RÓD A I MATERIA Y 277

Transkrypt

1 276 RÓD A I MATERIA Y Ks. Pawe R o m a s k i, Biskup warmi ski Józef Ambro y Geritz ( ). ycie i dzia alno. Promotor: ks. prof. dr hab. Jan Walkusz. Recenzenci: ks. dr hab. Wojciech Guzewicz (prof. UWM Olsztyn), ks. dr hab. Piotr Szczur (prof. KUL). Badaj c dzieje Ko cio a, atwo mo emy zauwa y, e oprócz dzia ania Bo- ego, sta ej asystencji Ducha wi tego, na losy i kszta t Ko cio a ogromny wp yw ma tak e pierwiastek ludzki. Na poziomie partykularnym najwi kszy wp yw na funkcjonowanie Ko cio a katolickiego wywieraj jego rz dcy, zatwierdzani przez Stolic Apostolsk biskupi poszczególnych diecezji. Od ich decyzji w du ej mierze zale y kszta t powierzonego im Ko cio a lokalnego. Ich wizja duszpasterska i administracyjna nadaje ton yciu religijnemu wiernych, profilowi duszpasterstwa, funkcjonowaniu instytucji i organizacji ko- cielnych oraz spo eczno-katolickich. Badaj c sylwetki i dokonania poszczególnych biskupów, mo emy zatem pozna dok adniej dzieje lokalnego Ko- cio a. W bogatej historii diecezji warmi skiej bardzo pozytywnie zapisa si 41. z kolei biskup warmi ski Józef Ambro y Geritz, którego ycie i dzia alno stanowi temat przygotowanej przeze mnie rozprawy doktorskiej. Ten rodowity Warmiak z Jezioran o niemieckim, mieszcza skim pochodzeniu, kierowa Ko cio em warmi skim a 25 lat (od 1842 do 1867 r.) wówczas, gdy Warmia znajdowa a si pod panowaniem pruskim. Ramy czasowe niniejszej dysertacji obejmuj ca y okres ycia biskupa Geritza od narodzin w 1783 r. do mierci i pogrzebu w 1867 r. Oprócz okresu rz dów w diecezji warmi skiej jako jej ordynariusza przedstawiono zatem w pracy na ile, oczywi cie, pozwoli y zachowane ród a tak e pochodzenie rodzinne i dzieci stwo Józefa Ambro ego Geritza oraz jego edukacyjna i kap a ska droga do biskupstwa. Zasadniczym celem podj tych bada by o ukazanie samej osoby bpa Geritza, jego losów oraz wielowarstwowej dzia alno ci jako biskupa diecezji warmi skiej, a wcze niej wikariusza katedralnego, kanonika, pra ata i sufragana. W tle dzia alno ci biskupa przedstawione s równie losy Ko cio a i polityczno-spo eczne Warmii i pozosta ych terenów przynale nych do diecezji warmi skiej, w których udzia mia jej ordynariusz. Józef Ambro y Geritz mo e by tak e reprezentatywnym przyk adem postawy katolickiego biskupa w protestanckim Królestwie Pruskim we wzajemnych relacjach ROCZNIKI HISTORII KO CIO A 5(60):2013

