Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu

Transkrypt

1

2 Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu Hanna Witczak Wydanie 1 Warszawa 2013

3 Redaktor prowadzący: Agnieszka M. Zagozda Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks e -mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie ROZDZIAŁ I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy Uwagi ogólne Charakter prawny dziedziczenia Wyjątki od zasady sukcesji uniwersalnej w prawie spadkowym Nabycie korzyści wynikającej z zapisu Uwagi wprowadzające Sytuacja prawna zapisobiercy zwykłego Sytuacja prawna zapisobiercy windykacyjnego Prawa majątkowe przechodzące po śmierci spadkodawcy ex lege na oznaczone osoby niezależnie od ich przymiotu spadkobiercy Przesłanki dziedziczenia Uwagi ogólne Pozytywne przesłanki dziedziczenia Tytuł powołania do dziedziczenia Uwagi wprowadzające Testament jako tytuł powołania do dziedziczenia Ustawa jako tytuł powołania do dziedziczenia Zbieg tytułów powołania do dziedziczenia Zdolność do dziedziczenia Negatywne przesłanki nabycia spadku. Pojęcie wyłączenia od dziedziczenia Wyłączenie od dziedziczenia przez sąd

5 Spis treści 2.1. Uznanie za niegodnego dziedziczenia Ratio legis regulacji niegodności dziedziczenia Konstrukcja prawna niegodności dziedziczenia w prawie polskim i wybranych obcych systemach prawnych Niegodność dziedziczenia w przepisach dekretu Prawo spadkowe i w przepisach Kodeksu cywilnego Niegodność dziedziczenia w regulacjach wybranych państw obcych Uwagi wprowadzające Niegodność dziedziczenia w niemieckim kodeksie cywilnym Niegodność dziedziczenia w prawie czeskim Niegodność dziedziczenia w prawie francuskim Konstrukcja prawna niegodności dziedziczenia w prawie rosyjskim Spór o naturę prawną (charakter prawny) niegodności dziedziczenia w prawie włoskim Zakres podmiotowy instytucji niegodności dziedziczenia Wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia na podstawie orzeczenia sądu w prawie polskim i wybranych obcych systemach prawnych Ratio legis art. 940 k.c Wyłączenie małżonka od dziedziczenia w wybranych obcych systemach prawnych ( 1933 k.c.niem. oraz art. 759 k.c.austr.) Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie Prawo polskie Relacja między pojęciami wyłączenie od dziedziczenia i wydziedziczenie w prawie polskim Skutki testamentu negatywnego Dopuszczalność częściowego wyłączenia od dziedziczenia i częściowego wydziedziczenia Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie niemieckim Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie czeskim Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie rosyjskim ROZDZIAŁ II. Przyczyny wyłączenia od dziedziczenia na podstawie orzeczenia sądu Uwagi wprowadzające

6 Spis treści 2. Popełnienie przestępstwa jako przyczyna niegodności dziedziczenia Uwagi ogólne Pojęcie przestępstwa w rozumieniu art pkt 1 k.c Dopuszczenie się przestępstwa w rozumieniu art pkt 1 k.c Dokonanie a dopuszczenie się przestępstwa Przygotowanie i usiłowanie popełnienia przestępstwa jako przyczyna niegodności dziedziczenia Sprawstwo pojedyncze i przestępne współdziałanie jako przyczyna niegodności dziedziczenia Sprawstwo pojedyncze i sprawcze współdziałanie w popełnieniu czynu zabronionego Niesprawcze postacie współdziałania Dopuszczenie się umyślnie przestępstwa w rozumieniu art pkt 1 k.c. i w rozumieniu prawa karnego Pojęcie umyślności w prawie karnym Umyślność jako znamię strony podmiotowej czynu zabronionego Normatywne i doktrynalne postacie zamiaru Zamiar bezpośredni i jego odmiany (zamiar przemyślany, nagły, o szczególnym zabarwieniu i zamiar ogólny) Zamiar ewentualny Dopuszczenie się umyślnie przestępstwa jako przyczyna niegodności dziedziczenia Uwagi ogólne Pojęcie winy. Zdolność do zawinienia Okoliczności wyłączające winę Niepoczytalność Pojęcie, przyczyny i skutki wyłączenia albo ograniczenia poczytalności Popełnienie przestępstwa w stanie silnego wzburzenia a poczytalność sprawcy Błąd co faktu (art. 28 k.k.) Błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę (art. 29 k.k.) oraz błąd co do prawa (art. 30 k.k.) Przedmiot czynności wykonawczej Ciężar gatunkowy przestępstwa w prawie karnym a ciężkie przestępstwo w rozumieniu art pkt 1 k.c Zbrodnie, występki, ciężkie i szczególnie groźne przestępstwa w prawie karnym

