II. Wskazanie osiągnięcia naukowego będącego podstawą ubiegania się o stopień doktora habilitowanego

Transkrypt

1 Załącznik nr 1 AUTOREFERAT I. Dane osobowe 1. Imię i nazwisko: Błażej Michał Stanisławski 2. Posiadane stopnie naukowe: Doktorat nauk humanistycznych w zakresie archeologii uzyskany na podstawie rozprawy pt. Garncarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina a rekonstrukcja procesów kulturowych w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w dniu 3 czerwca 2004 r. 3. Informacje o zatrudnieniu: W latach zatrudniony w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk na stanowisku adiunkta; Od 2008 do 2012 zatrudniony w Instytucie Badań Historycznych i Krajoznawczych Sp. z o. o. na stanowisku redaktora naczelnego magazynu Archeologia Żywa ; Od roku 2012 oraz obecnie zatrudniony w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk na stanowisku specjalisty od realizacji projektów międzynarodowych; Od października 2013 r. zatrudniony na umowę zlecenie w charakterze wykładowcy w Instytucie Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego; II. Wskazanie osiągnięcia naukowego będącego podstawą ubiegania się o stopień doktora habilitowanego Stanisławski Błażej, 2013, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, ISBN , ss

2 III.Omówienie celu naukowego w/w. pracy i osiągniętych wyników będących podstawą ubiegania się o stopień doktora habilitowanego Prezentowana praca stanowi studium archeologiczne procesu przenikania kultury skandynawskiej do Wolina w okresie wczesnego średniowiecza. Jest ona również próbą wyjaśnienia zjawiska występowania elementów tradycji ludzi Północy w interiorze polskim w dobie kształtowania się państwa wczesnopiastowskiego, które trafiły tam przypuszczalnie via ośrodek nad Dziwną. Normanowie mogli dotrzeć w głąb ziem polskich trzema drogami dwoma szlakami wodnymi Odrą i Wisłą via Bałtyk oraz lądowym traktem prowadzącym ze Wschodu. Z pierwszych dwóch tylko Odra znalazła się w sferze ich zainteresowania. Wykorzystanie szlaku Wisły było znikome, pomimo iż u jej ujścia w IX stuleciu Duńczycy przebywali w jednym z najważniejszych ośrodków skandynawskich na południowym wybrzeżu Bałtyku w Janowie Pomorskim/Truso. Nic jednak nie wskazuje na to, aby via Truso próbowali oni udawać się Wisłą dalej na południe. Trzeci trakt łączył ziemie polskie z Europą Wschodnią, zdominowaną przez żywioł skandynawski. Tą drogą z Rusi przybyła społeczność, która chowała swoich zmarłych w grobach komorowych oraz ludność, której ślady pobytu odkryte zostały m. in. na cmentarzysku w Lutomiersku. W procesie przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie w dobie kształtowania się państwa wczesnopiastowskiego główną rolę odegrał gród w Wolinie. Powyższą hipotezę potwierdzają następujące argumenty. (1) Nad Dziwną mamy do czynienia z jedną z największych obok Janowa Pomorskiego koncentracją elementów kultury skandynawskiej na naszych ziemiach, wskazującą na fizyczną obecność Normanów. Zjawisko to miało miejsce w 3. tercji X i ewentualnie także w 1. poł. XI w. (2) Miejsce to obrosło legendą na Północy, czego przejawem są niektóre skandynawskie sagi. Opiewają one dzieje bractwa jómswikingów, którzy mieszkali w warownym grodzie Jómsborgu identyfikowanym z Wolinem, położonym w Wendlandii krainie Słowian. Wątek ten został opisany głównie w Jómswikinga sadze oraz w Sadze króla Olafa Tryggvasona. Pojawia się on jednak również w szeregu innych utworów należących do dziedzictwa tradycji skandynawskiej. 2

