry turystyczne warunkowane są bliskością walorów geograficznych. Położenie tych walorów określa lokalizację klastra, rozległość stopień skupienia, a atrakcyjność rozmiary sieci mierzone liczbą podmiotów świadczących usługi na rzecz turystów (Kusa 2008, s.512). Specyfika produktu turystycznego realizuje kolejny warunek funkcjonowania klastrów, a mianowicie - obecność i kooperacja 112

113 wyspecjalizowanych dostawców. Z reguły w proces świadczenia usługi turystycznej zaangażowane są podmioty wyspecjalizowane w realizacji poszczególnych usług częściowych, np. noclegowych, transportowych, przewodnickich czy organizacyjnych. Usługi organizacyjne wykonają na ogół specjalne zadania zespalając usługi cząstkowe w jeden całościowy produkt turystyczny. W regionach, w których istnieje wzmożony ruch turystyczny następuje również rozwój przedsiębiorstw działających w podobnych branżach, np. handlu, rekreacji, kulturze czy budownictwie. Podmioty kooperujące w ramach klastra powiązane są z sobą sieciowo. W opracowaniu UNIDO dotyczącym struktur klastrowych zwraca się uwagę na to, że sieci w obrębie klastra mogą nie tylko rozwijać się wewnątrz struktury, ale również na zewnątrz i wychodzić poza jej obszar (UNIDO 2001, s.8). W regionach turystycznych można obserwować symptomy formalizowania współdziałania, przybierające różną postać. Przykładem może być funkcjonowanie choćby stowarzyszeń branżowych. W rozwój turystyki często tu są zaangażowane lokalne władze, a także instytucje naukowe i edukacyjne. Wśród konkurujących ze sobą podmiotów, np. gestorów bazy noclegowej, oberwać można także elementy kooperacji. Czasem zdarza się, że organizacja dużego przedsięwzięcia może przekroczyć możliwości, choćby finansowe, lub logistyczne, jednego podmiotu (organizacja promocji regionu turystycznego, happeningu kulturalno- promocyjnego, czy poprawa infrastruktury turystycznej). Dlatego współpraca w klastrze jest niezbędna. Odzwierciedla to jeden z warunków istnienia klastra z przywołanej wcześniej definicji. Fundamentem utworzenia klastra jest współdziałanie podmiotów. W przypadku turystyki tego typu współpraca pojawia się już na etapie tworzenia imprezy turystycznej przez touroperatora. Touroperator kontaktując się z wytwórcami usług, gromadzi pojedyncze usługi w celu stworzenia pakietu, który oferowany jest potencjalnemu klientowi bezpośrednio lub przez agentów. Zatem klaster doprowadza do wytworzenia podmiotom kreującym produkt turystyczny optymalnych warunków do współpracy. Warto zauważyć, iż dzięki rozmaitości dóbr i usług, które mogą wykreować produkt turystyczny miejsca np. regionu, możliwe jest zastosowanie teorii klastrów w turystyce (Kosmaczewska 2009). Budowanie klastrów turystycznych staje się więc sposobem promocji lokalnych lub regionalnych tradycji, walorów i atrakcji turystycznych. Przykładem może być działalność Lubelskiego Klastra Restauratorów i Hotelarzy. Członkowie tego Klastra rozszerzyli 113

