ZMIANY EFEKTYWNOŒCI TECHNICZNEJ ROLNICTWA W POLSCE W LATACH Robert Rusielik, Micha³ Œwit³yk

Transkrypt

1 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, R RUSIELIK, M SERIA ŒIT YK G, T 9, z, 9 ZMIANY EFEKTYNOŒCI THNICZNEJ ROLNICTA POLSCE LATACH 199- Robert Rusielik, Micha³ Œwit³yk Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Kierownik prof dr hab Micha³ Œwit³yk S³owa kluczowe rolnictwo, efektywnoœæ techniczna Key words agriculture, technical efficiency S y n o p s i s badaniach wykonano analizê zmian produktywnoœci rolnictwa polskiego w latach 199- przy wykorzystaniu indeksów produktywnoœci Malmquista Przedstawiono, w których okresach produktywnoœæ wzrasta³a, kiedy mala³a i jaki by³ trend ogólny w analizowanym okresie Zastosowana dekompozycja obliczonych indeksów pozwoli³a na rozstrzygniêcie, jakie czynniki mia³y wp³yw na zmiany produktywnoœci prezentowanych wynikach badañ ujêto jedynie wyniki syntetyczne obejmuj¹ce ca³y analizowany okres STÊP Rolnictwo polskie wraz z wejœciem do Unii Europejskiej otrzyma³o pomoc g³ównie przez p³atnoœci bezpoœrednie i Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnoœciowego oraz rozwój obszarów wiejskich Obecnie oprócz p³atnoœci bezpoœrednich rozpocz¹³ funkcjonowanie Program Rozwoju Obszarów iejskich na lata 7-1, co powinno skutkowaæ popraw¹ efektywnoœci polskich gospodarstw Efektywnoœæ t¹ nale y monitorowaæ w celu zaobserwowania trendów niekorzystnie wp³ywaj¹cych na rozwój rolnictwa literaturze polskiej istnieje wiele opracowañ zwi¹zanych z efektywnoœci¹ ekonomiczn¹ rolnictwa wiêkszoœci opracowania te opieraj¹ siê na prostych, standardowych wskaÿnikach efektywnoœci Ma³o jest opracowañ obejmuj¹cych ca³¹ Polskê Najbardziej kompleksowe opracowania wykonywane przez Ministerstwo Rolnictwa i Instytut Ekonomiki Rolnictwa maj¹ zazwyczaj charakter raportów Opracowania te dotycz¹ wyników standardowych uzyskiwanych w gospodarstwach uczestnicz¹cych w systemie FADN Do zbadania zmian efektywnoœci wykorzystano metodê nieparametryczn¹ bazuj¹c¹ na indeksie produktywnoœci Malmquista ykorzystano tê metodê dlatego, e nie narzuca tworzenia funkcjonalnych zale noœci w funkcji produkcji, które s¹ potrzebne przy zastosowaniu klasycznego podejœcia parametrycznego Do obliczenia indeksów Malmquista mo - na wykorzystaæ ró ne metody pomiaru funkcji odleg³oœci tu natomiast wykorzystano jedn¹