7 Spis treści Próba określenia kryteriów ciężkości przestępstwa uzasadniającego niegodność dziedziczenia Uwagi wprowadzające Rodzaj chronionego dobra prawnego Ustawowe granice zagrożenia Wymiar kary Zasady i dyrektywy wymiaru kary. Uwagi ogólne Okoliczności wpływające na wymiar kary (motywacja i sposób działania sprawcy; rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa) Modyfikacje sankcji karnej nadzwyczajny wymiar kary Wybrane typy przestępstw jako potencjalna przyczyna niegodności dziedziczenia Uwagi ogólne Zbrodnie Zabójstwo typu podstawowego (art k.k.) Zabójstwa kwalifikowane ze względu na sposób działania sprawcy (zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem art pkt 1 k.k., i zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych art pkt 4 k.k.) Zabójstwo kwalifikowane ze względu na motywację sprawcy (zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie art pkt 3 k.k., oraz zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem art pkt 2 k.k.) Pozbawienie wolności, które łączyło się ze szczególnym udręczeniem (art k.k.) Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem (art k.k.); zgwałcenie zbiorowe, zgwałcenie wobec małoletniego poniżej lat 15 i zgwałcenie kazirodcze (art k.k.) Występki Uwagi wprowadzające Występki przeciwko osobie spadkodawcy Zabójstwo w afekcie (art k.k.) Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art k.k.) Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (art k.k.) Zabójstwo eutanatyczne (art. 150 k.k.) Namowa i pomoc do samobójstwa (art. 151 k.k.)

8 Spis treści Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad narażonym (art k.k.) Udział w pobiciu z narażeniem na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo spowodowania ciężkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu (art k.k.) Bezpośrednie narażenie na zarażenie wirusem HIV (art k.k.) Nieudzielenie pomocy w stanie zagrożenia życia (art k.k.) Przestępstwo stalkingu (art. 190a 1 i 2 k.k.) Przestępstwo porzucenia (art. 210 k.k.) Przestępstwo uporczywej niealimentacji (art. 209 k.k.) Zniesławienie (art. 212 k.k.) Przestępstwa przeciwko mieniu Uwagi ogólne Rozbój (art. 280 k.k.) Kradzież rozbójnicza (art. 281 k.k.) Naruszenie swobody testowania jako przyczyna niegodności dziedziczenia Uwagi wprowadzające Naruszenie swobody testowania w rozumieniu art pkt 2 i 3 k.c Nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie mu, w taki sam sposób, w dokonaniu jednej z tych czynności Umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu, jego podrobienie lub przerobienie albo świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę Przestępstwa przeciwko swobodzie testowania Uwagi wprowadzające Przestępstwa przeciwko wolności Przestępstwo groźby karalnej (art k.k.) Przestępstwo zmuszania (art k.k.) Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów Przestępstwo materialnego fałszerstwa dokumentów (art i 3 k.k.)

9 Spis treści Przestępstwo zniszczenia, uszkodzenia, uczynienia bezużytecznym, ukrycia lub usunięcia dokumentu (art. 276 k.k.) Przestępstwa przeciwko mieniu Wymuszenie rozbójnicze (art. 282 k.k.) Oszustwo klasyczne (art k.k.) Przyczyny niegodności dziedziczenia w wybranych obcych systemach prawnych Uwagi wprowadzające Popełnienie przestępstwa jako przyczyna niegodności dziedziczenia Naruszenie swobody testowania Pozbawienie władzy rodzicielskiej Złośliwe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego ROZDZIAŁ III. Tryb i skutki wyłączenia od dziedziczenia Postępowania w sprawach o wyłączenie od dziedziczenia Tryb orzekania Właściwość sądu Postępowanie w sprawach o uznanie za niegodnego dziedziczenia Legitymacja czynna w sprawach o niegodność dziedziczenia Pojęcie interesu w rozumieniu art. 929 k.c Podmioty uprawnione do wytoczenia powództwa z art. 928 k.c Charakter prawny uprawnienia do żądania uznania za niegodnego dziedziczenia Długość i charakter prawny terminów do zgłoszenia żądania przez zainteresowanego Legitymacja bierna w sprawach o niegodność dziedziczenia Spadkobierca, zapisobierca zwykły, zapisobierca windykacyjny Uprawniony do zachowku Znaczenie wyroku karnego w sprawach o niegodność dziedziczenia Uwagi ogólne Zakres związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku wydanego w postępowaniu karnym Przebaczenie Charakter prawny i skutki wyroku wydanego w postępowaniu o uznanie za niegodnego dziedziczenia Uwagi wprowadzające Skutki uznania za niegodnego spadkobiercy