114 zakres oferowanych przez siebie potraw o potrawy regionalne. Na początku zebrali informacje o potrawach charakterystycznych dla regionu, a następnie wybrali kilka z nich i oficjalnie zarejestrowali ich nazwy. Klaster pojawia się kilkakrotnie w ciągu roku na imprezach gastronomiczno plenerowych, gdzie promuje swoje produkty. Podczas tych spotkań członkowie klastra prowadzą również warsztaty dotyczące gotowania potraw regionalnych. Działania tego typu z jednej strony promują branżę gastronomiczną, z drugiej natomiast wzmacniają wartość i znaczenie rodzimych produktów regionalnych, co pomaga popularyzować wiedzę na temat kuchni lubelskiej. Analiza istniejących obecnie w Polsce lub będących w trakcie realizacji klastrów turystycznych może prowadzić do konkluzji, że podejmowane inicjatywy współpracy przekraczają czasami terytorialne granice podziału kraju. Przykładem może być trans graniczny klaster bieszczadzki. W tym klastrze występuje kooperacja nie tylko w ramach kilku miejscowości, ale również w ramach współpracy międzynarodowej z Ukrainą. W jednym miejscu oferowany jest nocleg, a za płotem można zjeść regionalne potrawy, albo pojeździć konno w pobliskiej stadninie. Funkcjonuje tu sieć tzw. hoteli rozproszonych, stworzonych przez hotele i miejsca noclegowe sąsiednich miasteczek i wsi. Korzystając z oferty jednego podmiotu, turysta kierowany jest do innych. Klienci z jednego gospodarstwa przenoszą się do innego, które składa im równie atrakcyjną ofertę produktową, czy usługową. Poza tym w ramach tego klastra można skorzystać z kilkudniowego wypoczynku na Ukrainie. Zakłada się, że ze względu na wyższy poziom zasobów kapitału ludzkiego, społecznego, czy finansowego inicjatorem stworzenia klastra pozostają najczęściej podmioty, instytucje lub lokalni liderzy będący reprezentantami głównie miast. Turystyczny klaster obejmujący swoim zasięgiem teren kilku gmin, powiatów, czy też województw, bez względu na obszar, na którym został zainicjowany może być bodźcem dla mieszkańców terenów do podejmowania działań w sferze gospodarczej, tym samym stać się narzędziem do zmniejszania różnic w rozwoju ekonomiczno społecznym miast i wsi (Mańczak 2010). 114

115 6.3. Źródła przewagi konkurencyjnej klastrów turystycznych W zakresie teorii klastrów ważnym elementem jest określenie źródeł przewagi konkurencyjnej określonych lokalizacji. W stosunku do branży turystycznej, trzy z przytoczonych źródeł przewagi konkurencyjnej lokalizacji zostały już przedstawione przy okazji omawiania przewag konkurencyjnych regionu. Elementami tymi są: warunki popytu, sektory pokrewne i wspomagające oraz warunki czynników produkcji. Określenie warunków popytu jest obszarem badań ruchu turystycznego. Badania tego rodzaju prowadzone są na każdym poziomie zaczynając od lokalnego a skończywszy na globalnym. Wykonywane są na zlecenie administracji publicznej, czasem instytucji badawczych. Zdarza się, że są włączone w system statystyk badawczych. Obiektem badań są na ogół: natężenie ruchu turystycznego, struktura i kierunki tego ruchu, a także profil (z uwagi na wiek, status społeczny, wykształcenie, czy miejsce zamieszkania), zamożność i preferencje turystów. W ramach tych badań określane są trendy w rozwoju turystyki i kierunki ewentualnych zmian. Wpływ turystyki na gospodarkę, zarówno w wąskim, jaki szerokim znaczeniu jest obiektem analiz ekonomicznych. Wąskie znaczenie takiego oddziaływania nazywa się przemysłem turystycznym, zaś szerokie- gospodarką turystyczną, która obejmuje także branże pokrewne i pomocnicze. Składają się na nie gastronomia, ubezpieczenia i bankowość, rozrywka, przemysł pamiątkarski, handel, a także budownictwo. Parametrami, które podlegają analizie ekonomicznej są udział przemysłu i gospodarki turystycznej w wytwarzaniu PKB, a także ich udział w globalnym zatrudnieniu. Jeśli chodzi o branże pokrewne, to często stanowią one problem dla badaczy. Trudno bowiem jednoznacznie określić wpływ turystyki na np. zakres prac budowlanych, czy miejsc handlowych. Branże te uzależnione są również od wielu innych czynników. Analogicznie do warunków popytu, badania prowadzone są w różnej skali i przez różne podmioty. W koncepcji regionu turystycznego wiele uwagi poświęca się atrakcjom turystycznym, które są podstawowym źródłem ruchu turystycznego. Zaliczyć do nich można: atrakcje naturalne: krajobraz, klimat i inne cechy geograficzne, atrakcje stworzone przez człowieka: budynki i infrastruktura zabytkowa, atrakcje kulturalne: tradycja i folklor, religia, muzea, imprezy specjalne, 115