2 ZMIANY EFEKTYNOŒCI THNICZNEJ ROLNICTA POLSCE LATACH z najbardziej popularnych metod bazuj¹cych na metodzie DEA zaproponowanej przez Färe i in 1994] Do rozwi¹zania problemu liniowego pos³u ono siê programem DEAP Coelii 199] Program ten wykorzystuj¹c metodê DEA oblicza indeks (Total Factor Productivity) Malmquista Badania dotycz¹ce pomiaru efektywnoœci metodami nieparametrycznymi i zastosowanie indeksów Malmquista do badania zmian efektywnoœci i zmian technologicznych w czasie nie s¹ zagadnieniem nowym Istniej¹ opracowania tego typu dotycz¹ce Polski, zarówno w literaturze zagranicznej jak i polskiej wiêkszoœci s¹ to jednak badania fragmentaryczne i przeprowadzone na ma³ych próbach badawczych i trudno je odnieœæ do ca³ej Polski Przyk³adowo Breummer, Glauben i Thijssen ] opisali badania, w których wykorzystali indeks Malmquista do zbadania gospodarstw mlecznych roku K Zawaliñska z U w swojej pracy doktorskiej dotycz¹cej konkurencyjnoœci polskiego rolnictwa w kontekœcie integracji z UE przeprowadzi³a badania za lata - w 11 gospodarstwach wy³onionych z bazy IERiG i wykorzysta³a równie indeksy Malmquista Efektywnoœæ techniczn¹ bada³ równie Latruffe i in 4] Badania by³y przeprowadzone na 914 gospodarstwach z bazy IERiG Balcombe i in ] opisali wyniki badañ gospodarstw i dane za lata -4 Istniej¹ równie opracowania mikroekonomiczne dotycz¹ce ró nych kierunków dzia³alnoœci analizowanych grup gospodarstw i zazwyczaj przeprowadzanych w jakimœ wybranym regionie analizowanych badaniach podjêto próbê okreœlenia zmian efektywnoœci w latach 199- Skoncentrowano siê na modelu zorientowanym na nak³ady, natomiast dane do modelu dotycz¹ ca³ego obszaru Polski z uwzglêdnieniem poszczególnych województw modelu jako wektor wejœcia wprowadzono takie czynniki produkcji jak powierzchnia u ytków rolnych, liczba ci¹gników, liczba pracuj¹cych w rolnictwie, nawo enie mineralne, pog³owie byd³a i pog³owie trzody Uwzglêdnione czynniki produkcji maj¹ generowaæ zagregowany wektor wyjœcia w postaci wartoœci skupu produktów rolnych METODYKA BADAÑ Indeks produktywnoœci Malmquista by³ wprowadzony przez Cavesa, Christiensena i Diewerta 19] ykorzystali oni ideê zaproponowan¹ przez Malmquista 19], która zak³ada³a wykorzystanie funkcji odleg³oœci do formu³owania syntetycznego indeksu zmian wybranego czynnika pomiêdzy dwoma punktami w czasie Prace Cavesa i in 19] rozwinêli Färe i in 199] formu³uj¹c model odpowiadaj¹cy œredniej geometrycznej dwóch s¹siaduj¹cych indeksów zaproponowanych przez Cavesa, jednoczeœnie dokonuj¹c dekompozycji tego indeksu na zmiany efektywnoœci i zmiany technologiczne Mo na zastosowaæ podejœcie zorientowane na nak³ady lub zorientowane na efekty prezentowanych badaniach wykorzystano podejœcie zorientowane na nak³ady Przyjmuj¹c za x wektor nak³adów, u jako wektor efektów i D jako odpowiednie funkcje odleg³oœci, model mo na przedstawiæ nastêpuj¹co Althin 1] Dekompozycjê tego modelu na czêœæ zwi¹zan¹ ze zmian¹ efektywnoœci i czêœæ zwi¹zan¹ ze zmian¹ technologii mo na przedstawiæ nastêpuj¹co ª º X X» ¼ «

3 R RUSIELIK, M ŒIT YK Do obliczenia indeksów produktywnoœci Malmquista pos³u ono siê metod¹ Data Envelopment Analysis i wykorzystano do tego program komputerowy DEAP 1 Coelliego 199] X X ª «º» ¼ PLDQDÃHIHN\ZQR FLÃ (&Ã PLDQDÃHFKQRORJLLÃ 7&Ã Dane wykorzystane w badaniu obejmuj¹ lata 199- i zosta³y uzyskane z opracowañ G³ównego Urzêdu Statystycznego Do obliczenia indeksów produktywnoœci przyjêto nastêpuj¹cy zestaw zmiennych nak³ady x 1 powierzchnia u ytków rolnych (tys ha), x liczba ci¹gników (tys jednostek poci¹gowych), x liczba pracuj¹cych w rolnictwie (osoby), x 4 nawo enie NPK (tys t), x nawo enie CaO (tys t), x pog³owie byd³a (tys szt), x 7 pog³owie trzody (tys szt) efekty y 1 wartoœæ skupu produktów rolnych (mln z³) Podstawowe statystyki opisowe wykorzystanych zmiennych przedstawiono w tabeli 1 Tabela 1 Podstawowe statystyki opisowe zmiennych wykorzystanych w badaniach Zmienna Œrednia Minimu m Maksimu m Odchyleni e standardowe Powierzchnia u ytków rolnych tys ha], Iloœæ ci¹gników tys jednostek poci¹gowych] Pracuj¹cy w rolnictwie osoby] Nawo enie NPK tys t] Nawo enie CaO tys t] Pog³owie byd³a tys szt] Pog³owie trzody tys szt] artoœæ skupu produktów rolnych mln z³] 17,, 19141,9 1,9 1, 1, 1141,7 1, 41, 14,4 74, 4,1,,7,4, 94, 14, 94, 77,,4 94,,4 14,1 4, 7, 1477,1 4,,4 4, 179, 114, ród³o dane GUS YNIKI BADAÑ Zgodnie z opisem zamieszczonym w metodzie badañ w pierwszej kolejnoœci dla ka dego województwa obliczono wskaÿniki efektywnoœci technicznej dla lat 199 -, które wykorzystano do obliczenia indeksów produktywnoœci Malmquista () i okreœlenia zmian efektywnoœci w czasie Nastêpnie wykorzystuj¹c obliczone wskaÿniki dokonano ich dekompozycji na czêœæ zwi¹zan¹ ze zmianami efektywnoœci () i na czêœæ zwi¹zan¹ ze zmianami technologii () Sumaryczne wyniki obejmuj¹ce pe³ny okres badawczy zamieszczono w tabeli tym opracowaniu zamieszczono jedynie syntetyczne wyniki przeprowadzonych badañ Prezentowany indeks jest œredni¹ geometryczn¹ obejmuj¹c¹ ca³y okres badañ, tj Podobnie jest z indeksami i Œredni dla Polski wzrost indeksu produktywnoœci ca³kowitej () za analizowany okres wyniós³ 11,% Na wzrost ten wp³ywa³y zarówno zmiany w

