Ya Mā Tā Rā Ja Bhā Na Sa La Gāḥ

Transkrypt

1 Filip Ruciński Wersyfikacja sanskrycka na przykładzie zwrotek występujących w Abhijñāna-śākuntalam Kalidasy 1. W poezji sanskryckiej w tym również w najwybitniejszym sanskryckim dramacie Kalidasy pt. Abhijñāna-śākuntalam 'Rozpoznanie Śakuntalowica', najczęściej używa się wiersza polegającego na regularnym następstwie sylab krótkich i długich i ich ściśle ustalonej liczby (wiersz numeryczny). Istnieje też wiersz oparty jedynie na iloczasie (wersyfikacja morowa), w którym następstwo zgłosek krótkich i długich nie jest ściśle ustalone, a jedynie równa jest ilość mor (podstawowych jednostek długości) w całym wierszu lub jego części stopie, ćwiartce lub wersecie. Pierwszy rodzaj wiersza nazywamy varṇika ( sylabiczny, varṇa = zgłoska), drugi mātṛka (dosł. miarowy, morowy, mātrā = miara). W obu rodzajach wiersza kluczowe jest rozróżnienie sylab krótkich i długich. Długą sylabą jest nie tylko taka, którą tworzy samogłoska długa, ale taka, której czas wymawiania jest dłuższy np. z powodu kilku spółgłosek obok siebie. W rzeczy samej nazywa się ją nie sylabą długą(dīrgha), ale zgłoską ciężką (guru). Ciężkimi są zgłoskami zgodnie z podaną definicją: sānusvāraś ca dīrghaś ca visargī ca gurur bhavet varṇaḥ saṁyoga-pūrvaś ca tathā pādānta-go pi vā Z nosówką (ṁ), z przydechem (ḥ), długie, a także przed każdą zbitką są ciężkimi sylabami; w wygłosie zaś obojętnie. Nie mówi się także w tym wypadku o zgłoskach krótkich (hrasva), tylko o lekkich (laghu). Lekkimi są zgłoski wszystkie inne niż guru. Podobnie jak w wersyfikacji greckiej podstawową jednostkę rytmu stanowi stopa (sanskr. gaṇa, grupa ). Na stopę w wierszach sylabicznych składają się zwykle trzy zgłoski, tworzące różne rytmy, będące kombinacją zgłosek lekkich i ciężkich. Takich kombinacji może być maksymalnie osiem. Do tego dochodzi stopa złożona z pojedynczej lekkiej zgłoski (oznaczonej nazwą la) i pojedynczej ciężkiej zgłoski (ga). Tak samo jak w wersyfikacji greckiej, mają one swoje nazwy, tyle że krótkie i samodefiniujące: np. ya, mā, sa; la, gā itd. Poniżej przedstawiam definicję dziesięciu różnych stóp, ujętą w jedną mnemotechniczną regułę: Ya Mā Tā Rā Ja Bhā Na Sa La Gāḥ ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ 1W przygotowaniu posługiwałem się wydaniem: Abhijñānaśākuntalam, ed. by Ramā Shankar Tripāthī, Sri Krishna Prakashan, Varanasi Do tego wydania odnoszą się także odniesienia. Wersję kaszmirską (K) uwzględniłem tylko w Akcie 6, gdyż ten rozdział przerabialiśmy szczegółowo na zajęciach z prof. Byrskim w pierwszym semestrze roku Odniesienia do wersji kaszmirskiej podałem w nawiasach kwadratowych. 1

2 Jak z niej korzystać? W sposób bardzo prosty. Jeśli chcemy poznać, jaki rytm wyraża np. stopa ya, patrzymy na jej długość i długość nazw stóp następujących po niej, czyli mā i tā; ponieważ jest ona krótka (lekka) a one długie (ciężkie), mamy zatem rytm (odpowiednik greckiego bakhu), co w indyjskiej symbolice zapisuje się ऽ ऽ. Tak samo odczytuje się pozostałe stopy. Warto się nauczyć tego wzoru na pamięć (uwzględniając długości!). Pozwoli to nauczyć się posługiwać się definicjami poszczególnych metrów, które także ujęte zostały w formuły mnemotechniczne. Poniżej zamieszczam wykaz wszystkich metrów występujących w Śakuntali, wraz z ich definicjami, przetłumaczonymi na język polski, w miarę możliwości z zachowaniem rytmu, który ma odzwierciedlać definiowane metrum (po polsku staram się tylko zachować równą liczbę sylab i cezurę). Anuṣṭubh / anuṣṭup (śloka ) (8). śloke ṣaṣṭhaṁ guru jñeyaṁ sarvatra laghu pañcamam dvi-catuṣ-pādayor hrasvaṁ saptamaṁ dīrgham anyayoḥ W śloce wszędzie ciężką zgłoską będzie szósta, lekką piąta; w ćwiartkach zaś drugiej i czwartej siódma lekką, ciężką w innych. W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 1: 5, 6, 11, 12, 26; Akt 2: 13,16,17. Akt 3: 1, 17,20. Akt 4: 4,7; Akt 6: 23, 28,32; Akt 7: 9, 13, 14, 15, 23, 28, 29. Pathyā-vaktra (8) jest odmianą anusztubhu: Stopa ja (dźa) występuje w niej po czwartej sylabie w padach drugiej i czwartej. Reszta jest jak w anusztubhu. W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 6: 14 2, Viyoginī (10/11) opuszczona viṣame sa-sa-jā guruḥ same sa-bha-rā lo 'tha gurur viyoginī W nierównej sa, sa, ja i gā, w równej sa, bhā, rā, la i gā to opuszczona. W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 2: 18, Akt 6: 1, [K: 6.10]; Akt 7: 1. Indravajrā (11) Grom Indry syād indravajrā yadi tau ja-gau gaḥ Indry grom się złoży z dwóch tā, ja, i dwóch gā'. Występuje w zwrotkach: Akt 4: 22, Akt 5: 4. Upendravajra (11) Grom Wisznu młodszego brata Indry 2 yad-yat sādhu na citre syāt kriyate tad anyathā tathā 'pi tasyā lāvaṇyaṁ rekhayā kiṁcid anvitaṁ 3prajāgrāt khilī-bhūtas tasyāḥ svapne samāgamaḥ bāṣpas tu na dadātyenāṁ draṣṭuṁ citra-gatām api 2