116 atrakcje społeczne: sposób życia mieszkańców i lokalnej społeczności. Określane są mianem praprzyczyny powstawania regionów turystycznych i stanowią warunek konieczny, ale niewystarczający dla rozwoju ruchu turystycznego. Muszą być uzupełnione zespołem urządzeń i instytucji tworzących bazę materialnoorganizacyjną, bez której przyrodnicze i kulturowe walory pozostałyby niewykorzystane, a nawet niedostępne (Gołembski, 1998, s.26-27). Warunki współpracy i konkurowania Atrakcje i infrastruktura turystyczna Ruch turystyczny Sektory pokrewne i wspomagające Rys. 19. Czynniki infrastruktury turystycznej. Kusa R., Uwarunkowania rozwoju klastrów turystycznych, [w:] Zarządzanie gospodarkami opartymi na wiedzy, Kraków 2008, s.515 Czynniki infrastruktury turystycznej, analizowane są przeze turystów podejmujących decyzję o miejscu wypoczynku. Dyskusje oparte o koncepcje regionu turystycznego omijają niejednokrotnie warunki wyznaczające strategię działania przedsiębiorstw turystycznych, jak również relacje między różnymi podmiotami znajdującymi się nadanym rynku turystycznym. Refleksje na ten temat często ograniczają się do przedstawienia komplementarności usług turystycznych składających sie na produkt turystyczny. Zwraca się także uwagę na konieczność kooperacji między dostawcami tych usług. Warunki określające sposób funkcjonowania przedsiębiorstw, a w szczególności odgrywające na rynku kluczową rolę strategie konkurowania są ważną przesłanką dla inwestorów. Informacje zdobyte na ten właśnie temat są uzupełnieniem omówionych wcześniej czynników konkurencyjności lokalizacji (m.in. ruchu turystycznego, atrakcji i infrastruktury 116

117 turystycznej oraz sektorów pokrewnych i wspomagających) (Kusa 2008, s.515). Stanowią one istotny element charakterystyki lokalnej sieci współpracy, który decyduje, czy dana sieć może być traktowana jako klaster. Warunki zarówno konkurowania, jak i kooperacji stanowione są m.in. przez regulacje prawne oraz bodźce społeczno-kulturowe np. chęć kooperacji, czy obecność instytucji wspierających potencjalną współpracę. Przedsiębiorstwa turystyczne pozostają w partnerstwie z wieloma podmiotami, przede wszystkim z klientami. Starają się rozwijać relacje z klientami, co dodatkowo wzmacnia wdrażanie innowacyjnych koncepcji zarządzania. Do tego celu służyć mają również specjalnie stworzone rozwiązania informatyczne. Przedsiębiorstwa mające sporą liczbę udziałowców są zobowiązane utrzymywać bliski kontakt z właścicielami i mieć na uwadze ich potrzeby. Powinny zatem korzystać z doświadczeń nadzoru korporacyjnego, celem osiągnięcia jak najbardziej poprawnych i zadowalających dla oby stron relacji. Kodeks Pracy reguluje wszelkie kontakty jakie przedsiębiorstwa turystyczne są zmuszone podtrzymywać ze swoimi pracownikami.. Określone w nim są obowiązki pracodawców wobec pracowników, w tym minimalne warunki jakie przedsiębiorstwa są zobowiązane pracownikom zapewnić. W relacjach z wszelkimi z instytucjami publicznymi, przedsiębiorstwa zobowiązane są restrykcyjnie przestrzegać zasad narzuconych przez pion administracyjny. Znacznie większy stopień swobody i wpływ na kształtowanie relacji przedsiębiorstwa turystyczne osiągają w zakresie kontaktów z pozostałymi podmiotami. Te przedsiębiorstwa, które wyróżniają się znacznie bliższymi relacji z innymi podmiotami, mogą dzięki temu osiągnąć przewagę konkurencyjną (Mańczak 2010). Odnosi się do to zarazem do relacji z dostawcami, jak i lokalnymi konkurentami, którzy w pewnych okolicznościach mogą stać sie sprzymierzeńcami. Odnosi sie to zwłaszcza małych firm stających w obliczu konieczności sprostania zewnętrznym konkurentom. Dzięki współpracy z innymi podmiotami w ramach tego samego ogniwa łańcucha wartości są one w stanie poszerzyć zasoby, do których mają dostęp. Mamy tu na myśli nie tylko zasoby materialne, ale przede wszystkim widzę i informację, która jest często siłą przetargową, a znajduje się niejednokrotnie w rękach lokalnych podmiotów. Relacje z klientami, ale także partnerami, instytucjami publicznymi i placówkami naukowo- badawczymi stają się więc źródłem przewagi konkurencyjnej. 117