4 ZMIANY EFEKTYNOŒCI THNICZNEJ ROLNICTA POLSCE LATACH 199- Tabela ojewództwo Dolnoœl¹skie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Swiêtokrzyskie ielkopolskie Kujawskopomorskie armiñskomazurskie Zachodniopomorskie Œrednia produktywnoœæ rolnictwa w Polsce w uk³adzie województw w latach 199-* Indeks TP C TF Œ rednia M in Maks 1, 1, 1,,99 1,19 1,14,91 1,1 1, 1, 1,14 1,14 1,4 1,9 1,97 1, 1,1 1,17 1,7 1,14 1,111,99 1,4 1,77 1, 1,14 1,1 1, 1,19 1,19 1,1 1,1 1,1 1, 1,7 1,11 1, 1,147 1,14 1, 1,74 1,74 1, 1,11 1,11 1, 1,1 1,1 1,,949,949,94,91,971,7,9,99 1,,9,9,7,9 1,1,9,97,977,94,9,97,9,9,9,4,997, 1, 1, 1,,91,97,94,91,9,9,,97,91 1,,7,7 1,,, 1,,91,91 1, 1,414 1,414 1,4 1,9 1,1 1,9 1,1 1,19 1, 1,49 1,49 1, 1, 1,19 1,7 1,4,1 1, 1,4 1,7 1, 1, 1, 1,1 1,1,1 1, 1,7 1,7 1,141 1,9 1,1 1,1 1,9 1,7 1, 1,47 1,41 1, 1,4 1,4 1, 1, 1, 1, 1,7 1,7 * œrednia geometryczna zmian efektywnoœci technicznej okresie , œrednia geometryczna zmian technologii w okresie , geometryczna indeksu produktywnoœci ca³kowitej w okresie ród³o badania w³asne Odchyleni e standardowe,,14,14,4,1,17,,11,14,,1,1,9,9,,19,1,4,,1,1,,9,1,44,7,,,1,1,9,14,17,7,111,1,,1,,,19,19,,14,14,,11,11 w indeksu œrednia stosowanej technologii, jak i zmiany w efektywnoœci wykorzystania ponoszonych nak³adów szystkie województwa zwiêkszy³y swoj¹ produktywnoœæ ca³kowit¹ Najwiêkszy wzrost produktywnoœci ca³kowitej odnotowano w województwach podkarpackim (1%), ma³opolskim (17,%), œwiêtokrzyskim (1,4%), podlaskim (1,9%) i lubuskim (14,%), natomiast najmniejszy w województwie lubelskim (%) Kszta³towanie siê indeksu w poszczególnych województwach przedstawiono na rysunku 1 Œrednia wzrostu indeksu zmian efektywnoœci () dla analizowanego okresu wyniós³a,% Analiza wyników badañ wykazuje, e zmiany efektywnoœci by³y niewielkie województw (dolnoœl¹skie, lubuskie, podlaskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) by³o efektywne przez ca³y analizowany okres, natomiast pozosta³e wykazywa³y zmiany w efektywnoœci Nale y jednak podkreœliæ, e zmiany te by³y niewielkie z wyj¹tkiem zmian w okresie w województwach ma³opolskim, podkarpackim i œwiêtokrzyskim Odchylenie standardowe analizowanego indeksu w badanym okresie poza wymienionymi przypadkami waha³o siê od, do,% Œrednia wzrostu indeksu zmian technologicznych () w analizowanym okresie wynios³a 11,1% Zró nicowanie indeksu w poszczególnych województwach by³y ró ne i zró nicowane w poszczególnych latach Najwiêksze ujemne zmiany pomiêdzy poszczególnymi okresami analizy wynios³y