3 Upajāti: (11) połączenie obu powyższych. upendravajrā prathame laghau sā Grom jest Wisznu, gdy pierwszą jest lekka. Występuje w zwrotkach: Akt 2: 7; Akt 5: 5,20,25; Akt 6: 10 [K: 6.114],24,26, Akt 7: 2,5,19,31. Triṣṭubh / triṣṭup (11) metrum wedyjskie podobne do indrawadźry; cezura po czwartej lub piątej zgłosce. Metrum bardzo rzadkie w literaturze powedyjskiej, u Kalidasy wystąpił tylko jeden raz w kontekście ceremonii wedyjskiej: Akt 4: 8. Rathoddhatā (11) uniesiona w rydwanie Występuje w zwrotce: Akt.7: 18. rān na-rāv iha rathoddhatā lagau R, na, rā, la, gā tu rydwan porwał ją Śālinī (11) cnotliwa. Średniówka po 4 i 7 sylabach. Występuje w zwrotce: Akt.5: 30. māttau gau cec chālinī veda-lokaiḥ Po m ā dwa tā, dwa gā są w cnej cztery siedem. Aparavaktra (11-12) 'mająca inne usta', 'mówiąca coś innego'. ayuji na-na-ra-lāḥ guruḥ same tad aparavaktram idaṁ na-jau ja-rau W nieparzystych ćwiartkach: na, na, rā, la, gā w parzystych inne ma usta na, ja, ja, rā. Występuje w zwrotkach: Akt 4: 10 i Akt 5: 1. Māla-bhāriṇī (11-12) obwieszona girlandą viṣame sa-sa-jā gurū same cet sa-bha-rā yena mālabhāriṇīyam Gdy w nierównej sā, sā, ja, i dwie ciężkie, w równej sā, bhā, rā girlandy na niej wiszą. Występuje w zwrotkach: Akt 3: 21,22; Akt.7: 20,21. Druta-vilambita (12) Szybka i zwalniająca druta-vilambitam āha na-bhau bha-rau Nazwali szybką, co zwalnia z na, bhā, bhā, rā. Występuje w zwrotkach: Akt 2: 11, Akt 3: 16, Akt 5: 27, Akt 6: 8 4, Akt 7: 3. Vaṃśastha / vaṃśasthavila (12) 'Ród zachowująca' 4 muni-sutā-praṇaya-smṛti-rodhinā mama ca muktam idaṁ tamasā manaḥ manasijena sakhe prahariṣyatā dhanuṣi cūta-śaraś ca niveśitaḥ 3