118 Przestrzenią, w obrębie której najlepiej rozwijają się umiejętności partnerstwa, są z pewnością klastry. W rozwiniętych klastrach ich podmioty przejawiają zwykle wyższy poziom kooperacji, który wzmacniany jest obustronnym zaufaniem i zyskami, jakie są przez nich osiągane z uwagi na zaistniałą nić współpracy. Sprowadzić je można zatem do bardziej trafnego rozpoznawania potrzeb klientów, a także innowacyjności produktowej i procesowej. Uczestnicy klastra zwiększają swoje interesy w wyniku kooperacji w zakresie promocji regionu, co uważane jest niekiedy za fundamentalną funkcję klastrów turystycznych. Skutkuje to bowiem zwiększonym ruchem turystycznym i tym samym zwiększonym popytem na usługi oferowane przez uczestników klastra (Kusa, 2008, s.517) Co można zyskać dzięki obecności klastra turystycznego? Zyski z obecności klastra turystycznego odczuwane powinny być nie tylko przez samo przedsiębiorstwo turystyczne, ale przede wszystkim sam region. W gronie prawdopodobnych korzyści dla przedsiębiorstw trzeba wymienić w szczególności wzrost innowacyjności, a także wynikające z niego rozszerzenie oferty produktowej. Szersza i bardziej innowacyjna oferta tłumaczy jednoczesny wzrost liczby klientów, co za tym idzie wzrost zatrudnienia, obrotów i zysków. Współdziałanie przynosi również realne korzyści w zakresie promocji regionu (poprawa ich efektywności poprzez współdziałanie) oraz wykorzystania zasobów. Wśród dalszych oczekiwanych korzyści wymienić można także: redukcję ryzyka (Bengtsson, Kock 2000), czy wpływ zdobytej od współoperatorów wiedzy na udoskonalenie działalności operacyjnej (Peszko, Kusa 2006, s.281). Korzyści, które są odbierane przez przedsiębiorstwa wpływają pośrednio na poprawę sytuacji gospodarczej w skali regionalnej i lokalnej. Atrakcyjność turystyczna regionu obejmuje, kluczową z perspektywy korzyści ofertę przedsiębiorstw turystycznych. Unowocześnienie oferty, a tym samym poprawa atrakcyjności, skutkuje zwiększonym zainteresowaniem turystów. Powstają przy tym korzyści dzięki podatkom, nakładanym na turystów i przedsiębiorstwa, nie tylko turystyczne. W wyniku zwiększonego ruchu turystycznego następuje wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach go obsługujących, i jednocześnie zmniejszona zostaje stopa bezrobocia w regionie. 118

119 Współdziałanie może wywierać wzajemnie pozytywny wpływ na lokalną społeczność. Okazuje się bowiem, że szczególnie na obszarach o niskim stopniu rozwoju, takie działania stają się źródłem nadziei na lepsze jutro dla lokalnych społeczności, jednocześnie pobudza ich przedsiębiorczość. Pozytywnie również kształtowany jest wizerunek regionu i zwiększa się atrakcyjność inwestycyjną. Relacje jakie zachodzą między korzyściami dla przedsiębiorców i regionu, które są wynikiem rozwoju działalności klastrowej zaprezentowano na poniższym rysunku. Rys. 20. Powiązania korzyści wynikających z funkcjonowania klastra dla przedsiębiorstwa i regionu opracowanie na podstawie: Peszko, Kusa Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych, Kraków 2006, s.287 W 2007r. przeprowadzono badania analizujące oczekiwania przedsiębiorców z rozwijającego się klastra. Badaniem objęto 50 przedsiębiorstw z województwa zachodniopomorskiego. Wyniki badań (Milewski, 2009, s.172) wskazują, że większość badanych firm ocenia, iż z perspektywy zawiązywanych układów sieciowych w sektorze turystyki, bardzo istotna jest pomoc instytucji otoczenia biznesu. Badani zauważyli, że dotychczas działalność tego typu instytucji pozostawiała dużo do życzenia. Podmioty turystyczne liczą przede wszystkim na pomoc w pozyskiwaniu środków unijnych. Środki te miałyby być przekazane na wspólne przedsięwzięcia firm turystycznych. Badani zwrócili uwagę także na 119