10 Spis treści Uznanie za niegodnego spadkobiercy testamentowego zmiana wielkości udziałów spadkobierców testamentowych dziedziczących w zbiegu z niegodnym dziedziczenia lub/i zmiana tytułu powołania do dziedziczenia Uznanie za niegodnego spadkobiercy ustawowego Zmiana wielkości udziałów spadkobierców ustawowych dziedziczących w zbiegu ze spadkobiercą uznanym za niegodnego dziedziczenia Zmiana porządku dziedziczenia wskutek uznania spadkobiercy ustawowego za niegodnego dziedziczenia Uznanie za niegodnego spadkobiercy obciążonego zapisem zwykłym lub poleceniem Skutki uznania za niegodnego zapisobiercy zwykłego oraz zapisobiercy zwykłego obciążonego poleceniem Skutki uznania za niegodnego zapisobiercy windykacyjnego Skutki uznania za niegodnego uprawnionego do zachowku Postępowanie w sprawach o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia Uwagi wprowadzające Legitymacja bierna w sprawach o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia Legitymacja czynna w sprawach o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia. Terminy do zgłoszenia żądania przez uprawnionego Przesłanki uwzględnienia powództwa z art. 940 k.c Uwagi ogólne Wystąpienie przez spadkodawcę o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy jego współmałżonka Żądanie spadkodawcy rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub orzeczenia separacji Żądanie spadkodawcy ustalenia winy jego współmałżonka w rozkładzie pożycia Zasadność żądania spadkodawcy Skutki wyroku wyłączającego małżonka spadkodawcy od dziedziczenia Charakter prawny orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 940 k.c Skutki wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c Uwagi ogólne

11 Spis treści Sytuacja prawna małżonka spadkodawcy w dziedziczeniu ustawowym. Skutki wyłączenia od dziedziczenia względem wyłączonego Udziały małżonka spadkodawcy w dziedziczeniu ustawowym Szczególne uprawnienie małżonka spadkodawcy w dziedziczeniu ustawowym ustawowy zapis naddziałowy Zmiana wielkości udziałów współspadkobierców ustawowych lub zmiana porządku dziedziczenia ustawowego ze względu na wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia Wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego a prawo do zachowku Dziedziczenie testamentowe małżonka spadkodawcy wyłączonego od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c Skutki uznania za niegodnego oraz wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia względem osób trzecich Uwagi ogólne Roszczenie o ochronę dziedziczenia Podmioty uprawnione do wystąpienia przeciwko rzekomemu spadkobiercy z roszczeniem z art k.c Treść i charakter prawny roszczenia o ochronę dziedziczenia Roszczenia uzupełniające przeciwko rzekomemu spadkobiercy Roszczenie rzekomego spadkobiercy o zwrot nakładów Ograniczenie w czasie dochodzenia roszczeń z art i 2 k.c Przedawnienie roszczenia o wydanie spadku lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład (art k.c.) Przedawnienie roszczeń z art k.c Skuteczność czynności prawnych dokonanych przez niegodnego dziedziczenia oraz małżonka spadkodawcy wyłączonego od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c Uznanie za niegodnego dziedziczenia lub wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia a udokumentowanie praw do spadku wzmianka Zakończenie Bibliografia

12 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c.austr. kodeks cywilny austriacki k.c.czes. kodeks cywilny czeski k.c.franc. kodeks cywilny francuski k.c.hiszp. kodeks cywilny hiszpański k.c.niem. kodeks cywilny niemiecki k.c.ros. kodeks cywilny rosyjski k.c.szwajc. kodeks cywilny szwajcarski k.c.ukr. kodeks cywilny Ukrainy k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) k.k.ukr. kodeks karny Ukrainy k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 7 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) p.w.k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) pr.bank. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) pr.spadk. dekret z 8 października 1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.) 13

13 Wykaz skrótów Czasopisma KPP Legalis Lex LexisNexis Mon. Pr. NP OSA OSNCP OSNKW OSNPG OSP OSPiKA Pal. PiP PN Prok. i Pr. PS RPEiS SC SP ZNUJ Kwartalnik Prawa Prywatnego system informacji prawnej Wydawnictwa C.H. Beck system informacji prawnej Wolters Kluwer Polska Lexis.pl Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Palestra Państwo i Prawo Przegląd Notarialny Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Prawnicze Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

14 Wprowadzenie Wprowadzenie Wprowadzenie Obok celów społecznych, prawo spadkowe realizuje także cel głęboko symboliczny, osobisty, o skrajnie indywidualistycznej naturze 1. Celem tym jest wybór spadkobiercy, osoby, która nie tylko ma otrzymać prawa i obowiązki majątkowe spadkodawcy, lecz ma jednocześnie stanowić przedłużenie osobowości testatora, trwały ślad jego bytowania na świecie 2. Realizacja tego celu jest możliwa w szczególności dzięki przyznanej spadkodawcy swobodzie testowania. Nie budzi wątpliwości, że ustawodawca może zmierzać do jego osiągnięcia również przez odpowiednią konstrukcję przepisów o dziedziczeniu ustawowym, tj. taką, która uwzględnia typową, dorozumianą wolę zmarłego, jego domniemane życzenia w tym zakresie 3. Znajdą one jednak zastosowanie dopiero w braku ważnych i skutecznych rozrządzeń testatora powołujących spadkobiercę (spadkobierców) do całości spadku. Z istoty dziedziczenia wynika, że tak długo, jak długo żyje spadkodawca, żaden z potencjalnych spadkobierców, zarówno ustawowych, jak i testamentowych, nie może mieć pewności co do nabycia spadku. W szczególności spadkodawca ma nieograniczoną swobodę pozbawienia spadkobiercy możliwości dziedziczenia z ustawy albo przez sporządzenie testamentu, w którym do spadku powołane zostaną osoby spoza kręgu ustawowego, albo takiego, w którym wyłączy od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego, nie powołując w to miejsce nikogo innego (testament negatywny). Również tylko spadkodawca, sporządzając testament, w którym odwołuje uprzed- 1 J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach dziedziczenia ustawowego, Studia Prawa Prywatnego 2009, nr 2, s J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1959, s J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach..., s. 83 oraz 85. Zob. też M. Pazdan, Projektowane zmiany w unormowaniu dziedziczenia ustawowego, Rej. 2008, nr 4, s