2 RÓD A I MATERIA Y 277 Ko cio a i pa stwa, hierarchii ko cielnej i spo ecze stwa, katolików niemieckich i polskich. Podj ty temat badawczy uj ty zosta w 5 rozdzia ach, z których pierwszy nakre la szerszy kontekst historyczny i ukazuje wieloaspektowo sytuacj polityczn Warmii pod zaborem pruskim oraz organizacj diecezji warmi skiej na prze omie XVIII i XIX w., drugi przedstawia kolejne etapy ycia Józefa Ambro ego Geritza, cznie z ogóln charakterystyk okresu biskupiego, pozosta e 3 rozdzia y natomiast ukazuj bardziej szczegó owo administracyjn, duszpastersk i spo eczno-polityczn dzia alno biskupa. Podj cie takiego problemu badawczego, opisu ycia i dzia alno ci bpa Geritza, wydaje mi si uzasadnione przede wszystkim z tej racji, i ten do d ugo przewodz cy Ko cio em warmi skim, a do tego bardzo oddany sprawie Ko cio a i zas u ony w jego dziejach XIX-wieczny biskup nie ma jeszcze pe nej monografii. Z opracowa dotycz cych jego osoby najwi cej informacji dostarcza sporz dzony w j zyku niemieckim poszerzony, 16-stronicowy nekrolog, wydany w roku mierci biskupa przez historyka warmi skiego ks. Franciszka Hiplera, pt. Zur Erinnerung an Josephus Ambrosius Geritz, Bischof von Ermland. To najstarsze opracowanie ma dzi równie warto ród ow, zawiera bowiem niespotykane nigdzie indziej informacje o dzieci stwie i relacjach rodzinnych bpa Geritza, jego zwyczajów i cech osobowo ci oraz opinii wspó czesnych na jego temat. Jak zaznaczy sam autor, praca ta jest jednak jedynie pospiesznie sporz dzonym szkicem przedstawiaj cym sylwetk i najwa niejsze dokonania ordynariusza i domaga si wi kszego pog bienia tematu. Ten sam autor napisa równie mniejszy artyku na temat biskupa Geritza z okazji setnej rocznicy jego urodzin, wydrukowany w urz dowym pi mie diecezjalnym Pastoralblatt für die Diözese Ermland, a inny warmi ski historyk Bernhard Maria Rosenberg opisa w artykule do szczegó owo dzia alno poselsk biskupa w sejmie Rzeszy. W j zyku polskim powsta y 2 obszerniejsze biogramy, zamieszczone w kolejnych wydaniach pracy zbiorowej pt. Poczet biskupów warmi skich. Autorami ich s wspó cze ni historycy warmi scy Stanis aw Achremczyk i Janusz Jasi ski. Informacje na temat biskupa Geritza odnale mo na tak e w niemiecko- i polskoj zycznych opracowaniach badaj cych biskupów warmi skich pod wybranym aspektem, np. odno nie do herbu, wyboru na biskupa, sk adanych zobowi za, przywilejów, sporz dzonych podobizn, pogrzebu i nagrobka czy stosunku do ludno ci polskiej. Poza tymi nieco szerszymi monografiami i artyku ami na temat bpa Geritza istnieje wiele bardzo zwi z ych tre ciowo, polsko- i niemieckoj zycznych biogramów

3 278 RÓD A I MATERIA Y s ownikowych i encyklopedycznych. Istniej te ró ne opracowania naukowe na temat dziejów warmi skich instytucji diecezjalnych czy wielorakich aspektów ycia religijnego w diecezji warmi skiej, które nawi zuj tak e po cz - ci do dzia alno ci bpa Geritza. Materia do powstania niniejszej monografii stanowi y przede wszystkim ród a archiwalne. Najwi cej pozosta o ci dotycz cych bpa Geritza zachowa o si w Archiwum Archidiecezji Warmi skiej w Olsztynie. Tu znajdziemy m.in. jego akta personalne, dokumentacj dotycz c jego wi ce i nominacji, ksi g czynno ci pontyfikalnych, listy pasterskie, ró norak korespondencj, jak równie wiele zespo ów akt obejmuj cych zarz dzenia biskupa odno nie do poszczególnych spraw diecezjalnych, a tak e akta przybli aj ce jego wcze- niejsz pos ug kap a sk. Kwerenda uzupe niona zosta a o archiwum pruskie w Berlinie (Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz), tu zw aszcza o akta ministerstwa wyzna, jak równie o Archiwum Pa stwowe w Olsztynie, archiwa zakonne Zgromadzenia Sióstr w. Katarzyny (prowincjalne w Braniewie i g ówne w Grottaferrata), a tak e o procesy kanoniczne przeprowadzane przez Stolic Apostolsk przed wyborem na biskupa, które znajduj si w zbiorach Biblioteki Watyka skiej, a ich kopie w postaci mikrofilmów tak e w zbiorach o rodka naukowego Archiwa, Biblioteki i Muzea Ko cielne. Ze róde drukowanych szczególn warto maj regesty zarz dze bpa Geritza, sporz dzone przez ks. Franciszka Hiplera oraz 2 zbiory regestów zarz dze warmi skiej kurii biskupiej autorstwa ks. B. Tempskiego i A. Fuhga, a tak e wydawane corocznie wraz z rubrycelami elenchusy diecezji warmi skiej. Podj te badania pozwalaj stwierdzi, e bp Geritz zapisa si w historii Ko cio a jako nietuzinkowy rz dca diecezji warmi skiej w jej pruskim etapie dziejów. Kierowa wspólnot diecezjaln stanowi c enklaw w protestanckim pa stwie, którego w adze od 1772 r. w imi unifikacji nowych ziem prowadzi y polityk mocno ograniczaj c i kontroluj c dzia anie Ko cio a katolickiego, uniemo liwiaj c jego swobodny rozwój i odbieraj c prawo do ekonomicznej w asno ci i samostanowienia. Pontyfikat bpa Geritza zbieg si jednak równie z pocz tkiem rz dów nowego króla Fryderyka Wilhelma IV, nios cego nadziej na popraw relacji Ko ció katolicki pa stwo, a tak e z wydarzeniami Wiosny Ludów, które wraz ze wzburzeniem spo ecznym i eskalacj da wprowadzenia swobód obywatelskich i zmian zale no ci spo ecznych przynios y tak e szans na wywalczenie wi kszej wolno ci dla Ko cio a katolickiego w Prusach. W t sytuacj polityczn umiej tnie wpisa si ordynariusz warmi ski, który w trudnych warunkach i zale no ciach ju-

