UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI INSTYTUT PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO ZAKŁAD PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO. mgr Joanna Konderla

Transkrypt

1 UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI INSTYTUT PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO ZAKŁAD PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO mgr Joanna Konderla PRAWO ZWYCZAJOWE W STOSUNKACH DYPLOMATYCZNYCH PAŃSTW W ŚWIETLE PRAC KOMISJI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO ONZ Autoreferat rozprawy doktorskiej Promotor: Recenzenci: prof. UW dr hab. Stefan Sawicki prof. UKSW dr hab. Elżbieta Karska prof. dr hab. Maciej Perkowski Warszawa, maj 2018

2 I. Przedmiot pracy Prawo zwyczajowe jest najstarszym źródłem prawa międzynarodowego regulującym stosunki dyplomatyczne pomiędzy państwami. Przez wieki normy zwyczajowego prawa dyplomatycznego regulowały postępowanie państw i umożliwiały efektywną współpracę społeczności międzynarodowej, pozwalającą państwom, niezależnie od różnic występujących w ich systemach konstytucyjnych i społecznych, na osiągnięcie wzajemnego zrozumienia i rozwiązywanie nieporozumień środkami pokojowymi 1. Jednakże postępująca intensyfikacja współpracy międzynarodowej pomiędzy państwami przyniosła ideę kodyfikacji prawa międzynarodowego w postaci umów międzynarodowych, w tym też norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego. Zadania tego podjęła się Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ (dalej Komisja lub KPM), która w 1958 r. przedstawiła projekt konwencji regulującej zagadnienia prawa dyplomatycznego. Projekt ten stał się podstawą do przyjęcia przez państwa zgromadzone na konferencji kodyfikacyjnej w Wiedniu, Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z dnia 18 kwietnia 1961 r 2. Obecnie jej stronami są niemal wszystkie państwa świata 3. Przedmiotem prezentowanej rozprawy doktorskiej jest szczegółowa analiza prawa zwyczajowego obowiązującego w stosunkach dyplomatycznych pomiędzy państwami w świetle prac Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ w latach , a więc od momentu powołania specjalnego sprawozdawcy (A.E.F. Sandströma) celem opracowania zagadnienia stosunków dyplomatycznych i immunitetów do czasu przyjęcia przez KPM ostatecznego projektu będącego podstawą dla przyszłej Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. Analizie poddane zostały normy zwyczajowego prawa dyplomatycznego 1 Sprawa personelu dyplomatycznego i konsularnego USA w Teheranie (USA/ Iran), postanowienie wstępne, ICJ Reports 1979, s Dz.U nr 37, poz Dalej jako Konwencja wiedeńska z 1961 r. lub Konwencja. 3 Na dzień 30 kwietnia 2018 r. została ona ratyfikowana przez 191 państw, za: United Nations Treaty Collection, (dostęp ). 1

3 w klasycznym jego ujęciu, czyli obowiązującego wyłącznie w stosunkach pomiędzy państwami. II. Uzasadnienie wyboru, cel pracy i hipotezy badawcze Uzasadniając wybór tematu prezentowanej rozprawy, należy wskazać, że w listopadzie 2017 r. minęło dokładnie siedemdziesiąt lat od dnia przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne rezolucji powołującej do życia Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. W ciągu dziesięcioleci organ ten w ogromnym stopniu przyczynił się do rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji, której jednym z największych osiągnięć jest właśnie Konwencja wiedeńska z 1961 r. Powszechnie uznaje się, że Konwencja stanowi kodyfikację prawa zwyczajowego, a tylko w niewielkim zakresie jest wyrazem stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Nie ulega wątpliwości, że umowa międzynarodowa może stanowić dowód istnienia norm prawa zwyczajowego 4. Nie oznacza to jednak, że Konwencja wiedeńska z 1961 r. jest tylko kodyfikacją. Podstawowym celem badawczym prezentowanej rozprawy była weryfikacja hipotezy mówiącej, iż Konwencja wiedeńska z 1961 r. jest także wyrazem twórczego wkładu Komisji Prawa Międzynarodowego, realizującej funkcję przyczyniania się do stopniowego rozwoju prawa dyplomatycznego. Sformułowana hipoteza wynika z opinii wyrażanych podczas prac Komisji nad prawem dyplomatycznym. Jej członkowie, formułując wiele postanowień projektu przyszłej konwencji, zdawali sobie sprawę, że wykraczają one poza obowiązujące zwyczajowe prawo dyplomatyczne. Dlatego dokładna analiza travaux préparatoires prowadzi do wniosku, że w rzeczywistości brak było pewności, co do dokładnej treści norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego, a zaproponowane przez Komisję normy miały wielokrotnie charakter postępowy. Drugim celem prezentowanej pracy doktorskiej było określenie, które normy wyrażone w Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. stanowią wyraz kodyfikacji, a które stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Jak wskazuje prof. Jerzy 4 Por. R.R. Baxter, Treaties and Customs, Collected Courses of the Hague Academy of International Law, Boston 1970, vol. 129, s