15 Wprowadzenie nio sporządzony, albo taki, w którym wprawdzie nie odwołuje wyraźnie poprzedniego, ale powołuje do dziedziczenia inne osoby niż te wskazane wcześniej, decyduje o pozbawieniu spadkobiercy testamentowego tytułu powołania do dziedziczenia 4. Ponadto spośród spadkobierców ustawowych czy testamentowych do dziedziczenia dojdą tylko ci, którzy będą żyć i, co do zasady, istnieć na dzień otwarcia spadku. Nabycie spadku jest jednak uwarunkowane nie tylko legitymowaniem się tytułem powołania do dziedziczenia i posiadaniem zdolności do dziedziczenia (pozytywne przesłanki nabycia spadku), ale także brakiem przesłanki negatywnej w postaci wyłączenia od dziedziczenia. Istnienie negatywnej przesłanki nabycia spadku może być konsekwencją działań samego potencjalnego spadkobiercy, który w zakreślonym ustawą terminie i w trybie tam przewidzianym złoży oświadczenie o odrzuceniu spadku bądź, o ile należy do kręgu spadkobierców ustawowych, zrezygnuje ze spadku, zawierając w tym celu ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Pozbawienie możliwości nabycia spadku może być również skutkiem prawomocnego wyroku sądu. Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu dotyczy w polskim prawie dwóch instytucji: niegodności dziedziczenia (art k.c.) oraz wyłączenia od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy (art. 940 k.c.). Dzięki wskazanym instytucjom możliwa jest realizacja fundamentalnej zasady prawa spadkowego ochrony przed niesłusznym uzyskaniem korzyści przez osobę postępującą niewłaściwie. Sytuacje, w których sąd decyduje o wyłączeniu od dziedziczenia, dotyczą bowiem takich przypadków, w których względy natury etycznej przemawiają przeciwko dojściu określonych podmiotów do dziedziczenia. Obie instytucje wyłączenia od dziedziczenia na podstawie orzeczenia sądowego mają podobne uzasadnienie. Cel, któremu ma służyć instytucja niegodności dziedziczenia, to wyeliminowanie sytuacji, w których powszechne poczucie sprawiedliwości byłoby naruszone ze względu na ustalony porządek dziedziczenia. Celem tym jest zatem pozbawienie praw do spadku tych osób, których zachowanie względem spadkodawcy było co najmniej nieetyczne 5. Nie budzi wątpliwości, że sankcja w postaci odsunięcia od dziedziczenia powinna odnosić się jedynie do tych uprawnionych, których co 4 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe..., s Uzasadnienie wyroku SN z 11 marca 2003 r., V CKN 1871/00, OSNC 2004, nr 5, poz

