Marzena Suchocka. Charakterystyka problemu

Transkrypt

1 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... Człowiek i Środowisko 36 (1-2) 2012, s Marzena Suchocka ZALETY I OGRANICZENIA STOSOWANIA WIZUALNEJ METODY OCENY DRZEW (VTA) JAKO ODPOWIEDŹ NA PROBLEMY ZWIĄZANE Z ZAGROŻENIAMI POWODOWANYMI PRZEZ DRZEWA MIEJSKIE Słowa kluczowe: VTA, wizualna metoda oceny statyki drzew, grzyby pasożytnicze, CODIT, t/r Charakterystyka problemu Zły stan zdrowotny drzew miejskich oraz zmiany klimatyczne (ekstrema temperatury, gwałtowne ulewy, huraganowe wiatry itp.) powodują coraz częstsze przypadki uszkodzeń powodowanych przez upadające konary drzew. Właściciele terenów (zarówno publicznych, jak i prywatnych) mają prawny obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym na ich terenie, w tym również zagrożeń ze strony dużych, starych drzew rosnących na ich działkach. Stąd w interesie właścicieli terenów leży zabezpieczenie od prawnych i finansowych skutków ew. uszkodzeń, aby w przypadku ich wystąpienia było możliwe udowodnienie, że podjęto uprzednio działania, które miały na celu wyeliminowanie potencjalnych szkód. Wizualna metoda oceny drzew (Visual Tree Assessment VTA) została już w 1993 roku prawnie uznana w Niemczech, w innych krajach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych, jako podstawa oceny zagrożenia wynikającego z osłabienia kondycji i statyki drzew oraz do zdefiniowania działań niezbędnych dla przywrócenia bezpieczeństwa. Metoda jest również rekomendowana przez International Society of Arboriculture (ISA). 97

2 Marzena Suchocka Organizacja ta opracowała definicje klas bezpieczeństwa drzewa FRC (Faillure Risk Clasyfication) i weryfikuje je regularnie w miarę pojawiania się nowych uwarunkowań, także prawnych, związanych ze stosowaniem metody w praktyce. Podstawą pięciostopniowej klasyfikacji bezpieczeństwa drzewa FRC jest wynikająca z oceny kondycji tendencji drzewa do upadku i obejmuje ona gradację od drzewa zdrowego do drzewa stwarzającego ryzyko w stopniu kwalifikującym drzewo do wycięcia. Zakwalifikowanie drzewa do określonej grupy FRC jest przeprowadzane na podstawie starannej analizy stanu zdrowotnego i sylwetki drzewa, w tym ew. wad budowy drzewa. Przeprowadzana jest również ocena fitosanitarna drzew w celu identyfikacji patogenów, określenie charakterystyki ich rozwoju oraz zakresu powodowanego przez nie zagrożenia. W przypadku symptomów świadczących o rozkładzie drewna przeprowadzane jest badanie specjalistycznym sprzętem. Połączenie metody wizualnej wraz z przeprowadzeniem badań przy zastosowaniu specjalistycznego sprzętu pozwala na bardziej precyzyjne określenie stopnia zagrożenia oraz terminów, zakresu i kolejności niezbędnych interwencji i zabiegów mających na celu likwidację i zminimalizowanie zagrożeń oraz rozwiązywanie problemów związanych z badanym drzewostanem. W praktyce oceny drzew potencjalnie zagrażających wykonywane są głównie w trakcie wydawania pozwoleń na wycinkę, w myśl Ustawy o ochronie przyrody (z dnia 16 kwietnia 2004 r., poz. 880). Kwalifikacja drzewa jako zagrażającego skutkuje zwolnieniem z opłaty za usunięcie. Brak obowiązku stosowania właściwych metod do określenia prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka powoduje często usuwanie na wszelki wypadek drzew nie stanowiących zagrożenia lub drzew, które poprzez odpowiednie zabiegi nie będą stanowić zagrożenia. Opis metody VTA Zaletą metody VTA jest kompleksowość oceny bezpieczeństwa drzew, uwzględniającej wiele czynników, które mogą mieć wpływ na zachwianie statyki. Wyłamania mogą dotyczyć różnych części drzewa: systemu korzeniowego, pnia lub gałęzi i różne mogą być ich skutki. W związku z tym poszczególne symptomy i ich waga oceniane są w odniesieniu do każdej z tych części. Są to przede wszystkim wady budowy i rozmiary poszczególnych części, np. relacje średnicy pnia do średnicy 98