5 4 R RUSIELIK, M ŒIT YK Ã7)Ã Ã7& Ã(& 1 - ( % % Ï à à & & < 7,,, 1 + & Rysunek 1 Zmiany produktywnoœci () w okresie w rolnictwie polskim wraz z dekompozycj¹ na zmiany technologiczne () i zmiany efektywnoœci () ród³o badania w³asne 1,%, natomiast najwiêksza zmiana o dodatnim charakterze wynios³a a 4,9% (woj lubuskie) Œrednie za ca³y analizowany okres waha³y siê w poszczególnych województwach od 7,% (woj œl¹skie) do 1,9% (woj podlaskie) Analiza obliczonych indeksów wykazuje, e na produktywnoœæ ca³kowit¹ wiêkszy wp³yw mia³y zmiany w technologii ni zmiany w samej efektywnoœci dzia³ania poszczególnych województwach kszta³towa³o siê to w ró ny sposób województwach podlaskim i lubuskim odnotowano tylko zmiany technologiczne (), natomiast nie odnotowano zmian efektywnoœci () ojewództwa te bêd¹c w badanym okresie obiektami efektywnymi osi¹gnê³y dodatkowy efekt technologiczny, co pozwoli³o na zwiêkszenie efektywnoœci Najwiêksze zmiany w produktywnoœci ca³kowitej mo na zaobserwowaæ w Polsce po³udniowo-wschodniej Grupa s¹siaduj¹cych ze sob¹ województw, tj œwiêtokrzyskie, ma³opolskie i podkarpackie przesz³a w analizowanym okresie najwiêcej zmian Dominuj¹ one zarówno pod wzglêdem zmian produktywnoœci ca³kowitej, jak i jej komponentów, tj zmian technologicznych () i zmian efektywnoœci () Kszta³towanie siê indeksu na obszarze kraju przedstawiono na rysunku Nastêpnym analizowanym zagadnieniem by³y zmiany pomiêdzy poszczególnymi okresami analizy Porównano ze sob¹ s¹siaduj¹ce ze sob¹ lata Kszta³towanie siê analizowanych indeksów w poszczególnych okresach przedstawiono na rysunku Najwiêkszy wzrost produktywnoœci ca³kowitej () zanotowano pomiêdzy latami 1999 Indeks Malmquista dla tego okresu wyniós³ 1,49 Mo na zauwa yæ, e na ten wzrost wp³yw mia³y g³ównie zmiany technologiczne (indeks wyniós³ 1,1), natomiast efektywnoœæ techniczna spa-

6 ZMIANY EFEKTYNOŒCI THNICZNEJ ROLNICTA POLSCE LATACH 199- Rysunek Zmiany indeksu produktywnoœci ca³kowitej w okresie ród³o badania w³asne -11% 11-14% 14-1% (& 7& 7) Rysunek Zmiany indeksu produktywnoœci ca³kowitej w okresie œrednia geometryczna zmian efektywnoœci technicznej w danym, okresie, œrednia geometryczna indeksu zmian technologii w danym okresie, œrednia geometryczna indeksu produktywnoœci ca³kowitej wdanym okresie ród³o badania w³asne d³a o,% (indeks wynosi³,94) okresie 1 do 4 widaæ wyraÿn¹ progresjê indeksu produktywnoœci ca³kowitej pomiêdzy poszczególnymi okresami okresie 4 nast¹pi³ wyraÿny spadek produktywnoœci ( 1,7%) w porównaniu z poprzednim okresem ostatnim analizowanym okresie indeks wzrós³ do poziomu 1,14 Obserwuj¹c reakcje indeksu w analizowanym okresie mo na zauwa yæ, e na zmiany produktywnoœci wp³yw mia³ g³ównie indeks zmian technologicznych okresie do indeks zmian technologicznych () wyraÿnie zwi¹zany jest ze zmianami