16 Wprowadzenie najmniej nieetyczne zachowanie było w pełni świadome, a zatem podmiotom tym można przypisać winę (i to w znaczeniu winy umyślnej). Przepis art. 940 k.c. służy z kolei wyeliminowaniu z kręgu spadkobierców ustawowych małżonka, który wobec spadkodawcy poważnie [podkreśl. H.W.] uchybił swym obowiązkom wynikającym z małżeństwa 6, co w efekcie doprowadziło do rozkładu pożycia między małżonkami. Oczywiście dotyczy to tych przypadków, kiedy małżonkowi spadkodawcy można przypisać winę (zwłaszcza wyłączną) w rozkładzie pożycia, bowiem tylko wówczas dojście przez niego do dziedziczenia byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie słuszności. Podkreślenia wymaga, że w odróżnieniu od niegodności dziedziczenia konieczne jest we wskazanym przypadku, aby spadkodawca jeszcze za życia wyraził sprzeciw wobec takich zachowań współmałżonka w ten sposób, że wystąpił do sądu o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy. W tych przypadkach, kiedy pomimo istnienia przesłanek rozwodu lub separacji nie jest możliwe wydanie orzeczenia uwzględniającego powództwo właśnie ze względu na śmierć spadkodawcy, uprawnione podmioty mogą doprowadzić do swoistej kontynuacji takiego postępowania w celu odsunięcia winnego małżonka od dziedziczenia. Możliwość wyłączenia od dziedziczenia dotyczy bowiem małżonka spadkodawcy, który wskutek orzeczonego rozwodu [lub separacji H.W.] utraciłby przymiot spadkobiercy ustawowego, gdyby śmierć spadkodawcy nie stanęła na przeszkodzie rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód [lub orzeczeniu separacji H.W.] 7. Wyłączenie następuje na podstawie orzeczenia sądu, które zapada w specjalnie wszczętym w tym celu postępowaniu, w którym sąd weryfikuje zarzuty podniesione przez zmarłego przeciwko współmałżonkowi 8. Przedmiotem pracy jest analiza dogmatyczna przepisów Kodeksu cywilnego normujących niegodność dziedziczenia oraz wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego na podstawie orzeczenia sądu. W szczególności są to przepisy art i 940 k.c., gdzie określone zostały przesłanki wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia w postępowaniu sądowym, w tym zwłaszcza przyczyny wyłączenia, podmioty legitymowane 6 J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1986, s Tamże. 8 Zob. np. uzasadnienie wyroku SN z 12 kwietnia 2002 r., I CKN 1345/99, Lexis Nexis nr

17 Wprowadzenie do wystąpienia ze stosownym żądaniem oraz terminy do jego zgłoszenia. Omówienie skutków wyłączenia wymaga natomiast analizy przede wszystkim tych unormowań, które dotyczą określenia porządku dziedziczenia w tych przypadkach, kiedy jedyny spadkobierca lub jeden z wielu spadkobierców (testamentowych co dotyczy jedynie niegodności, lub ustawowych) nie może dziedziczyć. Ze względu na to, że przepisy o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisobierców, niezbędna jest analiza przepisów dotyczących skutków niemożności bycia zapisobiercą. Oczywiście jest to jedynie główny (podstawowy) obszar badawczy. Zaznaczenia wymagają dwa zagadnienia. Kwestie historyczne przedstawiono w niezbędnym zakresie, głównie z tego względu, że koncepcja ustawodawcy, zwłaszcza jeśli chodzi o instytucję niegodności dziedziczenia, uległa w stosunku do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego radykalnej zmianie. Krótko przedstawiono także regulacje dotyczące analogicznych instytucji w wybranych obcych porządkach prawnych, które poza walorami poznawczymi mogą okazać się pomocne przy formułowaniu wniosków de lege ferenda. Z zakresu rozważań wyłączono gospodarstwa rolne. Ze względu na złożoność problematyki kwestia wyłączenia od dziedziczenia w takich przypadkach (zwłaszcza w zakresie skutków prawnych) wymagałaby oddzielnego opracowania.

18 Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku 1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy Rozdział I Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku 1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy 1.1. Uwagi ogólne W polskim systemie prawnym obowiązuje romański system nabycia spadku (system sukcesji uniwersalnej), który według reguły le mort saisit le vif następuje ipso iure z chwilą jego otwarcia 1. Jakkolwiek spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, nabycie to ma charakter tymczasowy (czy też prowizoryczny) nie tylko ze względu na uprawnienie osoby powołanej do dziedziczenia do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, ale i na inne zdarzenia cywilnoprawne, których skutkiem jest wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia 2. Z chwilą otwarcia 1 Niektóre systemy prawne posługujące się systemem sukcesji uniwersalnej uzależniają nabycie spadku od dodatkowych przesłanek, np. oświadczenia o przyjęciu spadku (zob. M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do artykułów , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1021, Nb 1). Odnośnie do przeciwstawianego romanistycznej koncepcji sukcesji uniwersalnej anglosaskiego admistration of estates zob. A. Kozioł, System administracji spadku w porządkach prawnych państw kręgu anglosaskiego, Rej. 2006, nr 2, s Zob. zwłaszcza: M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s. 982, Nb 3, s. 1021, Nb 1 3, oraz s , Nb 4; J. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 3. Księga czwarta Spadki. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, red. J. Pietrzykowski, 19