3 (3) Najprawdopodobniej za pośrednictwem Wolina był dystrybuowany kruszec srebrny, który napłynął na tereny Wielkopolski w latach 40./50., 50./60. i X w. Występowanie srebra na ziemiach domeny wczesnopiastowskiej uważane jest za jeden z trzech głównych czynników świadczących o zachodzącym wówczas procesie powstawania państwa wczesnopiastowskiego (Kara 2009). Kruszec był dystrybuowany pomiędzy ogniwami orientalno-bałtyckiej strefy wymiany przez ludzi Północy. (4) Społeczność skandynawska przebywająca w Wolinie w 3. tercji X i ewentualnie w 1. poł. XI w. manifestowała symbolicznie swoją tożsamość za pomocą przedmiotów dekorowanych w specyficzny sposób w stylu Borre sztuki skandynawskiej. Szereg przesłanek przemawia za tym, że nad Dziwną funkcjonował warsztat artysty skandynawskiego, w którym powstało wiele tych wyrobów. Artefakty zdobione zgodnie z zasadami tej maniery odkryto także w innych ośrodkach na Pomorzu (Kamień Pomorski, Szczecin, Żółte, Gdańsk) oraz w centrach domeny wczesnopiastowskiej w Wielkopolsce (Santok, Gniezno, Giecz, Ostrów Lednicki, Ląd nad Wartą, Łekno, Mietlnica), na Śląsku (Wrocław, Opole, Milicz) oraz śladowo na Mazowszu (Nasielsk). Specyficzny sposób zdobienia omawianych przedmiotów wskazuje, iż mogły one stanowić własność ludzi, którzy przybyli na południe z Wolina. Celem prezentowanej monografii było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: 1 Jak przebiegał proces przenikania kultury skandynawskiej do Wolina? 2 Jaki wpływ wywarły kontakty z Normanami na organizację systemów społecznogospodarczych wolinian w poszczególnych okresach ich dziejów? 3 Jaką rolę odegrał Wolin w transmisji elementów kultury skandynawskiej w głąb ziem polskich? 4 Kim byli ludzie manifestujący swoją tożsamość przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre, którzy pozostawili ślady po sobie na obszarze ujścia Odry oraz w głębi ziem polskich? 5 Jaką rolę mogli odegrać ludzie manifestujący swoją tożsamość przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre w procesie powstawania państwa wczesnopiastowskiego? 6 Czy, i ewentualnie, w jakim stopniu bogata tradycja literatury staroskandynawskiej, opiewającej dzieje jómswikingów, Jómsborg oraz poruszającej kwestię relacji jómswikingów z władcą Wendlandii, mogła zostać zainspirowana autentycznymi wydarzeniami? Wstępem do prowadzonych studiów problemowych oraz wieńczącej je refleksji interpretacyjnej były badania o charakterze syntetycznym wszelkich dostępnych kategorii źródeł archeologicznych oraz przyrodniczych pozyskanych w trakcie ponad stu lat badań wykopaliskowych prowadzonych w Wolinie. Na ich podstawie podjęto próbę przedstawienia 3

4 syntetycznego obrazu życia wolinian, uwzględniającego różne elementy i sfery ich kultury (organizację przestrzenną kompleksu osadniczego, zabudowę, produkcję żywności, wytwórczość rzemieślniczą, szkutnictwo i żeglugę, wymianę, wierzenia). Omawiane badania pozwoliły ponadto na określenie specyfiki lokalnej słowiańskiej kultury wolinian we wszystkich okresach dziejów ośrodka nad Dziwną. Rezultaty tych studiów przyjęto za podstawę do dalszych rozważań na temat, które elementy kulturowe są specyficzne dla miejscowej słowiańskiej tradycji, a które uznać należy za obce (tzn. nie słowiańskie) w lokalnym środowisku kulturowym. Badania wykazały występowanie w nawarstwieniach osadniczych licznych zabytków pochodzenia obcego. Są to przedmioty charakterystyczne dla kultur innych społeczności Słowiańszczyzny Zachodniej, Europy Zachodniej szczególnie Fryzów, Bałtów, a także mieszkańców Europy Wschodniej, Bizancjum oraz kalifatu. Najliczniejsze świadectwa kontaktów oraz obecności przybyszów z zewnątrz związane są jednak ze skandynawskim kręgiem kulturowym. Z kulturą ludzi Północy łączę następujące zabytki: listewkę z napisem runicznym, wyroby ze słoninca, fyllit, broń, pionki do gry, amulety, grzebienie i pochewki, okładziny rogowe, tekstylia, ceramikę, elementy szkutnicze, paciorki szklane i biżuterię. O specyfice kolekcji decydują jednak przede wszystkim przedmioty użytkowe i małe rzeźby figuralne dekorowane zgodnie z kanonami stylów sztuki skandynawskiej. Wytwory artystyczne reprezentują cztery kanony: Oseberg/Broa, Borre, Mammen i Ringerike. Zdecydowanie dominują jednak zabytki ornamentowane w stylu Borre. Konteksty, w których zarejestrowano wymienione znaleziska o rodowodzie normańskim (odkryto je w obrębie poszczególnych budynków) wskazują, że tworzą one osiem odrębnych zespołów. Na ich podstawie możliwe było zdefiniowanie kilku konkretnych, choć anonimowych osób, reprezentowanej przez nie kultury oraz roli, jaką mogły one odegrać w społeczności zamieszkującej Wolin. Na podstawie cech rzeczonych ośmiu kolekcji zabytków można stwierdzić, iż ich właściciele skupiali w swoich rękach kilka rodzajów aktywności. Byli to kupcy (zespoły I i II), kupcy-wojownicy (zespoły IV i VII), kupcy-rzemieślnicyżeglarze (zespół V), rzemieślnicy-wojownicy (zespół VIII). Kupiectwo wydaje się być jednak zajęciem wiodącym. Liczne zabytki dekorowane świadczą o obecności artysty skandynawskiego, który dekorował przedmioty w stylu Borre. Dominują artefakty typowo męskie. Ewidencja pobytu kobiet jest śladowa. Brak jest zatem oznak pobytu całej obcej społeczności, którą tworzyliby mężczyźni, kobiety i dzieci. Zespoły zabytków wikińskich występowały jednak zawsze w kontekście typowo słowiańskich wyrobów masowych, takich jak budownictwo międzysłupowe, ceramika i 4