4 RÓD A I MATERIA Y 279 rysdykcyjnych i ekonomicznych nie tylko sprawnie administrowa ca diecezj, ale anga uj c si aktywnie spo ecznie i politycznie dla dobra Ko cio a, przyczyni si w znacz cy sposób do wieloaspektowego o ywienia duszpasterstwa w swojej diecezji. Ceniony z racji osobistej pobo no ci, roztropno ci, dobroci i agodno ci oraz gorliwo ci w pos udze kap a skiej i biskupiej Józef Ambro y Geritz swoj mi o do Chrystusa i Ko cio a wyniós w du ym stopniu z rodzinnego, mieszcza skiego domu, dzi ki religijnemu wychowaniu rodziców, stawiaj cych równie mocny akcent na intelektualny rozwój swoich 4 synów. Poszczególne etapy edukacji w szko ach prowadzonych przez Ko ció warmi ski, pog bione formacj duchow w sodalicji maria skiej i wiadectwem spokrewnionych kap anów, stanowi y pomimo pog biaj cego si kryzysu szkolnictwa dobre pod o e do realizacji powo ania kap a skiego przez Józefa i 2 jego braci, którzy tak e zostali ksi mi. Podj te w Braniewie studia filozoficzno-teologiczne, uzupe nione rokiem studiów w akademii pijarskiej w Warszawie, wraz z roczn praktyk nauczycielsk jako nauczyciela klasyki w gimnazjum reszelskim uwie czone zosta y ostatecznie na uniwersytecie w Münster doktoratem z teologii, który obroni ju jako biskup. Niew tpliwie równie dzi ki osobistym zdolno ciom zaszczycony zosta Józef Ambro y Geritz po przyj ciu wi ce prezbiteratu prac w warmi skiej katedrze i w centralnych instytucjach administracyjnych diecezji na coraz wy szych i odpowiedzialniejszych stanowiskach: wikariusza katedralnego, wicesekretarza i sekretarza kapitu y, subdiakona i diakona pontyfikalnego, kapitulnego kaznodziei niemieckiego i penitencjarza, kapelana szpitalnego, skarbnika kurii biskupiej, kanonika warmi skiego, fabryceriusza, s dziego prosynodalnego, konserwatora seminarium duchownego, kuratora dzie pobo nych, kanclerza, a w ko cu dziekana kapitu y i z nominacji biskupa S.A. Hattena sufragana diecezji warmi skiej. W swoim yciu kap a skim zdobywa nie tylko do- wiadczenie duszpasterskie w najbardziej wzorcowym liturgicznie ko ciele katedralnym, ale dzi ki uczestnictwu w instancjach zarz dzaj cych uzyska tak e wiedz i praktyk potrzebn w administracyjnym kierowaniu diecezj. Jako biskup warmi ski by gorliwym pasterzem spe niaj cym cz sto w a- ciwe swej godno ci czynno ci sakramentalne i pontyfikalne, wizytuj c parafie, troszcz c si o poszczególne instytucje diecezjalne i jak najlepsze funkcjonowanie prowadzonych przez Ko ció zak adów edukacyjnych i dobroczynnych. W trosce o w a ciwe funkcjonowanie wszystkich dzie diecezjalnych doprowadzi w ko cu do pe nej realizacji reformy diecezji w my l reguluj cej