19 Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku spadku spadkobierca może objąć spadek we władanie 3, a w przypadku kiedy spadek został objęty przez osobę, która jakkolwiek rości sobie prawa do spadku, jednak spadkobiercą nie jest (tzw. rzekomy spadkobierca), może żądać wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład na podstawie przepisów o ochronie dziedziczenia (art k.c.) 4. Uzyskanie korzyści ze spadku może wiązać się z nabyciem w drodze dziedziczenia całości spadku lub jego części, zrealizowaniem roszczenia z tytułu zapisu zwykłego lub wykonaniem polecenia. Na skutek śmierci spadkodawcy możliwe jest również uzyskanie innych przysporzeń, jednak nieścisłe byłoby określenie, że chodzi o korzyści ze spadku, bowiem np. ani przedmiot zapisu windykacyjnego, ani sumy zgromadzone (m.in.) na rachunku oszczędnościowym 5, które bank na pisemne polecenie posiadacza rachunku ma obowiązek wypłacić po jego śmierci wskazanym przez niego osobom, do spadku nie należą. Prawa te przechodzą poza porządkiem dziedziczenia na ściśle oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami czy też nie. Ze względu na to, że wartość ekonomiczna takich przysporzeń może być nierzadko większa niż wartość całego spadku, rozważenia wymaga w kontekście podjętego tematu, czy a w razie pozytywnej odpowiedzi, w jakim zakresie do tego rodzaju nabycia można stosować przepisy regulujące zdarzenia cywilnoprawne, których skutkiem jest wyłączenie od dziedziczenia (jako konsekwencja co najmniej nieetycznego zachowania spadkobiercy). Warszawa 1972, s ; E. Skowrońska -Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011, s. 40, tezy 1 3, oraz J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1986, s Zob. K. Peroń, Zarząd spadkiem w systemach prawnych kręgu germańskiego, Rej. 2006, nr 2, s Ze względu na to, że rzekomym spadkobiercą jest także ten, kto wyrokiem sądu został uznany za niegodnego dziedziczenia na podstawie art. 928 k.c., oraz małżonek spadkodawcy wyłączony od dziedziczenia przez sąd na podstawie art. 940 k.c., kwestie związane z obowiązkiem wydania spadku oraz koniecznością dokonania stosownych rozliczeń między spadkobiercą rzeczywistym a spadkobiercą rzekomym, który rości sobie prawa do spadku, zostaną omówione w rozdziale III m.in. dotyczącym skutków wyłączenia od dziedziczenia (pkt 4.2). 5 Zob. art. 56 ust. 1 pr.bank. 20

20 1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy 1.2. Charakter prawny dziedziczenia Dziedziczenie stanowi przykład następstwa prawnego (successio) 6 pod tytułem ogólnym, które jest dopuszczalne tylko w przypadkach wskazanych w ustawie (art. 922 k.c.). Artykuł 922 k.c. przyjmuje rzymską koncepcję dziedziczenia jako uniwersalnej sukcesji, która powoduje przeniesienie na dziedzica/dziedziców wszelkich praw i obowiązków zmarłego (z wyłączeniem jedynie tych, które były ściśle związane z jego osobą). Rozwiązanie to jest recepcją rzymskiej zasady (...), że spadek (hereditas) jest sukcesją uniwersalną we wszelkie prawa, które miał zmarły 7. Sukcesja uniwersalna charakteryzuje się tym, że następca nabywa ogół praw wchodzących w skład określonego majątku lub jego ułamkowo określonej części na podstawie jednego zdarzenia prawnego (jednej zaszłości prawnej) 8. Konstrukcja sukcesji uniwersalnej odnosi się do następstwa translatywnego, a nie konstytutywnego, i obejmuje ogół praw, a nie obowiązków prawnych, jednak zastrzec należy, że nabyciu ogółu praw (które stanowią majątek albo jego ułamkowo określoną część) towarzyszy wstąpienie w długi poprzednika prawnego 9. Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie, znamionujące się tym, że na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć spadkodawcy, przechodzą na spadkobierców wszelkie należące do spadku prawa i obowiązki zmarłego 10. Jak podkreśla się w literaturze, ujęcie dziedziczenia jako sukcesji uniwersalnej nie wynika z jakiejś naturalnej konieczności, ale jest konstrukcją prawną o charakterze technicznym, która wywodzi się jeszcze z prawa rzymskiego (...) i została przyjęta w wielu 6 Odnośnie do relacji między pojęciami sukcesja i następstwo prawne zob. zwłaszcza M. Pyziak-Szafnicka, w: System Prawa Prywatnego. Tom 1. Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012, s Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s W. Wołodkiewicz, Na marginesie projektów zmian w polskim prawie spadkowym, Pal. 2011, nr 1 2, s J. Ignatowicz, w: System Prawa Cywilnego. Tom I. Część ogólna, red. S. Grzybowski, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1985, s Zob. też A. Kidyba, Sukcesja, kontynuacja, a może coś innego?, Monitor Prawa Handlowego 2011, nr 1, s Zob. zamiast wielu J. Ignatowicz, w: System Prawa Cywilnego. Tom I..., s. 244, oraz Z. Rad wański, A. Olejniczak, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2011, Nb 230 i Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne..., Nb