5 rogownictwo. Może to świadczyć o tym, że nad Dziwną doszło wówczas najprawdopodobniej do zjawiska globalizacji kultury w sferach komunikacji, sztuki, symboliki i wierzeń. W konsekwencji znaczna część lokalnych elit słowiańskich mogła przyjąć wikiński styl życia oraz kulturę. Skandynawowie z kolei zaadoptowali szereg elementów kultury mieszkańców grodu nad Dziwną. Globalizacji sprzyjały pobyt elit normańskich, intensywne kontakty z mieszkańcami innych ośrodków nadbałtyckich, jak i forma ówczesnego ustroju. Cechą panującego w grodzie wodzowskiego modelu organizacji społecznej była symboliczna wymiana darów. W konsekwencji dochodziło do wzajemnego przenikania się różnych sfer kultur skandynawskiej i słowiańskiej oraz zawierania sojuszy pomiędzy darczyńcami a obdarowanymi. Wytworzył się specyficzny model kultury wikińskiej, łączącej wieloetniczną społeczność mieszkańców Wolina. Trzon kolekcji zabytków skandynawskich jest datowany na 3. tercję X w. oraz być może również na 1. poł. XI w. Z wcześniejszych okresów dziejów Wolina znane są wyłącznie pojedyncze znaleziska wyrobów pochodzenia normańskiego. Analiza chronologiczna nawarstwień osadniczych, w których wystąpiły wymienione artefakty pozwoliła sformułować wnioski na temat przebiegu procesu przenikania kultury skandynawskiej do Wolina. Ludzie Północy przybyli do ośrodka nad Dziwną w dwóch falach. Pierwsza miała miejsce po 966 r., druga po 980 r. Na podstawie rezultatów analiz kontekstualnych zespołów zabytków datowanych na po roku 966, można identyfikować ich właścicieli głównie jako kupców. Natomiast w kolekcjach pochodzących z lat po roku 980 można zauważyć pobyt zarówno kupców, jak i rzemieślników oraz wojowników. Ustalenia te korespondują z rezultatami badań Jakuba Morawca, przeprowadzonymi na bazie źródeł pisanych oraz tekstów literatury staroskandynawskiej. Jego zdaniem, na początku lat 80. X w., być może w roku 983 r. Wolin mógł znaleźć się na krótki czas pod polityczną kontrolą państwa duńskiego. Okres ten poprzedziła wcześniejsza obecność nad Dziwną duńskich kupców i rzemieślników (2010, s. 151). Konkluzje poczynione na bazie obydwu kategorii źródeł archeologicznych i pisanych doprowadziły zatem do kompatybilnych rezultatów. Na podstawie powyższych ustaleń sformułowałem hipotezę, iż w 3. tercji X i ewentualnie także w 1. poł. XI w. Wolin był zdominowany przez wikingów. Przypadające na ten czas apogeum produkcji rzemieślniczej oraz powiązań handlowych sugeruje, iż przybysze mogli być czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy grodu. W tym okresie Wolin był jednym z ważniejszych punktów węzłowych nadbałtyckiej strefy gospodarczej. Cechowało go szereg funkcji o charakterze gospodarczym, transportowym, militarnym, osadniczym, politycznym i 5