3 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... konarów, zwłaszcza u drzew, których konstrukcja jest osłabiona lub z oznakami zaawansowanych chorób. Ważna jest również częstotliwość użytkowania miejsca w sąsiedztwie drzewa oraz obecność obiektów, które zlokalizowane są w zasięgu potencjalnych uszkodzeń spowodowanych przez drzewo. Wszystkie te cechy rozpatrywane są w kontekście fazy rozwojowej (wieku) drzewa. Decyzja dotycząca klasy bezpieczeństwa i wskazań w zakresie pielęgnacji uzależniona jest od również od funkcji, jaką pełni drzewo w konkretnym miejscu. Inne wskazania dotyczą drzew młodych, które w związku z małymi gabarytami stanowią mniejsze zagrożenie, inne dla dużych, starzejących się drzew, a jeszcze inne dla drzew, które ze względu na walory historyczne i reprezentacyjną lokalizację są drzewami pomnikowymi, przez co podlegają szczególnej opiece. Prawdopodobieństwo rozłamania uzależnione jest również od predyspozycji gatunkowych, takich jak twardość, elastyczność i kruchość drewna, żywiczność, skłonność gatunku do tworzenia słabych rozwidleń, skłonność do tworzenia form wielopniowych. Przy ocenie statyki ważna jest ekspozycja drzewa na wiatr drzewa rosnące w grupie przystosowują się do działających na nie sił w momencie odsłonięcia spowodowanego przez usuniecie sąsiadujących drzew mogą ulegać złamaniom i wykrotom. Kolejnym czynnikiem są właściwości gleby. Lokalizacja drzewa na glebie ubitej, zagruzowanej, o słabej przepuszczalności zwiększa prawdopodobieństwo wywrócenia. Zmiany warunków siedliskowych powodowane przez roboty budowlane prowadzone w zasięgu systemu korzeniowego, takie jak układanie instalacji, chodników, zmiana wysokości poziomu gleby, powodują obcięcie lub zniszczenie części systemu korzeniowego, co może być powodem osłabienia i zwiększenia podatności drzewa na wywrócenie. Poza uwarunkowaniami siedliskowymi i wadami strukturalnymi, osłabienie statyki drzewa powodowane jest również przez choroby grzybowe, bakteryjne i wirusowe. Uszkodzenia mechaniczne korzeni są zazwyczaj bagatelizowane, a brak odpowiednich działań sprzyja patogenom, głównie grzybom rozkładającym drewno, które swobodne wnikają do podziemnych części drzewa, co doprowadza do zachwiania stabilności drzewa. Efekty uszkodzeń powodowanych przez grzyby są trudne do wykrycia gołym okiem i często widoczne dopiero wtedy, gdy drzewo wykazuje oznaki osłabienia lub się przewróci (Hayes 2002). Obecność zgnilizny jest jednym z symptomów o największym znaczeniu dla statyki. Dwa rodzaje zgnilizny występujące najczęściej na żywych drzewach to zgnilizna biała (powodowana np. przez hubiaka pospolitego lub czyreń ogniowy) oraz zgnilizna brunatna drewna (powodowana m.in. przez 99