21 Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku współczesnych systemach prawnych ze względu na swoje walory praktyczne 11. Nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym spadkobierca/spadkobiercy z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.) nabywają prawa majątkowe wchodzące w skład spadku w takim zakresie, w jakim przysługiwały one spadkodawcy 12. Uniwersalność (całościowość) dziedziczenia wyraża się również w tym, że na spadkobierców, obok ogółu praw i obowiązków zmarłego, przechodzą wszelkie sytuacje prawne, w jakich pozostawał spadkodawca w chwili swojej śmierci, o ile są one związane ze sferą majątkową zmarłego i nie są ściśle związane z jego osobą 13. Zasada sukcesji uniwersalnej oznacza, że spadkobiercy, niezależnie od tytułu powołania do dziedziczenia, nabywają spadek jako całość (succcessio in universitatem), a udział każdego z nich zarówno w spadku, jak i w poszczególnych przedmiotach wchodzących w jego skład, jest określony za pomocą ułamka 14. W obowiązującym stanie prawnym, ze względu na przyjętą w stosunku do dziedziczenia zasadę sukcesji uniwersalnej, nie jest zatem możliwe powołanie spadkobiercy do fizycznej części spadku 15, a w konsekwencji nie jest możliwe, aby określone składniki spadku (przedmioty ma- 11 Takie jak możliwość jednolitego ujęcia przejścia na spadkobierców wszystkich składników spadku, zapewnienia wszystkim spadkobiercom jednakowej sytuacji prawnej czy dogodność dla wierzycieli spadkodawcy (J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV..., s. 91, oraz J.St. Piątowski, H. Witczak. A. Kawałko, w: System Prawa Prywatnego. Tom 10. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2013, s. 145). 12 J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV..., s. 90, oraz J.St. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko, w: System Prawa Prywatnego. Tom 10..., s Zob. E. Skowrońska -Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., s , teza 1, oraz M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s Szerzej zob. W. Borysiak, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s , tezy 64 24, oraz s , tezy Zob. np. J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV..., s ; J.St. Piątowski, B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s ; M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s. 1153; E. Skowrońska -Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., s , tezy 1 3; J.St. Piątowski, H. Witczak. A. Kawałko, w: System Prawa Prywatnego. Tom 10..., s , oraz E. Niezbecka, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, s Zob. też postanowienie SN z 8 września 1975 r., III CRN 218/75, OSNCP 1976, nr 9 poz. 200, Lexis Nexis nr , oraz postanowienie SN z 19 października 2000 r., II CKN 505/00, Lexis Nexis nr Por. K. Osajda, Ustanowienie spadkobiercy de lege ferenda, Studia Prawa Prywatnego 2009, nr 1, s

22 1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy jątkowe) nabywali jedynie niektórzy spadkobiercy 16. Przeznaczenie konkretnym podmiotom określonych przedmiotów majątkowych jest, jak się wydaje, równoznaczne z ustanowieniem na ich rzecz zapisu, co wyklucza, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z zapisem zwykłym czy windykacyjnym, kwalifikację tego typu nabycia jako sukcesji uniwersalnej 17. Tylko w wyjątkowych wypadkach, mimo że rozrządzenie spadkodawcy przybrało formę przeznaczenia określonej osobie bądź określonym osobom poszczególnych przedmiotów majątkowych, a nie powołania jednej osoby lub kilku do spadku jako ogółu praw i obowiązków majątkowych, może mieć miejsce następstwo pod tytułem ogólnym. Dotyczy to sytuacji, gdy przedmioty majątkowe przeznaczone jednej osobie lub kilku osobom wyczerpują cały albo prawie cały spadek 18, a wykładnia testamentu nie daje jednoznacznej odpowiedzi odnośnie do charakteru prawnego (zakresu 19 ) dokonanego rozrządzenia 20, a co za tym idzie, jego skutków 21. Zgodnie z regułą interpretacyjną 16 Nie jest również dopuszczalne co do pewnych przedmiotów dziedziczenie testamentowe, a co do pozostałych dziedziczenie ustawowe (por. postanowienie SN z 8 września 1975 r., III CRN 218/75, OSNCP 1976, nr 9, poz. 200, oraz postanowienie SN z 29 listopada 1977 r., III CRN 291/77, OSPiKA 1978, nr 9, poz. 167, z glosą J. Pietrzykowskiego, OSPiKA 1978, nr 12, poz. 224). 17 Por. J. Gwiazdomorski, Dziedziczenie czy następstwo szczególne? (Przyczynek do dyskusji nad art. 103 pr.spadk.), PN 1950, nr 3 4, s. 212 i powołana tam literatura. Zob. jednak przypis Rozrządzenia takie spadkodawca może zawrzeć zarówno w jednym testamencie, jak i w kilku kolejnych. Por. orzeczenie SN z 4 sierpnia 1955 r., I CR 463/55, Lex nr Reguła interpretacyjna z art. 961 k.c. ma zastosowanie tylko wówczas, gdy wartość przedmiotów majątkowych pominiętych w stosunku do wartości przedmiotów majątkowych wskazanych w testamencie jest, biorąc pod uwagę zobiektywizowaną wartość gospodarczą, nieistotna (tak np. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 lipca 2005 r., III CK 694/04, Lexis Nexis nr , oraz w postanowieniu z 3 listopada 2004 r., III CK 472/03, Lexis- Nexis nr ). 19 Zob. postanowienie SN z 21 grudnia 2004 r., I CK 319/04, Lexis Nexis nr To jest czy wolą testatora było powołanie wskazanych osób do dziedziczenia ze wskazaniem preferencji co do sposobu działu spadku czy jedynie ustanowienie na ich rzecz zapisów. Zob. zwłaszcza Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP 1993, nr 1, s , oraz np. postanowienie SN z 19 października 2000 r., II CKN 505/00, Lexis- Nexis nr Por. P. Księżak, K. Szymura, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2011 r. (I CSK 419/10), PS 2013, nr 3, s Do czasu wprowadzenia do polskiego systemu prawnego zapisu windykacyjnego tylko z tym przypadkiem (tzn. kiedy spadkodawca przeznaczył określonej osobie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują spadek lub prawie cały spadek, a istnieją wątpliwości, czy mamy do czynienia z powołaniem jej do dziedziczenia czy ustanowieniem na jej rzecz zapisów) można było wiązać powstanie skutku rzeczowego z chwilą 23