6 społecznym. Realizacji wszystkich powyższych zadań był władny podjąć się kupiec którego różnorodne kompetencje wykraczały daleko poza sferę aktywności gospodarczej organizator życia społeczno-gospodarczego. Dla okresu datowanego na 3. tercję X i 1. poł. XI w., kiedy to miało miejsce apogeum obecności Normanów w Wolinie oraz zjawisko występowania elementów kultury skandynawskiej w głębi ziem polskich, podjęto studia mające na celu zbadanie roli Wolina w procesie przenikania elementów kultury ludzi Północy na południe. Podstawę analizy stanowiły przede wszystkim zabytki dekorowane w sposób charakterystyczny dla stylu Borre sztuki skandynawskiej. Ich specyficzny styl zdobienia pozwala na sformułowanie hipotezy, iż przedmioty odkryte na południu mogą mieć związek z kulturą wikingów z Wolina. Hipoteza ta stanowiła podstawę dalszych studiów, których celem było udzielenie odpowiedzi na pytania: kim byli ludzie manifestujący swoją tożsamość zabytkami dekorowanymi w sposób charakterystyczny dla sztuki skandynawskiej, które odkryto w centrach domeny wczesnopiastowskiej?; oraz jaką rolę mogli oni odegrać w procesie powstawania państwa? Cel ten osiągnięto łącząc rezultaty studiów kontekstualnych ośmiu zespołów zabytków skandynawskich z Wolina oraz analiz całego procesu kontaktów zachodzących pomiędzy grodem nad Dziwną a mieszkańcami Wielkopolski i Śląska, czytelnych głównie na podstawie znalezisk skarbów kruszcu orientalnego. Na tereny Wielkopolski napłynęły z Europy Wschodniej za pośrednictwem grodu w Wolinie najprawdopodobniej 2. (lata 40./50. X w.) i 3. strumień (lata 50./60. X w.) pierwszej fali (1. strumień napłynął bezpośrednio ze wschodu) oraz druga fala ( X w.) kruszcu orientalnego (Kara 2009, s. 256, 261). Efektem wlewania się 2. strumienia kruszcu są skarby występujące w Wielkopolsce południowo-zachodniej oraz zachodniej aż po okolice Poznania. Srebro 3. strumienia jest poświadczone depozytami występującymi w północnej Wielkopolsce i na ziemi gnieźnieńskiej (Kara 2009, s. 256, ryc. 89). W tym samym czasie w Wielkopolsce miały miejsce inwestycje budowlane, polegające na wznoszeniu potężnych grodów na ziemi gnieźnieńskiej, o czym informują serie dat dendrochronologicznych w przedziale od około 920/930 r. do około 940/950 r. (Kara 2009, s. 254; ). Dostawy srebra z północnego-zachodu zostały przerwane najprawdopodobniej w wyniku katastrof ekologicznej (podniesienie się poziomu wody w Dziwnie) oraz politycznej (klęska wolinian pod wodzą Wichmana w 963 r.), które dotknęły wówczas mieszkańców Wolina. Transporty srebra do Wielkopolski via Wolin zostały wznowione w latach X w. druga fala eksportu kruszcu do Wielkopolski (Kara 2009, s. 261). W tym okresie Wolin był już zdominowany przez Normanów. Równolegle napływały na południe za pośrednictwem 6

7 grodu nad Dziwną wyroby luksusowe i rzemieślnicze, charakterystyczne dla wytwórczości ośrodków skupionych wokół nadbałtyckiej strefy gospodarczej głównie skandynawskich oraz grodu u ujścia Odry. Jednocześnie miało miejsce również zjawisko przenikania na południe biżuterii skandynawskiej oraz wojowników. Najbardziej jaskrawym przejawem ekspansji kultury wikińskiej na tereny państwa wczesnopiastowskiego są jednak występujące w centrum ziemi gnieźnieńskiej przedmioty dekorowane w stylu Borre sztuki skandynawskiej. Wyroby te są ornamentowane w ten sam sposób jak te, które powstały w warsztacie normańskiego artysty w Wolinie. Północno-zachodni kierunek napływu wymienionych dóbr oraz cechy poszczególnych zabytków, a przede wszystkich przedmiotów dekorowanych, świadczą najprawdopodobniej o pobycie w kluczowych ośrodkach państwa piastowskiego wikińskich kupców i kupców-wojowników organizatorów życia społecznogospodarczego z Wolina-Jómsborga. Łączność pomiędzy grodami leżącymi w Wielkopolsce oraz u ujścia Odry i nadbałtycką strefą gospodarczą umożliwiał rozwój środków transportu wodnego oraz sieć traktów wodnych, które tworzyły połączone z Odrą systemy rzeczne Warty i Noteci oraz rynna jeziora Gopło. Kulminacyjnym etapem procesu przenikania kultury skandynawskiej na ziemie domeny wczesnopiastowskiej było zatem pojawienie się na nich elit wikińskich. Z Wolina-Jómsborga przybyli do Wielkopolski kupcy i kupcy-wojownicy, którzy swoją tożsamość manifestowali przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre. Zabytki ornamentowane w ten specyficzny sposób występują wyłącznie w centrach politycznych w samym sercu państwa. Towarzyszył temu napływ z tego samego kierunku dóbr luksusowych, biżuterii oraz wojowników. Przedmioty dekorowane w stylu Borre można interpretować jako podpis ujawniający tożsamość niektórych mieszkańców grodów, śladem aktywności których był napływ na ziemie domeny wczesnopiastowskiej kruszcu srebrnego i elementów kultury skandynawskiej. Przybysze posługujący się przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre wywodzili się ze struktur wikińskiej społeczności o ustroju wodzowskim, rządzonego przez jarlów Jómsborga. Niewykluczone, że kilka lat wcześniej należeli oni do aparatu administracyjnego, kontrolującego Wolin w okresie jego podległości administracyjno-politycznej Danii. Ze względu na te doświadczenia były to jednostki świadome idei państwa (władztwa?). Przybysze doskonale nadawali się do pełnienia zadań tworzenia i rozwoju aparatu państwowego. Mogli stanowić jego strukturę administracyjną stworzyć system zarządzania. Analizy kontekstualne kolekcji zabytków z Wolina wykazały, iż ludzie ci mogli posiadać także szereg innych predyspozycji niezwykle cennych do tego celu. 7