4 Marzena Suchocka pniarka obrzeżonego lub żółciaka siarkowego). Zgnilizna jest to stadium rozkładu drewna, w którym niszczone są ściany komórkowe. W zaawansowanym stadium rozkładu, szczególnie u dużych drzew, pojawiają się ubytki i dziuple. Zgnilizna wpływa negatywnie na wytrzymałość drewna i może powodować złamanie drzewa lub jego części. Czasami w najsłabszym strukturalnie miejscu drzewo wzmacnia się przez przyrastanie na grubość. Na pniu powstaje wtedy zgrubienie przypominające charakterystyczny butelkowaty kształt, który jest bardzo ważnym symptomem świadczącym o osłabieniu konstrukcji drzewa. Kolejną grupą są grzyby rozwijające się na martwych lub prawie martwych partiach bielu lub łyka. Przykładem takich grzybów jest rozszczepka pospolita. Mają one zazwyczaj mniejsze znaczenie dla statyki drzewa, natomiast świadczą o słabej kondycji drzewa lub jego zamieraniu. Podstawą metody VTA jest zatem szczegółowa ocena wizualna, przeprowadzona przez specjalistę w zakresie fitopatologii i mechaniki drzew, który w przypadku braku widocznych zewnętrznych symptomów może określić klasę prawdopodobieństwa upadku drzewa, bez przeprowadzenia dalszego badania sprzętem. Podobnie, na podstawie dokładnych oględzin dokonanych przez eksperta, mogą być zidentyfikowane symptomy świadczące o obecności zgnilizny lub postępującym procesie rozkładu. Po przeprowadzeniu oceny wizualnej ekspert podejmuje decyzję, czy stan drzewa i możliwości uzyskania wiarygodnej oceny zagrożenia wymagają dodatkowego sprawdzenia stopnia rozkładu drewna wewnątrz pnia drzewa. Jeżeli zaistnieje taka konieczność, przeprowadzane jest wówczas badanie sprzętem specjalistycznym, co stanowi II fazę oceny. Na bazie analizy VTA drzewo kwalifikowane jest po starannej analizie stanu zdrowotnego i kształtu drzewa do jednej z 5 klas tendencji do upadku: a ryzyko nieznaczne, B niskie, C umiarkowane, CD wysokie, D stan drzewa nieodwracalny wycięcie drzewa. Opis sprzętu specjalistycznego stosowanego jako uzupełnienie metody VTA W metodzie VTA najczęściej używanym sprzętem pozwalającym na jednoznaczne określenie rozkładu wewnątrz pnia drzewa jest rezystograf (Denise i in. 2002). W szczególnych przypadkach stosowany jest również electronic Hammer lub tomografia komputerowa. W przypadku stosowania rezystografu wiertło o średnicy 1,5 mm i o wierzchołku szerokości 3 100

5 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... mm wwierca się ze stałą siłą w drewno, a opór rejestrowany jest na tzw. dendrogramie, stanowiącym taśmę, na której dokonywany jest wydruk wykresu o długości do 50 cm, pokazujący w rzeczywistej skali stopień degradacji drewna wewnątrz pnia drzewa (rys. 1 i 2). Dane z rezystografu opracowywane są w specjalistycznym oprogramowaniu i w połączeniu z wiedzą dotyczącą modelu CODIT, pozwalają na dokładną interpretację stopnia rozkładu drewna, lokalizacji i zasięgu rozkładu oraz obecności lub braku bariery kompartymentacyjnej (Johnstone 2002, Shigo 1979). Rys. 1. Porównanie pnia drzewa i dendrogramu stanowiącego wydruk wykresu stopnia rozkładu poszczególnych części pnia drzewa OCENA od 0,0 cm do 1,0 cm kora od 1,0 cm do 7,0 cm drewno od 7,0 cm do 40,0 cm rozkład Rys. 2. Przykład dendrogramu, stanowiącego wynik badania drzewa przy użyciu rezystografu 101