4 Menkes, nigdy nie sporządzono bilansu otwarcia 5 określającego pochodzenie norm wyrażonych w Konwencji. Po raz pierwszy taki szczegółowy bilans został przeprowadzony w niniejszej rozprawie. W konsekwencji pozwoliło to na ocenę, które normy stanowią wkład Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ w stopniowy rozwój prawa dyplomatycznego, a które są kodyfikacją tego prawa. III. Metodologia W rozprawie analiza zwyczajowego prawa dyplomatycznego w świetle prac Komisji przeprowadzona została przy użyciu metody historycznoprawnej oraz prawnoporównawczej. Metoda historycznoprawna została zastosowana do analizy źródeł poznania prawa zwyczajowego, za które przyjęto dokumenty, które były rezultatem opracowania zagadnienia stosunków dyplomatycznych i immunitetów przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. W tym kontekście, za najważniejsze dokumenty uznano raporty specjalnego sprawozdawcy A.E.F. Sandströma z 1955 r. i 1958 r., stenogramy z dyskusji na forum KPM na dziewiątej i dziesiątej sesji w 1957 r. i 1958 r. oraz projekty przyszłej konwencji, opatrzone komentarzami Komisji, opublikowane w Yearbook of International Law Commission. Badanie norm prawa zwyczajowego przeprowadzono także w oparciu o opinie i oceny wyrażone przez poszczególnych członków Komisji Prawa Międzynarodowego, jak i kolegialnie przez ten organ. Dodatkowo, przeanalizowano także uwagi państw przestawione podczas 12. sesji Komitetu Szóstego Zgromadzenia Ogólnego ONZ, przesłane do Komisji w 1958 r., oraz stanowiska państw wyrażone podczas konferencji w Wiedniu w 1961 r. W prezentowanej pracy doktorskiej przeanalizowano także wybrane dokumenty pochodzące ze zbiorów Ligi Narodów oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych, dotyczące prawa dyplomatycznego obowiązującego pomiędzy państwami. Pozwoliło to na sformułowanie wniosków dotyczących zakresu: kodyfikacji 5 J. Menkes, Zakres podmiotowy konwencji wyzwanie zmiany, [w:] Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona- Kostrzewa (red.), 50 lat konwencji wiedeńskiej aktualna kondycja uregulowań dotyczących stosunków dyplomatycznych, Warszawa 2012, s

5 i stopniowego rozwoju norm prawa dyplomatycznego wyrażonych w Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. Przebieg i wyniki prac Komisji nad zagadnieniem stosunków dyplomatycznych i immunitetów zostały następnie przeanalizowane porównawczo z umowami międzynarodowymi, prawem wewnętrznym państw, oraz innymi dokumentami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Co więcej, badania zostały poszerzone i uzupełnione o poglądy doktryny w zakresie prawa zwyczajowego oraz prawa dyplomatycznego wyrażone przed i po przyjęciu Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. W rozprawie wykorzystano opracowania w języku polskim, angielskim i francuskim. Tak zastosowane metody badawcze pozwoliły na uzyskanie szerokiej perspektywy pozwalającej na całościowe przeanalizowanie norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego. IV. Struktura pracy Prezentowana rozprawa doktorska, poza wstępem i zakończeniem, składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera opis genezy kodyfikacji prawa dyplomatycznego. Ponadto zostały w nim przedstawione podstawowe zagadnienia terminologiczne wynikające z przedmiotu badań. Choć nie mają one charakteru wyczerpującego, gdyż wykraczałoby to poza przedmiot rozprawy, służą one wyjaśnieniu oraz uporządkowaniu terminów wykorzystywanych w dalszych częściach pracy doktorskiej. Rozdział drugi poświęcony został proceduralnym aspektom prac Komisji Prawa Międzynarodowego nad zagadnieniem stosunków dyplomatycznych i immunitetów w latach Obejmuje on przebieg prac Komisji nad prawem dyplomatycznym, jak również negocjacje państw podczas konferencji kodyfikacyjnej w Wiedniu, które razem doprowadziły do przyjęcia Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. Rozdział trzeci zawiera analizę norm prawa dyplomatycznego regulujących ustanowienie stosunków dyplomatycznych, status szefa oraz personelu misji dyplomatycznej. Nie ulega wątpliwości, że wiele tych zagadnień regulowanych było przez normy prawa zwyczajowego. Jednakże Komisja Prawa 4