4 vadanti vaṁśasthavilaṁ ja-tau ja-rau Mówią, że ród zachowuje, ja, tā, ja, rā. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 18,22,23; Akt 3: 11; Akt 4: 1; 5: 12,15,17; Akt 6: 13 [K:6.128],18 [K:6.153]; Akt 7: 10,16,30. Puṣpitāgra (12/13) z kwiecistym szczytem ayuji na-yuga-rephato yakāro yuji ca na-jau ja-ra-gā ca puṣpitāgraḥ W nieparzystych dwoje na, a po nich rā, ja. W parzystych na, ja, ja, rā, gā ma szczyt kwiecisty. Występuje w zwrotkach: Akt 2: 11, Akt 3: 16, Akt 5: 27, Akt 6: 11 [K:6.116], Akt 7: 3. Praharṣiṇī Radująca. Cezura (diareza) w każdej padzie po 3 i 10 sylabach, co powiedziane zostało też w zwięzłej definicji: tryāśābhir ma-na-ja-ra-gāḥ praharṣiṇīyam 'Trzy plus stron dziesięć: mā, na, ja, gā się raduje. Występuje w zwrotkach: Akt 6: 27,30. Rucitā / rucirā (13) Urocza. Cezura po 4 i 9. Występuje w Akt Vasanta-tilakā (14) 'wiosnę znacząca'. ja-bhau sa-jau giti rucirā catur-grahaiḥ 'Ja, bhā, sa, ja ma piękna: cztery i planety 5. uktā vasantatilakā ta-bha-jā ja-gau gaḥ Wiosny oznaką nazwano, ta, bhā ja, ja, gā, gā. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 8,17,31; 2: 9,12; Akt 3: 8,18,24, Akt4: 2,3,11,13,14,15,20; Akt 5: 2,3,6,22,23; Akt 6: 12 [K: 6.123],16 [K: 6.135],20 [[K: 6.162],25; Akt 7: 4,6,17,25,26,32. Mālinī (15) Zwieńczona girlandą. Średniówka po ośmiu (bhogī wąż ) 6 światy ) 7 sylabach. 7,34; na-na-ma-ya-ya-yuteyaṁ mālinī bhogi-lokaiḥ Na, na, ma, ya, ya utworzą zwieńczoną ma węże i światy i siedmiu (loka Występuje w zwrotkach: Akt 1: 10,19,20; Akt 2: 4; Akt 3: 3; Akt 5: 7,8,19; Akt.7: Śikhariṇī (17) w koronie. Cezura po 6 (rasa 'smak') i 11 (rudra 'duch z orszaku Śiwy'). rasai rudraiś chinnā ya-ma-na-sa-bha-lā gaḥ śikhariṇī 5 Graha 'planeta'+ S o ce, Ksi yc i dwa w z y Ksi yca zwane Rahu i Ketu; jest dziewi 'planet', dlatego symbolizuj t liczb. 6 Osiem Vasu wyobra anych jako w e (smoki) strzeg ce skarbów symbolizuj liczb osiem. 7 Siedem wiatów w kosmologii wedyjskiej: bh, bhuvas, svar, mahas, jana, tapas, satya - symbolizuj siódemk. 4

5 Dzielona po smakach 8 i Rudrach 9 ya m-na-s bhā l-gā koronę ma. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 9,14; Akt 2: 10; Akt 3: 6; Akt 5: 10; Akt.6: 9 [K: 6.105]; Akt 7: 33; Hariṇī porywająca 10. Cezury po 6, 4 (veda) i 7 (haya koń słońca ). na-sa-ma-ra-sa-lā gaḥ ṣaḍ-vedair hayair hariṇī matā Na, sa, ma, ra, sa, la, gā: sześć plus cztery i gdy konie 11 ma porywa. Występuje w zwrotkach: Akt 3: 10, Akt 4: 19, Akt 7: 24. Mandakrāntā Wolno krocząca Cezura po 4, 6 i 7 sylabach. mandākrāntāmbudhi-rasana-gair mo bha-nau tau sa-yugmam "Wolno kroczy po dziesięć i siedem mā, bhā, na, tā, tā i dwa sa. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 15,33; Akt 2: 14,15. Śārdūlavikrīḍitā (19) igrająca z tygrysem sūryāśvair yadi maḥ sa-jau sa-ta-ta-gāḥ śārdūla-vīkrīḍitam ; Tuzin plus siedem z mā sa ja, sa ta ta gā, z tygrysem sobie igra. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 14, 30; Akt 2: 2,5,6; Akt 3: 7,23; Akt 4: 5,6,9,17,18; Akt 5: 9; Akt 6: 4 [K: 6.61],5 [K:6.70],6 [K.6.78],17 [K:6.148] ; Akt 7: 8,11,12,27. Srāgdharā (21) trzymająca wieniec m-ra-bh-nair yānāṁ trayeṇa tri-muni-yati-yutā sragdharā kīrtiteyam Z m-rā, bh-na i z tójką ya znów, z cezurami po siedem zwana jest z wieńcem w ręku. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 1, 7. Āryā (12/18/12/15 mor) Szlachetna. W odróżnieniu do wszystkich poprzednich, należy do metrów stopowo-morowych (mātṛka). yasyāḥ pāde prathame dvādaśa-mātrās tathā tṛtīye'pi aṣṭādaśa dvitīye caturthake pañcadaśa sāryā Gdy dwanaście się mor znajdzie w pierwszej ćwiartce i tyle samo będzie w trzeciej A osiemnaście mor w drugiej, w czwartej piętnaście to jest szlachetną. Występuje w zwrotkach: Akt 1: 2, 3, 13, 16, 17, 21, 25, 28, 29, 34. Akt 2: 1, 8; Akt 3: 2,4,5,9, 12, 14, 15, 19; Akt 4: 12, 16, 21; Akt 5: 11, 13, 16, 18, 21, 28, 31; Akt 6: 2 [K: 6.46],3 [K: 6.55],7 [K: 6.81],15 [K: 6.142],19 [K: 6.153],21 [K: 6.169],31. 8 Sze smaków: s odki, kwa ny, s ony, ostry, cierpki i gorzki. 9 Dziewi Rudrów z orszaku Siwy. 10 Lub: 's oneczna' bo hara to m.in. s o ce. 11 Siedem rumaków s onecznych czyli dni tygodnia symbol liczby siedem. 5