6 Marzena Suchocka Otwór tworzony przez wiertło zasklepiany jest upakowanymi wiórami. Udowodniono, że w zawiązku z podwyższoną temperaturą panującą w trakcie wiercenia nie jest możliwe przeniesienie patogenu (np. strzępek pasożytniczego grzyba) na inne drzewa (Schwarze 2008). W badaniach możliwości zainfekowania włóknouszka szczotkowatego w przypadku odwiertu świdrem Presera, czy przy badaniach rezystografem nie stwierdzono infekcji grzybowej (Kersten, Schwarze 2008). W bezpośrednim sąsiedztwie rany zaobserwowano wprawdzie przebarwienia, zakłada się jednak że prawdopodobnie zostały spowodowane zakłóceniami ruchu wody i tlenu. W trakcie prowadzonych badań w strefie przebarwień znajdowano strzępki patogenu przemieszczającego się z wewnętrznych, zainfekowanych partii pnia. Stwierdzono, że strzępki znalezione wokół ran były gatunkiem grzybów zwanych pionierami, które są niezdolne do złamania ścian komórkowych (Kersten, Schwarze 2008). Strefa przebarwień jest oddzielona na swej granicy barierą kompartymentacyjną. Badania brzozy, kasztanowca i lipy wykazały znacznie zwiększoną ilość substancji wysycających, takich jak fenole, w sąsiedztwie ran. Wysycenie substancjami towarzyszącymi czasowo zwalniało szybkość rozkładu perenchymy, która mogła dalej pracować nad zwiększaniem ilości substancji ochronnych w komórkach (Dujesiefken, Rhaesa 1999). Z wymienionych powodów badanie rezystografem uważane jest za zabieg powodujący nieznaczny efekt kolateralny, czyli niekorzystny przy wszystkich zaletach płynących z zastosowania narzędzia. Jak już wspomniano, w badaniach określających stopień rozkładu wewnątrz pnia drzew używa się również innego sprzętu, jak np. tzw. Electronic Hammer, którego działanie polega na przepuszczaniu przez drewno fal dźwiękowych o znanej gęstości. Drewno rozłożone przez patogenny lub uszkodzone przez owady zazwyczaj ma mniejszą gęstość, dlatego też fale przechodzą wolniej przez miejsca zniszczone niż przez zdrowe drewno. W podobny sposób fale okrążają puste przestrzenie wewnątrz pnia, co wydłuża czas ich przejścia. Badanie stopnia zainfekowania pnia drzewa może być również przeprowadzone przy zastosowaniu tomografii komputerowej, rejestrującej sygnały ultradźwiękowego przechodzące przez tkanki drzewa. odbierane od czujników zainstalowanych na pniu drzewa. Otrzymany obraz pokazuje rozmieszczenie zgnilizny wewnątrz pnia. Jednak przy zastosowaniu badania tomografem, np. typu Picus, mogą pojawić się problemy interpretacji danych (Wang, Bruce 2008; Smiley, Freadrich 2004). Spowodowane jest to faktem, iż dwa defekty o różnym działaniu, wpływające na utratę stabilności, jak pęknięcia i zgnilizny wewnątrz pnia, mogą przedstawiać taki sam 102

7 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... obraz. Na przykład w przypadku cytowanych wyżej badań konieczne było dodatkowe badanie za pomocą rezystografu w celu właściwej interpretacji wyniku badania tomografem. Bariery kompartymentyzacyjne Ze względu na to, iż rozległość zgnilizny wewnątrz pnia jest jednym z głównych czynników predysponującym drzewo do upadku (Smiley 1992; Matheck, Breloer 1994), opisowi tego zagadnienia poświecono więcej uwagi. Szczególnie istotna jest wiedza dotycząca procesu rozkładu agresywności gatunków grzybów powodujących zgnilizny. Do szczególnie agresywnych można zaliczyć gatunki grzybów, jak lakownica, czyreń lub porzyca, które zazwyczaj atakują korzenie i odziomek i mogą powodować rozkład drewna również wewnątrz pnia, ponieważ z łatwością przemieszczają się w górę pnia bez żadnych oznak zewnętrznych. Rozwój grzybów wewnątrz pnia nie napotyka na opór stref barierowych, gdyż w tym przypadku nie występuje naruszanie tkanki kambium, znajdującej się pod warstwą kory. W tkance kambium tworzy się najskuteczniejsza bariera ochronna drzewa tzw. strefa reakcyjna (IV ściana CODIT), która zabezpiecza drzewo w przypadku mechanicznego uszkodzeniu pnia lub obłamania gałęzi (rys. 3). Strefa ta, I ściana: bariera utworzona przez ściany komórkowe II ściana: bariera na granicy przyrostu rocznego tkanka przyranna rana IV ściana: strefa reakcyjna III ściana: bariera utworzona przez promienie tdzeniowe Przekrój podłużny pnia drzewa Przekrój poprzeczy pnia drzewa Rys. 3. Bariery utrudniające rozwój grzyba według modelu CODIT 103