6 Międzynarodowego przeprowadziła wiele debat obejmujących między innymi zasadność dalszego ustanawiania szefów misji w drugiej klasie lub status przedstawicieli dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej. Rozdział czwarty obejmuje analizę przebiegu prac w Komisji nad zagadnieniem funkcji pełnionych przez misje dyplomatyczne zgodnie z obowiązującym prawem zwyczajowym. Do momentu przyjęcia Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. państwa były zgodne, że obejmują one: informowanie, obserwowanie i negocjowanie. Komisja wskazała zaś, że ten katalog powinien obejmować także funkcje popierania przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym i państwem przyjmującym w różnych dziedzinach współpracy międzynarodowej oraz możliwość pełnienia przez misję dyplomatyczną funkcji konsularnych. W rozdziale piątym omówiono teoretyczne podstawy przyznawania przywilejów i immunitetów przez państwa. Wynikiem prac Komisji była powszechna akceptacja teorii funkcji, stanowiąca, że przywileje i immunitety udzielane są ze względu na konieczność zapewnienia niezakłóconego wykonywania funkcji przez misję dyplomatyczną. Co więcej, w tym rozdziale przeprowadzono analizę przywilejów i immunitetów przyznawanych misji dyplomatycznej na terytorium państwa przyjmującego. Zostały one omówione jako pierwsze z uwagi na przyjęte przez Komisję założenie, że przywileje i immunitety misji dyplomatycznej jako instytucji, powinny zyskać pierwszeństwo przed normami regulującymi statusu personelu misji w państwie przyjmującym. Rozdział szósty zawiera analizę przywilejów i immunitetów personelu misji dyplomatycznej na terytorium państwa przyjmującego oraz państw trzecich wynikających z prawa zwyczajowego. Co więcej, w rozdziale tym zbadano przywileje i immunitety personelu misji dyplomatycznej, których przyznanie zaproponowała Komisja Prawa Międzynarodowego. Podkreślenia wymaga fakt, że uprzywilejowany status członków personelu misji nierozerwalnie łączy się z ich zobowiązaniem do przestrzegania prawa wewnętrznego państwa przyjmującego. 5

7 W rozdziale siódmym dokonano analizy miejsca prawa zwyczajowego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa dyplomatycznego, w polskim porządku prawnym, w świetle obowiązujących źródeł prawa wewnętrznego, orzecznictwa sądów oraz poglądów doktryny. Szczególnie wskazano na źródła obowiązywania prawa zwyczajowego w polskim prawie wewnętrznym. V. Wnioski Przeprowadzone w pracy doktorskiej badania pozwalają na sformułowanie szeregu wniosków. Po pierwsze, analizując cały proces uwieńczony przyjęciem Konwencji wiedeńskiej z 1961 r., należy zauważyć, że stanowi on modelowy przykład kodyfikacji prawa międzynarodowego. Zawiera on w sobie wszystkie etapy kodyfikacji prawa zwyczajowego. Pierwszy etap obejmował przyjęcie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucji polecającej Komisji opracowanie tematu, zgodnie z procedurami określonymi w jej Statucie, drugi na opracowaniu tematu i przygotowani projektu, który został następnie przedstawiony państwom. Pozwoliło to na przejście do trzeciego etapu, w którym na zwołanej do Wiednia w 1961 r. konferencji delegaci państw negocjowali i przyjęli ostateczną treść Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. Jednakże nawet we wzorcowej procedurze kodyfikacji prawa zwyczajowego nie uniknięto przyjęcia postanowień, które przyczyniły się do stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Po drugie, badania przeprowadzone w rozprawie pozwoliły na pozytywną weryfikację pierwszej hipotezy badawczej. Stanowiła ona, że pomimo powszechnie przyjmowanego założenia, że Konwencja wiedeńska z 1961 r. jest kodyfikacją zwyczajowego prawa dyplomatycznego to należy uznać, że jest ona także wyrazem stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Analiza materiałów źródłowych wykazała, że pomimo, iż podstawowym celem Komisji Prawa Międzynarodowego było dążenie do przygotowanie projektu kodyfikacji, to w trakcie prac nad szczegółową treścią norm okazało się, że praktyka państw była niejednolita, a orzeczenia sądów i poglądy doktryny niespójne. Trudność prac polegała zatem na wypracowaniu zakresu i dokładnej treści kolejnych, szczegółowych już postanowień projektu przyszłej konwencji. W tym zakresie Komisja musiała podjąć szereg autonomicznych decyzji. Doprecyzowanie norm 6