8 Wikingowie z grodu nad Dziwną aktywnie uczestniczyli w wymianie prowadzonej w nadbałtyckiej strefie gospodarczej, dzięki czemu mogli obsługiwać handel państwa wczesnopiastowskiego. Posiadali możliwości ku temu, aby zajmować się zaopatrzeniem Gniezna w dobra ekskluzywne, prowadzić handel niewolnikami oraz zaopatrywać władcę w kruszec srebrny, który trafiał do Wielkopolski jako ekwiwalent za niewolników. Byli oni znawcami żeglugi i wodnych szlaków komunikacyjnych. Posiadali własne łodzie. Przybysze mogli zatem kontrolować i obsługiwać szlak rzeczny Noteć-Warta-Odra, łączący Wielkopolskę z Wolinem i nadbałtycką strefą gospodarczą. Pozwalało im to potencjalnie sprawować pieczę nad dostawami kruszcu do Wielkopolski. Wikingowie z Jómsborga znali także pozaekonomiczne znaczenie srebra, wykorzystywanego do symboliczno-politycznej manifestacji pozycji i możliwości władcy. Posiadali wiedzę o organizacji procesów przesiedleńczych i osadniczych. Znali modele organizacyjne kontroli nowych ziem. Przybyszom z Jómsborga można przypisać organizowanie u ujścia Odry zaciągów wojowników wikińskich, którzy byli rekrutowani do drużyny piastowskiej. Mogli zajmować się oni również importem broni skandynawskiej na potrzeby drużyny piastowskiego władcy. Wikingowie dysponowali wiedzą polityczną na temat poszczególnych państw, dynastii oraz znaczenia powiązań i sojuszy dynastycznych. Ich kontakty, działania oraz zapatrywania polityczne mogły przyczynić się do zawarcia stosunków dynastycznych z władcami skandynawskimi. Posiadali wiedzę i doświadczenie w zakresie budownictwa. Omawiana grupa elitarna organizatorów życia społeczno-gospodarczego państwa mogła zostać wykorzystana następnie przez Piastów do analogicznych zadań na Śląsku we Wrocławiu, Opolu oraz Miliczu w czasach organizowania władztwa piastowskiego na tych terenach. Być może tę samą rolę wyznaczono im na Pomorzu w okresie ekspansji państwa w kierunku ujścia Odry i ujścia Wisły. Nie wzięli oni jednak udziału w akcjach mających na celu zawłaszczenie ziem na Mazowszu i w Małopolsce. Wikingowie z Jómsborga nie byli jednak jedyną obcą społecznością elitarną w państwie gnieźnieńskim. Mniej więcej w tym samym czasie przebywała tam jeszcze jedna grupa, której kultura może mieć skandynawskie korzenie. Przybyła ona ze wschodu. Ludzi tych rozpoznajemy po grobach komorowych. Niewykluczone, że napływ tej drugiej społeczności był elementem analogicznego procesu do opisanego powyżej. Podobnie jak pojawienie się przybyszy z północnego-zachodu poprzedził ich napływ kruszcu srebrnego ze wschodu 1. strumień srebra fali pierwszej (lata 30./40. X w.). Obydwa zjawiska dzieli jednak znacząca luka w czasie około czterech dekad. Proces napływu kruszcu oraz elit ze 8

9 wschodu nie był zatem tak płynny, jak to miało miejsce w przypadku procesu cechującego kierunek północno-zachodni. Niewykluczone zatem, że zgodnie z tym co sugeruje S. Moździoch (2011, s. 74) Wielkopolska była około połowy X w. obszarem ścierania się ze sobą (rywalizacji?) wpływów dwóch obcych społeczności elitarnych, których korzenie wywodzą się z tradycji świata wikingów. Być może odzwierciedleniem tego jest czytelny w 1. poł. X w. podział Wielkopolski na dwie prowincje wschód Piastów oraz zachód ich rywali. Prawdopodobne, że proces ten mógł mieć swoją kontynuację także w 3. tercji X stulecia, kiedy to na podstawie źródeł archeologicznych możemy zdefiniować nie tylko jak to miało miejsce wcześniej w 1. poł. X w. kierunek pochodzenia rywali, ale także ich tożsamość. Reprezentantami tych opcji mogły być dwie grupy elitarne przebywające w otoczeniu władcy wikingowie z Wolina oraz społeczność przybyła z terenów Rusi, która chowała swoich zmarłych w grobach komorowych. Ślady fizycznej obecności tych grup są czytelne jednak dopiero w 3. tercji X w. Opisane oddziaływania z kierunku północno-zachodniego via Wolin wpisują się w proces powstawania państwa wczesnopiastowskiego. Istotnym wstępnym etapem procesu opisanego powyżej było zjawisko napływu kilku strumieni kruszcu. Związek pomiędzy handlem bałtycko-orientalnym a procesem tworzenia się organizmów państwowych w Europie Wschodniej zauważono już wcześniej. Szczególną rolę przypisano ośrodkom politycznym, które były również stymulatorami rozwoju wymiany. Wzrost zamożności wynikający z prowadzenia działalności handlowej przekładał się na zwiększenie możliwości elit w sferach militarnej i budowy struktur państwowych (Adamczyk 2002, s. 85). Michał Kara za oznaki procesu powstawania państwa uznał występowanie paralelnych zjawisk w postaci tworzenia sieci grodów, występowania depozytów srebra oraz pochówków z uzbrojeniem (2009). Sławomir Moździoch zasugerował z kolei, iż przybysze poświadczeni dwoma horyzontami napływu monet arabskich mogli być budowniczymi państwa gnieźnieńskiego i zainicjować wznoszenie grodów na ziemi gnieźnieńskiej (2011, s.73-74). Można zatem uznać, że przedstawione w tej pracy argumenty uzasadniają koncepcję, w myśl której możliwe jest, iż miejscowa dynastia tworząc państwo wczesnopiastowskie korzystała z pomocy obcych elit. Jedną z grup przebywających w otoczeniu władcy byli kupcy i kupcy-wojownicy manifestujący swoją tożsamość przedmiotami dekorowanymi w stylu Borre wikingowie z Wolina. Była to wieloetniczna grupa elitarna, która posiadała możliwości, zasoby, wiedzę, doświadczenia i kontakty, które predysponowały ją do odegrania roli organizatorów systemu społeczno-gospodarczego państwa wczesnopiastowskiego. 9