8 Marzena Suchocka znajdująca się w peryferyjnych częściach pnia drzewa, nie może zatrzymać przemieszczającego się wzdłuż osi pnia rozkładu drewna. Postępująca zgnilizna rozwija się, tworząc zazwyczaj strefy rozkładu o nieregularnym kształcie w przekroju, zajmujące rozległe centralne partie wewnątrz pnia i korzeni. Twardziel w tym rejonie nie może reagować właściwie, ponieważ zbudowana jest z martwego drewna. Może jedynie wykazywać relatywną odporność na wiele gatunków grzybów poprzez wbudowywanie w ściany komórek polyfenoli, żywic, lignin, suberyn służących do blokowania rozwoju grzyba. Im szybciej drzewo tworzy taką barierę, tym szybciej i skuteczniej ogranicza rozwój grzybów. W tym przypadku ściany komórek działają również jak słaba bariera kompartymentacyjna. Mechanizm ten to tzw. I ściana CODIT (Mattheck i Brelorer 1994; Schwarze i in. 1997; Shigo 1978). Na potrzeby metody VTA przeprowadzono wiele badań, które miały na celu określenie progów niebezpiecznej utraty wytrzymałości mechanicznej pnia drzewa. Efektem tych badań jest próba określenia krytycznej wartości współczynnika t/r, to jest stosunku grubości zdrowego drewna (t) do promienia pnia drzewa (R), z wyłączeniem kory (rys. 4). Jak wynika z badań, stosunek t/r mniejszy niż 0,3 przy zamkniętych ubytkach, czyli takich gdzie rana została zalana kallusem, dla drzew o pełnej koronie powoduje znaczące zwiększenie ryzyka złamania drzewa (Hayes 2002, Kane i in. 2001). Mimo że poszczególni autorzy różnią się w ocenie progu krytycznego (Coder 1996; Smiley i Fredrich 1993; Matheck i Brelorer 1994 za Kane), to ogólnie można przyjąć, iż utrata tkanek powyżej 30% wewnątrz pnia drzewa uznawana jest za zagrażającą, przy czym Smiley i Freadrich (1993) uważają nawet niższe wartości utraty tkanek, tj. w granicach 20 do 30% za zagrażające w przypadku występowania zgnilizny i dziupli. Coder (1996) natomiast stwierdza, że w obszarze od 20 do 42% utraty tkanek drzewa należy zachować ostrożność w ocenie jego statyki. Rozkład upadków wynikający z praktyki pokazuje, że 1/3 populacji drzew złamała się przy wartości współczynnika t/r, wynoszącej 0,25. Jednakże oznacza to również, że 2/3 drzew nie złamało się. Te pozostałe pnie z bardziej rozległym rozkładem złamały się przed tym, zanim wartość współczynnika osiągnęła 0,2 i ta wartość wewnętrznego rozkładu drewna wydaje się tu krytyczna. Należy zaznaczyć, że wyniki Mattheck, Smiley and Freadrich uzyskane zostały z badań na drzewach również z otwartymi dziuplami, z mniejszą, jednogatunkową, ale dobrze opisaną populacją (Niklas 1992). 104