5 280 RÓD A I MATERIA Y ycie ko cielne w Prusach bulli De salute animarum i wyegzekwowa ostatecznie od pa stwa pe ne uposa enie Ko cio a katolickiego. Do najbardziej charakterystycznych dla rz dów bpa Geritza dokona zaliczy mo na rozwini cie duszpasterstwa w pruskiej diasporze, gdzie dla skupionej na rozleg ym obszarze w poszczególnych miejscowo ciach coraz liczniejszej mniejszo ci katolickiej erygowa nowe placówki duszpasterskie ze skierowanymi na te tereny duchownymi i rozpocz na szerok skal budow nowych kaplic i ko cio ów. Za jego rz dów uda o si wybudowa w diecezji cznie 22 ko cio y i 4 kaplice, w tym wi kszo w diasporze, erygowanych zosta o 17 nowych placówek duszpasterskich, a kilka kolejnych zosta o do tego przygotowanych. Charakterystyczn cech bpa Geritza przy jego bardzo skromnym i zdyscyplinowanym trybie ycia by a jego wielka hojno i dzia alno dobroczynna. Powstaj ce liczne wi tynie, konwikty dla m odzie y, przytu ki i szpitale swoje powstanie i dalsz egzystencj zawdzi cza y równie poka nym datkom z osobistego maj tku ordynariusza, otrzymanego w spadku po duchownych cz onkach rodziny. Biskup, wykorzystuj c z agodzenie polityki ko cielnej pa stwa, o ywia tak- e duszpasterstwo diecezji warmi skiej, szczególnie inicjuj c, popieraj c i rozpowszechniaj c odnow bractw ko cielnych, dzia alno nowych stowarzysze katolickich anga uj cych poszczególne stany wiernych wieckich i duchownych w yciu ko cielnym i spo ecznym, popieraj c równie nowe inicjatywy przez te organizacje prowadzone: zw aszcza misyjne, trze wo ciowe, charytatywne, modlitewne, ale tak e i spo eczne. Odnow duszpastersk diecezji wzmocni jeszcze seri misji jezuickich, których przeprowadzenie przez d ugi czas od zaboru Warmii by o w diecezji z przyczyn politycznych niemo liwe. Troszcz c si o czysto wiary katolickiej i wierno Stolicy Apostolskiej bp Geritz gorliwie wype nia tak e misj nauczycielsk ; kierowa do diecezjan liczne listy pasterskie ( cznie 38), przepowiada regularnie s owo Bo e w formie homilii i kaza okoliczno ciowych, instruowa te swoich duchownych w wydawanych na ró ne tematy okólnikach. Rodzinny, szkolny i warszawski kontakt ze rodowiskiem polskim oraz troska o docieranie duszpasterstwa do wszystkich diecezjan sprawi y, e Geritz, pomimo niemieckiego poczucia narodowo ciowego i nieprzychylnej dla Polaków polityki pa stwa pruskiego, pomimo oporów samych duchownych i kleryków, troszczy si tak e o kszta cenie ksi y w j zyku polskim i zapewnienie swojej polskiej cz ci diecezjan katechizacji i duszpasterstwa w ich rodzimym j zyku. Dla dobra Ko cio a katolickiego i wywalczenia dla niego swobody dzia ania w pa stwie pruskim zaanga owa si ordynariusz warmi ski tak e czynnie

6 RÓD A I MATERIA Y 281 w ycie polityczne, realizuj c mandat poselski w sejmie Rzeszy we Frankfurcie nad Menem i cz c swoje si y z episkopatem niemieckim. Stara si by na co dzie dobrym, lojalnym obywatelem, pos usznym w adzy królewskiej, krzewi cym pokój w pa stwie pruskim i modlitw za ojczyzn i króla. W konflikcie interesów pa stwa i Ko cio a w dyplomatyczny, ale stanowczy sposób w miar mo liwo ci dzia ania stawia jednak zawsze na pierwszym miejscu dobro Ko cio a, daj c przyk ad w a ciwej postawy pasterza i katolika w wiecie. Tre pracy I. Uwarunkowania ycia i pracy duszpasterskiej. 1. Warmia pod zaborem pruskim. 2. Diecezja warmi ska na prze omie XVIII i XIX wieku. II. Zarys ycia. 1. Dzieci stwo i rodzina. 2. Edukacja i droga do kap a stwa. 3. Wikariusz i kanonik katedralny. 4. Biskup pomocniczy. 5. Ordynariusz diecezji warmi skiej. III. Zarz dzanie diecezj. 1. Troska o instytucje diecezjalne. 2. Wizytacje parafii. 3. Sprawy gospodarcze. 4. Nowe ko cio y i placówki duszpasterskie. 5. Fundacje charytatywne. IV. Dzia alno pasterska. 1. Czynno ci pontyfikalne. 2. Nauczanie. 3. Ruch trze wo ci i misje ludowe na Warmii. 4. Bractwa ko cielne i stowarzyszenia katolickie. 5. Troska o katolików polskoj zycznych. 6. Jubileusze. V. Zaanga owanie spo eczno-polityczne. 1. Wiosna Ludów na Warmii. 2. Poselstwo w sejmie Rzeszy we Frankfurcie nad Menem. 3. Konferencja biskupów niemieckich w Würzburgu. 4. Postawa wobec w adz pruskich. Aneks. Ks. Pawe Roma ski Ks. Marcin K a p o n, Diecezja przemyska w latach Promotor: ks. prof. dr hab. Jan Walkusz. Recenzenci: ks. dr hab. Jan Pietrzykowski, prof. UKSW (UKSW), ks. dr hab. Waldemar urek (KUL). Zako czenie II wojny wiatowej spowodowa o spore zmiany geopolityczne na znacznych obszarach Europy, a zw aszcza jej cz ci rodkowo-wschodniej. W wyniku owych zmian tak e Polska znalaz a si w strefie wp ywów Zwi zku Radzieckiego, który wraz ze zwyci skim marszem Armii Czerwonej umacnia ROCZNIKI HISTORII KO CIO A 5(60):2013