23 Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku zawartą w art. 961 k.c. 22 w razie wątpliwości osobę taką poczytuje się nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku 23. W konsekwencji osoba taka z chwilą otwarcia spadku ipso iure nabywa nie tylko poszczególne przedmioty przeznaczone jej w testamencie, ale także te, które zostały w nim pominięte 24. Jeżeli takie rozrządzenie testatora dotyczy kilku osób, osoby te poczytuje się, w razie wątpliwości, za spadkobierców powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych, odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów, a nie zapisobierców zwykłych 25. W przeciwnym razie spadek dziedziczą spadkobiercy ustawowi, którzy mają obowiązek wykonania uczynionych zapisów 26, chyba że wolą otwarcia spadku następowało bezpośrednie, tzn. ze skutkiem rzeczowym, nabycie przeznaczonych dla niej rzeczy i praw (J. Górecki, Zapis windykacyjny uwagi de lege ferenda, w: Rozprawy z prawa prywatnego, prawa o notariacie i prawa europejskiego ofiarowane Panu Rejentowi Romualdowi Sztykowi, red. E. Drozd, A. Oleszko, M. Pazdan, Kluczbork 2007, s. 134). 22 Por. art. 103 pr.spadk. Zob. E. Skowrońska, Z problematyki powołania spadkobiercy w testamencie, Pal. 1993, nr 1 2, s. 15, przypis Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, przy ocenie, czy przedmioty majątkowe przeznaczone oznaczonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek (art. 961 k.c.), należy wziąć pod uwagę podlegający dziedziczeniu majątek spadkodawcy z chwili sporządzania testamentu, a nie z chwili otwarcia spadku (postanowienie SN z 29 marca 2007 r., I CSK 3/07, OSP 2009, nr 12, poz. 136; zob. glosę W. Borysiaka do powołanego postanowienia, tamże, s , oraz glosę M. Niedośpiała, PiP 2011, nr 5, s ). Zob. też uchwałę SN z 16 września 1993 r., III CZP 122/93, OSP 1994, nr 10, poz. 177, wraz z glosą E. Skowrońskiej, tamże, poz. 177c, oraz postanowienie SN z 14 lipca 2005 r., III CK 694/04, Lexis Nexis nr Tylko stan rzeczy z chwili sporządzenia testamentu, który oceniał i uwzględniał sam testator, jest w ocenie Sądu Najwyższego miarodajny dla wykładni jego oświadczenia na podstawie art. 961 k.c. i tylko w ten sposób można zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 k.c.) zob. postanowienie z 23 stycznia 2008 r., V CSK 378/07, Lex nr Przyjęcie innej chwili, ze względu na to, że w okresie między sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku, a tym bardziej chwilą zakończenia postępowania spadkowego, mogłyby nastąpić znaczące zmiany zarówno w składzie majątku spadkodawcy, jak i w wartości poszczególnych jego składników, mogłoby prowadzić do skutków sprzecznych z wolą spadkodawcy (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 23 stycznia 2008 r., V CSK 378/07, Lex nr ). Zob. też postanowienie SN z 14 lipca 2005 r., III CK 694/04, Lexis Nexis nr , oraz postanowienie SN z 28 października 1997 r., I CKN 276/97, OSP 1998, nr 6, poz Zob. też K. Kremis, Reguły interpretacyjne z art. 961 k.c. przy wykładni testamentu notarialnego, Rej. 2009, nr 9, s. 86 i n. 24 Zob. J. Gwiazdomorski, Dziedziczenie czy następstwo szczególne?..., s E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004, s Postanowienie SN z 6 kwietnia 1998 r., I CKU 35/98, Lexis Nexis nr Zob. też postanowienia SN z 19 sierpnia 2009 r., III CSK 7/09, Lex nr , oraz z 29 listo pada 1977 r., III CRN 291/77, OSPiKA 1978, nr 9, poz