10 Zaprezentowane powyżej rezultaty studiów pozwoliły na podjęcie próby odpowiedzi na pytania: czy i ewentualnie w jakim stopniu źródła archeologiczne, będące świadectwem pobytu społeczności wikińskiej w Wolinie oraz w głębi interioru ziem polskich są kompatybilne z treścią przekazów skandynawskich sag dotyczących Jómsborga, legendarnego bractwa jómswikingów oraz ich relacji z władcą Wendlandii (domeny wczesnopiastowskiej?). Było to możliwe poprzez porównanie ram czasowych wydarzeń opisanych w sagach oraz chronologii zespołów zabytków skandynawskich odkrytych w Wolinie, jak również poprzez porównanie dwóch modeli kultur. Pierwszy obrazuje kulturę legendarnej społeczności jómswikingów i stworzony został na kanwie analizy tekstów sag. Drugi model powstał na bazie źródeł archeologicznych i przedstawia kulturę autentycznej społeczności wikińskiej przebywającej w Wolinie. Ramy chronologiczne dziejów Jómsborga możemy otworzyć najwcześniej datą 963 r. sugerowaną przez Kazimierza Wachowskiego lub jak widział to Jerzego Widajewicz około roku 980 oraz podobnie Jakub Morawiec na początku lat 80. X w., a zamknąć definitywnie około roku Okres dziejów legendarnych jómswikingów koresponduje zatem z chronologią zespołów znalezisk skandynawskich z Wolina, które są datowane na 3. tercję X i ewentualnie na 1. poł. XI w. Z kolei pomiędzy modelami kultury pierwszym stworzonym na bazie tekstów literatury skandynawskiej oraz drugim na bazie źródeł archeologicznych, odnotowano następujące paralele. Obydwie społeczności były wyłącznie męskie. Pobyt kobiet w Jómsborgu był zakazany, natomiast wśród znalezisk z Wolina brak przedmiotów będących atrybutami kobiet. Obydwie społeczności miały charakter elitarny. Pierwsi jómswikingowie przybyli z rejonu Morza Irlandzkiego. Również z tego rejonu pochodzą inspiracje dla stylu zdobienia przedmiotów, który był charakterystyczny dla społeczności wikińskiej z Wolina. Wyłącznie w rejonie Morza Irlandzkiego oraz u ujścia Odry specyficznym motywem ornamentowania przedmiotów był splot pierścieniowo-łańcuchowy. Jómswikingowie utrzymywali bliskie kontakty z władcą Wendlandii. Przedmioty będące wyznacznikiem symbolicznym tożsamości wikingów z Jómsborga wystąpiły w centrach domeny wczesnopiastowskiej. Wykazane paralele wskazują, iż twórczość autorów literatury staroskandynawskiej mogła zostać zainspirowana autentycznymi wydarzeniami. Rozegrały się one u ujścia Odry i na ziemiach polskich leżących na południe od Pomorza. Teksty literatury staroskandynawskiej, chociaż nie można ich traktować na równi ze źródłami historycznymi, dowodzą jednak skali i intensywności obecności ludzi Północy w tym rejonie oraz znaczenia relacji skandynawskosłowiańskich, które miały miejsce w 3. tercji X i ewentualnie także w 1. poł. XI w. Echa tych 10