9 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... Rys. 4. Stosunek grubości ściany zdrowego drewna (t) do promienia pnia (R). Stosunek t/r poniżej 0,3 uważany jest za graniczną wartość rozkładu. Wszyscy wymienieni autorzy podkreślają, niewystarczające stosowanie tylko samego wskaźnika t/r do oceny skłonności pnia drzewa do potencjalnego złamania. Przykładowo: drzewa o dużych, pełnych koronach, narażone na dominujące kierunki wiatru, drzewa pochylone oraz drzewa o wysoko zlokalizowanym środku ciężkości (np. wysokie drzewa, mające większość listowia w górnej partii korony) wytrzymają jedynie w sytuacji wyższego niż 0,3, współczynnika t/r (Smiley, Freadrich 1992). Drzewa o odpornym drewnie, jak np. dąb (Quercus sp.), są mniej podatne na złamanie niż drzewa kruche, np. topole (Populus sp.). Jednak pomimo tych uwarunkowań należy zawsze brać pod uwagę poważne zagrożenie złamania pnia w sytuacji, gdy współczynnik t/r jest niższy od 0,3. Występuje kilka problemów ze stosowaniem współczynnika t/r. Nie ma on zastosowania do drzew o średnicach pni większych niż 90 cm. Jeżeli dotyczy takich dużych drzew, to proporcja drzew stojących do złamanych wynosi w najlepszym przypadku 1:1. Ponadto współczynnik t/r w zasadzie nie powinien być stosowany do innych, poza pniem, części drzewa, jak konkurujące przewodniki lub przypory. Te części drzewa są często przedmiotem analiz t/r, jednak w związku z tym, że formułę stosuje się w zasadzie do uwarunkowań związanych z pustą kolumną, nie jest wiadomo, jakie wartości współczynnika t/r mogą mieć zastosowanie do innych części drzewa. Z badań wynika, że powyżej krytycznej granicy t/r występują złamania, jednak brak jest danych sprawdzonych statystycznie, co dzieje się poniżej tej granicy (w przypadku większej powierzchni rozkładu). Jak również wspomniano, poza t/r należy uwzględnić inne uwarunkowania wysokość drzewa, ekspozycję na wiatr, gatunek. Nie jest możliwe uwzględnienie uwarunkowań dotyczących tych zmiennych we współczynniku t/r (Bond 2006). 105

10 Marzena Suchocka Zalety i ograniczenia metody VTA Wiarygodne wyniki oraz mała czasochłonność testów spowodowała, że wiele europejskich miast przyjęło VTA jako podstawę gospodarki drzewostanem na swoim terenie. Zastosowanie tej metody pozwala nie tylko na stopniowe eliminowanie zagrożeń powodowanych przez drzewa, ale również na kontrolę fitosanitarnego stanu drzewostanów miejskich. Metoda oparta jest na prawach biomechaniki (Mattheck, Breloer 1994), co stanowi jej mocną stronę. W przypadku wystąpienia odchyleń od optymalnego poziomu obciążeń, np. w wyniku powstania uszkodzeń typu mechanicznego czy wewnętrznego rozkładu drewna, równowaga zostaje zakłócona, co może prowadzić do wyłamań, wykrotów drzew lub obłamania gałęzi. Należy zaznaczyć, że drzewo ma tendencję do powrotu do stanu idealnego przez produkcję reakcyjnego drewna w miejscu ubytków. Objawia się to przykładowo występowaniem wypukłości w pobliżu części drzewa, gdzie ma miejsce ukryty rozkład drewna. Za mocną stronę metody VTA można uznać również to, że podczas oceny stanu statyki drzew rozpatrywanie są zarówno aspekty biologiczne, jak i mechaniczne, przy czym do oceny tych drugich, w przypadku konkretnych uwarunkowań, niezbędne są wyniki mechanicznych badań przeprowadzonych przy użyciu odpowiednich narzędzi. Stanowi to II fazę oceny, w której dzięki zastosowaniu urządzeń do przeprowadzenia badań możliwa jest ocena rozmiaru niewidocznych gołym okiem wad, takich jak występowanie rozkładu drewna lub obecność wewnętrznych dziupli, czyli tych cech, które mają wpływ na statykę drzew. Takie kompleksowe podejście daje specjaliście informacje, na podstawie których może podjąć odpowiedzialną decyzję dotyczącą kwalifikacji drzewa do jednej z klas prawdopodobieństwa upadku. Pogrupowanie w klasy umożliwia również ustalenie priorytetów działania. Często podnoszony jest problem występowania efektu kolateralnego podczas przeprowadzania badań przy pomocy rezystografu. Jak wynika z cytowanych powyżej danych, użycie rezystografu w uzasadnionych przypadkach z uwzględnieniem zdolności kompartymentacyjnych gatunku i rodzaju patogenu, pozwala na osiągnięcie dobrego efektu przy minimalnym stopniu inwazyjności (Kersten, Schwarze 2008; Dujesiefken, Rhaesa 1999). Natomiast w przypadku zastosowania tomografii komputerowej mogą pojawiać się, opisane uprzednio, trudności przy właściwej interpretacji danych. 106