8 dyplomatycznego prawa zwyczajowego przez Komisję Prawa Międzynarodowego w przyjętym przez państwa projekcie Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. należy uznać za wypełnienie funkcji przyczyniania się do stopniowego rozwoju prawa dyplomatycznego. Warto również wskazać, że zaproponowane przez Komisję normy umowne miały swoje źródło nie tylko w dyplomatycznym prawie zwyczajowym, ale i w praktyce państw, które przyznawały przywilejów i immunitetów w oparciu o comitas gentium, umowy dwustronne lub przepisy prawa wewnętrznego. Ten sposób działania także należy uznać za przyczyniający się do stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego, a nie jego kodyfikację. Co więcej, Komisja Prawa Międzynarodowego zaproponowała wiele nowych postanowień o charakterze stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Propozycje te spotkały się z różnym, w tym negatywnymi, stanowiskami państw. Jednakże, zaproponowany przez Komisję projekt przyszłej konwencji został w większości zaakceptowany przez państwa. Podkreślenia wymaga również fakt, że same państwa prowadząc negocjacje na konferencji w Wiedniu w 1961 r. przyczyniły się do stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego wprowadzając zupełnie nowe rozwiązania odpowiadające ówczesnej praktyce. Po trzecie, należy zauważyć, że pomimo założonego przez Komisję Prawa Międzynarodowego celu, jakim było pełne i wyczerpujące uregulowanie prawa dyplomatycznego obowiązującego pomiędzy państwami w projekcie przyszłej konwencji, nadal istnieją prawa lub obowiązki wynikające wprost ze zwyczajowego prawa dyplomatycznego. Wynika to wprost ze wstępu do Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. stanowiącego, iż normy międzynarodowego prawa zwyczajowego powinny nadal obowiązywać w sprawach, które nie zostały wyraźnie uregulowane postanowieniami niniejszej Konwencji. Po czwarte, został osiągnięty drugi cel rozprawy, jakim było wskazanie, które normy prawne wynikającej z Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. stanowią wyraz kodyfikacji, a które stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Jako 7

9 przykład kodyfikacji istniejących norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego można wskazać obowiązek uzyskiwania agrément dla mianowanego szefa misji dyplomatycznej oraz pełny immunitet jurysdykcyjny członków personelu dyplomatycznego misji w sprawach karnych. Z drugiej strony, wśród propozycji Komisji mających charakter stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego, można wymienić wprowadzenie uprawnienia państwa przyjmującego do ograniczania liczebności personelu misji dyplomatycznej państwa wysyłającego lub też akceptację pełnego przywileju nietykalności pomieszczeń misji. Podsumowując, nie ulega wątpliwości, że rezultatem prac Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ było ściślejsze sformułowanie i usystematyzowanie istniejących norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego. Należy też podkreślić, ogromną rolę Komisji, która przyczyniła się do doprecyzowania i uzupełnienia norm zwyczajowego prawa dyplomatycznego, które budziły wątpliwości, oraz do wprowadzenia zupełnie nowych norm, które nie miały wcześniej podstaw normatywnych. W ten sposób Komisja zrealizowała swoje zadanie, jakim jest przyczynianie się do stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego. Co więcej, prace Komisji Prawa Międzynarodowego i państw zgromadzonych na konferencji w Wiedniu, uwieńczone przyjęciem Konwencji wiedeńskiej z 1961 r., ograniczyły stosowanie zwyczajowego prawa dyplomatycznego na rzecz prawa umownego. W konsekwencji Komisja przyczyniła się także do ograniczenia fragmentaryzacji prawa dyplomatycznego i to ten samoograniczający się reżim prawny 6, wyznacza obecnie zasady postępowania państw w ich wzajemnych stosunkach dyplomatycznych. 6 Sprawa personelu dyplomatycznego, s