7 R RUSIELIK, M ŒIT YK indeksu Natomiast, je eli chodzi o zmiany efektywnoœci technicznej to by³y one niewielkie w analizowanym okresie Mo na zauwa yæ, e z wyj¹tkiem okresu 1999 i indeks oscylowa³ blisko jednoœci PODSUMOANIE badaniach wykonano analizê zmian produktywnoœci rolnictwa polskiego w latach 199- przy wykorzystaniu indeksów produktywnoœci Malmquista Rezultaty obliczeñ pokaza³y, w których okresach produktywnoœæ wzrasta³a, kiedy mala³a i jaki by³ trend ogólny w analizowanym okresie Zastosowana dekompozycja obliczonych indeksów pozwoli³a na rozstrzygniêcie, jakie czynniki mia³y wp³yw na zmiany produktywnoœci prezentowanych wynikach badañ ujêto jedynie wyniki syntetyczne obejmuj¹ce ca³y analizowany okres Analizowane wyniki syntetyczne s¹ œredni¹ geometryczn¹ obliczonych wskaÿników, i Nie analizowano indywidualnie poszczególnych województw yniki analizy wskazuj¹, e w analizowanym okresie nast¹pi³ relatywny wzrost produktywnoœci e wszystkich województwach œrednia za analizowany okres wynios³a powy ej jednego, co wskazuje na wzrost produktywnoœci Natomiast pomiêdzy poszczególnymi okresami zanotowano zarówno wzrosty produktywnoœci, jak i spadki yj¹tek stanowi¹ tu województwa ³ódzkie i podlaskie, gdzie indeks nie spad³ poni ej zera w ca³ym okresie analizy Dalsza analiza pozwala na stwierdzenie, e zmiany produktywnoœci pomiêdzy poszczególnymi okresami czasu by³y w wiêkszoœci przypadków zdeterminowane zmianami technologicznymi a nie zmianami samej efektywnoœci Zastosowana nieparametryczna metoda DEA wykorzystuj¹ca funkcjê odleg³oœci do obliczenia zmian analizowanych czynników w czasie mo e byæ wykorzystywana do monitorowania zachodz¹cych zmian w rolnictwie zarówno na poziomie kraju, jak i poszczególnych województw Mo e równie s³u yæ do okreœlenia czynników, które na te zmiany wp³ywaj¹ LITERATURA Althin R 1 Measurement of Productivity Changes Two Malmquist Index Approaches Journal of Productivity Analysis, 1, 17-1 Kluwer Academic Publishers Balcombe K, Davidova S, Latruffe L Productivity change in polish agriculture An application of a bootstrap procedure to Malmquist indicies Materia³y z konferencji The Future of Rural Europe in the Global Agri-Food System Copenhagen, Denmark, August 4-7 Brümmer B, Glauben T, Thijssen G Decomposition of productivity growth using distance functions The case of dairy farms in three European countries American Journal of Agricultural Economics, 4() -44 Caves D, Christensen L, Diewert E 19 The economic theory of index numbers and the measurement of input, output, and productivity Econometrica, () Coelii T199 CEPA orking Paper 9 A Guide to DEAP Version 1 A Data Envelopment Analysis (Computer) Program, The Centre for Efficiency and Productivity Analysis University of New England Färe R, Grosskopf S, Lovell C A K 199 Production Frontiers Cambridge, Cambridge University Press Latruffe L, Balcombe K, Davidova S, Zawalinska K 4 Determinants of technical efficiency of crop and livestock farms in Poland Applied Economics, (1) 1-1 Malmquist S 19 Index Numbers and Indifference Curves Trabajos de Estatistica, 4, 1, 9-4 Zawalinska K 4 The Competitiveness of Polish Agriculture in the Context of Integration with the European Union Praca doktorska, NE U, arszawa

8 ZMIANY EFEKTYNOŒCI THNICZNEJ ROLNICTA POLSCE LATACH Robert Rusielik, Micha³ Œwit³yk CHANGES OF THNICAL EFFICIENCY OF AGRICULTURE IN POLAND IN THE YEARS 199- Summary In a research author has performed an analysis of the productivity of Polish agriculture in the years 199-, using the Malmquist index of productivity The results of the calculations have shown in which period productivity has increased or decreased, and what was a general trend in the considered period The usage of decomposition of calculated indices led to the decision, what factors have an impact on changes of productivity The presented results of the research included the synthetic results covering the whole period analyzed Adres do korespondencji dr Robert Rusielik, prof dr hab Micha³ Œwit³yk Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ydzia³ Ekonomiczny, Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami ul Janickiego Szczecin mswitlyk@e-arpl