11 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... Przykład badania z zastosowaniem metody VTA studium przypadku Poniżej pokazana została przykładowa analiza VTA zastosowana do soliterowego wiązu szypułkowego, rosnącego w centrum Warszawy, przeprowadzona w lipcu 2011 roku (rys. 5). W tym przypadku, w związku z widocznym rozkładem drewna w koronie drzewa, przeprowadzono badanie rezystografem w celu określenia współczynnika t/r. W odziomku współczynnik t/r wynosi 0,16, dla pnia 0,10. Jak już wspomniano, według Mathecka i in. (1994) obie te wartości przekraczają znacznie wartość bezpieczną (0,3). Ponadto na pniu zaobserwowano Rys. 5. Sylwetka badanego wiązu szypułkowego z zaznaczonymi miejscami cięć korony w celu minimalizowania ryzyka powodowanego przez drzewo 107

12 Marzena Suchocka owocnik żagwi łuskowatej, grzyba pasożytniczego o szybkim tempie rozkładu drewna. Zaobserwowano również przerzedzenie korony oraz utratę żywotności powodowaną wydatkowaniem dużej ilości energii na obronę drzewa przed patogenem. Na obniżenie żywotności ma wpływ rozległy rozkład drewna i uszkodzenia wewnątrz pnia. W celu utrzymania drzewa w obecnej kondycji fitostatycznej zalecone zostały cięcia mające na celu zrównoważenie korony i dodatkowo obniżenie środka ciężkości drzewa, co będzie prowadzić do minimalizowania zagrożenia. W związku ze słabym wiązaniem przewodników drzewa u nasady korony, gdzie stwierdzono owocniki agresywnego gatunku grzyba pasożytniczego, zastosowano wiązania typu boa w celu redukcji obciążeń w tym najsłabszym punkcie. Drzewo w zmniejszonych wymiarach po zastosowaniu wymienionych zabezpieczeń może pozostać na swoim stanowisku (klasa CD znacznego prawdopodobieństwa upadku z zaleceniem wiązania gałęzi i obniżenia korony). Ponadto dla poprawy żywotności drzewa zalecone zostało w tym przypadku zastosowanie mikoryzy, która stymulować będzie działanie korzeni i ich rozwój oraz wpłynie korzystnie na żywotność drzewa. Podsumowanie Właściwa gospodarka drzewostanem pozwala na eliminowanie lub minimalizowanie zagrożeń powodowanych przez obłamujące konary lub łamane pnie drzew. Zagrożenia te nasilają się w związku ze zmianami klimatycznymi, powodującymi ekstremalne temperatury, gwałtowne ulewy i huraganowe wiatry oraz związku z pogarszaniem się stanu środowiska miejskiego (np. powstawanie wysp ciepła). W artykule omówione jest stosowanie metody VTA, mającej na celu eliminowanie problemów w zakresie zagrożeń związanych m.in. z rozwojem zgnilizny powstającej w poszczególnych częściach drzewa, która osłabia drzewa i powoduje jego podatność na złamanie. Specjalista oceniający statykę drzewa z zastosowaniem metody VTA bierze na siebie odpowiedzialność za potencjalne ryzyko związane zwłaszcza z dużymi drzewami w mieście. Dlatego musi być świadomy ograniczeń, które niesie stosowanie metody VTA, a które zostały opisane w niniejszym artykule. W celu określenia odpowiedzialnej klasyfikacji prawdopodobieństwa upadku drzewa zadaniem i obowiązkiem osoby oceniającej jest zarówno sumienne badanie wizualne, jak również w uzasadnionych przypadkach 108