11 wydarzeń były na tyle głośne, że przetrwały wieki, obrosły legendą, dotarły aż na daleką Islandię i na trwałe wpisały się do tradycji średniowiecznej kultury skandynawskiej. Społeczność wikińską z Wolina-Jómsborga oraz jej członków, których ślady pobytu odkryto na terenach domeny wczesnopiastowskiej możemy zatem określać mianem jómswikingów. IV.Problematyka badawcza Fenomenem kulturowym wczesnośredniowiecznej Europy były wielkie arterie komunikacyjne: Szlak Wschodni bałtycko-orientalny system wymiany oraz droga od waregów do Greków. Pierwszy z nich połączył strefę nadbałtycką oraz Mavarannahr (międzyrzecze Amu-darii i Syr-darii) będący domeną emiratu Samanidów ( r.), drugi Europę Wschodnią z Bizancjum. Azję Środkową z cesarstwem wschodnim łączył z kolei prastary Wielki Szlak Jedwabny. Wymienione trakty były osiami wymiany dóbr i idei pomiędzy społecznościami strefy nadbałtyckiej, świata islamu i cywilizacji bizantyjskiej, na których spotykali się Skandynawowie, Persowie, Turcy, Słowianie, Arabowie, Grecy, Żydzi... Pierwsze dwie wymienione arterie zostały powołane do życia przez wieloetniczne elity, wśród których wiedli prym niezwykle dynamiczni i mobilni Normanowie. Trasy przebiegu wymienionych arterii, ich infrastruktura (węzły komunikacyjne, porty, karawanseraje, przeprawy, targi/bazary, środki transportu morskiego i lądowego), mechanizmy ich funkcjonowania oraz ludzie, którzy powołali je do życia oraz się nimi przemieszczali są przedmiotem moich wieloletnich studiów. Koncentrują się one wokół kilku zagadnień. Pierwszym z nich jest aktywność Normanów w epoce wikingów ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką mógł odegrać gród w Wolinie w funkcjonowaniu bałtyckoorientalnego systemu wymiany oraz w procesie przenikania elementów kultury skandynawskiej na ziemie polskie. Za jego pośrednictwem ludzie zamieszkujący domenę wczesnopiastowską zostali włączeni do wymiany dokonywanej pomiędzy społecznościami strefy nadbałtyckiej, Europy Wschodniej i Azji Środkowej. Kolejną dziedziną moich studiów jest czytelne w tym samym czasie paralelne zjawisko, zwrócone jednak w przeciwnym kierunku tj. występowanie masowych śladów obecności słowiańskiej w Skandynawii. 11

12 Bałtycko-orientalny system wymiany powstał skutkiem aktywności świata wikingów na Północy oraz przemian polityczno-gospodarczych, które miały miejsce w kalifacie w połowie VIII w., a także będącego pochodną omawianego zjawiska powstaniem niezwykle prężnego ośrodka kulturowo-gospodarczego jakim był emirat Samanidów. Kultura mieszkańców emiratu stanowi przedmiot moich zainteresowań badawczych od czasów studiów aż po dzień dzisiejszych. Skupiają się one nad ikonografią przebiegów szlaków karawanowych (Wielki Szlak Jedwabny, Północny Szlak Jedwabny), badaniach struktur osadniczych (grodów i karawanserajów) na szlakach karawanowych na obszarze Sogdiany (centralnej prowincji emiratu Samanidów) oraz nad występowaniem na tym obszarze ewidencji kontaktów z Normanami i pobytem tam niewolników słowiańskich. Powyższe badania zostały przeprowadzone na bazie studiów sztuki naskalnej, toponomastyki, badań powierzchniowych wybranych obszarów Sogdiany, badań powierzchniowych i sondażowych grodziska Kurgan (wczesnośredniowiecznego grodu, którego ludność specjalizowała się w handlu niewolnikami), badań wykopaliskowych prowadzonych w dolinie Sarmishsaj oraz karawanseraju Rabat-i-Malik (jednego z największych na trasie szlaku karawanowego pomiędzy Samarkandą i Bucharą) 1. Kluczowymi elementami infrastruktury wodnych szlaków komunikacyjnych są z kolei porty, środki żeglugi i narzędzia nawigacji. Szczególną rolę odgrywają punkty węzłowe porty położone na skrzyżowaniach szlaków komunikacyjnych o różnym charakterze np. morskich i rzecznych. Studia nad portami, szkutnictwem, żeglugą i nawigacją prowadziłem na bazie źródeł odkrytych w trakcie wykopalisk zrealizowanych w Wolinie oraz znalezisk pozyskanych w strefie Morza Śródziemnego, w których dochodziło do kontaktów pomiędzy światami Bizancjum, islamu i Normanów. Jest to współpraca zainicjowana przed trzema laty z prof. dr. Hakanem Önizem z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Selçuku w Konya mająca na celu badanie infrastruktury komunikacji morskiej (portów oraz środków żeglugi) na południowo-wschodnim wybrzeżu Turcji 2 pochodzącej z okresu schyłkowego antyku i 1 Wstępne rezultaty najnowszych badań nad powyższą problematyką zostały zaprezentowane w pracy zbiorowej: M. Khudzanazarow, M. Reutova, A. Holmatov, B. Boliev, B. Stanisławski, Archeologicheskie issledovania v Uzbekistane (w:) Raboti Sarmishsayeckogo archeologicheskogo otruda v , Samarqand Możliwości poznawcze omawianych studiów zaprezentowano natomiast w artykule przygotowanym do druku: B. Stanisławski, Potencjał poznawczy studiów nad kontaktami pomiędzy społecznościami Europy Środkowo-wschodniej i emiratem Samanidów. 2 Pierwszymi rezultatami omawianej wyżej współpracy są: wymiana dotychczasowych doświadczeń badawczych odbywająca się podczas konferencji, które miały miejsce w Stambule (2009 r.), Katanii (2011 r.), Antalya-Kemar (2012 r., 2013 r.), Neapolu (2014 r.), Bejrucie (2014 r.) oraz wspólna organizacja 7th 12