13 Zalety i ograniczenia stosowania wizualnej metody oceny drzew (VTA)... wykorzystanie narzędzi technicznych używanych w metodzie VTA. Dotyczy to zwłaszcza dojrzałych drzew rosnących w środowisku miejskim o średnicy pnia powyżej 50/60 cm, szczególnie drzew wzdłuż ulice i w miejscach o dużym natężeniu antropopresji, narażonych na uszkodzenia mechaniczne i chemiczne oraz zanieczyszczenie powietrza. Badanie rezystografem daje wiarygodne rezultaty w zakresie oceny rozległości zakrytych zgnilizn wewnątrz pnia. Dlatego ten rodzaj badania stosowany jest najczęściej w praktyce, mimo istnienia również innych metod. Wyniki badania rezystografem są wiarygodną podstawą pozwalającą na podejmowanie decyzji dotyczących kwalifikacji drzew do odpowiedniej klasy prawdopodobieństwa upadku oraz zakresu cięć. Fachowa ocena eksperta pozwala na wskazanie priorytetów i zakresu działań mających na celu minimalizowanie i unikanie sytuacji, w której drzewa stanowią zagrożenie. W związku z tym metoda VTA jest obecnie szeroko stosowana do oceny statyki drzew. BIBLIOGRAFIA Bond J. 2006: Foundations of tree risk analysis: Use of the t/r ratio to Evaluate Trunk Failure Potential 31, Arborist News ISA spring2007/an_inventory_parti.pdf, [dostęp: ]. Coder K. D. 1996: Construction Damage Assessment Trees and Sites. University of Georgia Dennis C., Jacobi W.R. 2002: Protecting trees during construction. colostate.edu/pubs/gardens/07429.html [dostęp ] Dujesiefken Dirk, Rhaesa Andreas, Eckstein Dieter, Stobbe Horst 1999: Tree wound reactions of differently treated boreholes Journal of Arboriculture 25(3): May 113 Schwarze Francis W.M.R., Engels Julia, Mattheck Claus 1997: Fungal Strategies of Wood Decay in Trees. Springer Verlag, Berlin Heidelberg Hayes E. 2002: Evaluating Tree Defects a Field Guide. 2-nd edition. Safe trees, LLC Rochester, Hayes E. 2002: Tree Risk Assessment & Tree Mechanics, Arborist News, nr 6, vol.11, str Johnstone D.M., Ades P. K., Moore M. G. Ian W. 2002: Predicting Wood Decay in Eucalypts Using an Expert System and the IML-Resistograph Drill Smith. Journal of Arboriculture Kane B., Ryan D., Bloniarz D.V. 2001: Comparing formula that assess strength loss due to decay In trees. Journal of Arboriculture 27(2) Kersten W., Schwarze F.W.M.R. 2008: Development of decay in the sapwood of trees wounded by the use of decaydetecting devices instutut für angewandte baumpathologie, Freiburg, Germany 109

14 Marzena Suchocka Mattheck C., Breloer H. 1994: The Body Language of Trees. a Handbook for Failure Analysis. HMSO, London, UK Niklas K. 1992: Plant Biomechanics: An Engineering Approach to Plant Form and Function. University of Chicago Press, Chicago, IL. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U Schwarze F.W.M.R. 2008: Diagnosis and Prognosis of the Development of Wood Decay in Urban Trees ENSPEC Pty Ltd. Shigo A. 1979: Modern arboriculture: a systems approach to the care of trees and their associates. Shigo and Trees Associates LLC., New Hampshire Smiley E.T., Freadrich B.R. 1993: Hazardous Tree Evaluation and Management. Bartlett Tree Research Laboratories. Charlotte, NC., 36 Smiley T., Freadrich B.R. 1992: Determining strength loss from decay. Journal of Arboriculture 18 (4) Wang X., Bruce R. 2008: Visual Inspection, Acoustic Testing, and Resistance Microdrilling Allison Arboriculture & Urban Forestry 34(1):1 4 Adres Autorki: dr Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Warszawa, ul. Targowa 45 Advantages and limitations of Visual Tree Assessment (VTA) method application as a response to the hazard related problems caused by trees Abstract Visual Tree Assessment method (VTA) is widely used for phytosanitary check of trees growing in EU urban areas. Application of the method allows to eliminate the risk posed by trees but also to control the city forest phytosanitary status. The main task of the evaluator is to identify the degree of tendency to the fall of the tree. In the face of increasing problems of urban trees VTA method allows for responsible evaluation of tree statics and is used as a tool to avoid damage caused by trees. Method was applied also for urban tree management and long-term planning of urban stands maintenance and exchange costs. 110