13 średniowiecza oraz na stanowisku Kucukcekmece/Bathonea koło Stambułu w miejscu położonym poza murami Konstantynopola, wydzielonym dla Rusów, podczas ich sezonowych pobytów w stolicy cesarstwa. Pierwszy sezon naszych wspólnych polskotureckich badań wykopaliskowych w Kucukcekmece kierowanych przez prof. Sengul Aydingun miał miejsce w 2014 r. Jego efektem jest odkrycie pozostałości fragmentu bizantyńskiego portu oraz zabytków (krzyż wykonany z bursztynu oraz pionek do gry w hnefatafl) wskazujących ewidentnie na kontakty mieszkańców tego ośrodka z Północą. Pierwszemu z wymienionych zagadnień, będących przedmiotem moich studiów, poświęcona jest książka pt. Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie (Wrocław 2013). Punktem wyjścia do zaprezentowanych w niej studiów o charakterze syntetycznym i problemowym były wnikliwe badania wszelkich kategorii niezwykle bogatych źródeł archeologicznych i przyrodniczych pozyskanych w trakcie ponad stu lat dotychczasowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w Wolinie, w tym również najnowszych realizowanych przez autora w dzielnicach Ogrody w latach , Osada Południowa w latach i Przedmieście Południowe w 2002 r. Zostały one zaprezentowane i omówione w publikacjach pt. Wolin wczesnośredniowieczny część 1 (2013) oraz Wolin wczesnośredniowieczny część 2 (2014), pod redakcją naukową Błażeja Stanisławskiego i Władysława Filipowiaka, które ukazały się w ramach serii Origines Polonorum (tomy nr VI i VII), redagowanej przez Przemysława Urbańczyka. Celem zapoznania się z aktualnym stanem badań nad występowaniem elementów kultury skandynawskiej na ziemiach polskich oraz najnowszą bazą źródłową została z kolei zorganizowana z inicjatywy autora we Wrocławiu w 2011 r. konferencja naukowa pt. Kultura skandynawska na ziemiach polskich. Jej pokłosiem jest publikacja pt. Scandinavian Culture in Medieval Poland (2013) 3 pod redakcją Sławomira Moździocha, Błażeja Stanisławskiego i Przemysława Wiszewskiego. Przyjęty w pracy Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga schemat periodyzacji dziejów Wolina został wypracowany na bazie studiów wielkich kolekcji zespołów naczyń ceramicznych zarejestrowanych w obrębie szeregu wykopów wielowarstwowych. Na International Symposium on Underwater Research we Wrocławiu (22-23.III.2013 r.) oraz 18th Symposium on Mediterranean Archaeology zorganizowane we Wrocławiu (24-26.IV.2014); oraz prowadzone aktualnie prace nad projektem pt. Institute of Historical Network Dynamics and Social Evolution. 3 Odniesienia bibliograficzne do prac mojego autorstwa wymienionych w autoreferacie przedstawione zostały w załączniku nr 4. 13

14 podstawie relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi typami naczyń oraz zmian czytelnych w wytwórczości ceramicznej możliwe było stworzenie czterech modeli semantycznych, które uznano za odzwierciedlenie na płaszczyźnie materialnej czterech systemów społeczno-kulturowych wolinian. Każdemu z nich przypisano konkretne parametry chronologiczne. Powyższe zagadnienie zostało omówione w książce pt. Garncarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina (2012), będącej rozwiniętą i zmodyfikowaną wersją mojej rozprawy doktorskiej. Powyższe cztery publikacje książkowe o charakterze głównie analityczno-źródłowym tj. Garncarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina (2012), Wolin wczesnośredniowieczny część 1 (2013), Wolin wczesnośredniowieczny część 2 (2014), Scandinavian Culture in Medieval Poland (2013) stanowiły zasadniczy punkt wyjścia do studiów o charakterze syntetycznym i problemowym zaprezentowanych w pracy Jómswikingowie z Wolina- Jómsborga (2013). Bibliografia Adamczyk D. 2002, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X wieku, (w:) Średniowiecze Polskie i Powszechne, t. 2, s Kara M. 2009, Najstarsze państwo Piastów rezultat przełomu czy kontynuacji. Studium archeologiczne, Poznań. Morawiec J Wolin w średniowiecznej tradycji skandynawskiej, Kraków. Moździoch S Bodaj się Piastów rządy nam święciły. Archeologia o początkach państwa piastowskiego, (w:) Populi terrae marisque, red. M. Rębkowski, S. Rosik, Wrocław, s