Zwiększanie kompetencji informatycznych osób starszych a jakość życia seniorów

Transkrypt

1 Joanna ŚMIETANKA Uniwersytet Wrocławski Zwiększanie kompetencji informatycznych osób starszych a jakość życia seniorów Increasing the IT competences of older people and the quality of seniors' lives Słowa kluczowe: kompetencje, senior, edukacja informatyczna, Internet, wykluczenie społeczne. Key words: competences, senior, IT education, Internet, social exclusion. Abstract. The aim of the article is to draw attention to the value of seniors' IT education as a factor increasing quality of their lives. Both acquiring and increasing senior's computer and above all Internet skills are significant in case of social relations. The author draws attention to the contradiction between huge technological progress, evolution of products and services and negligence of education sphere toward conscious and comfortable usage of these goods. He also underlines significance of seniors' IT education as a great challenge facing the educational system, especially in the era of the ageing society. Additionally, the author draws attention to the seniors' need to belong to social groups that is now possible thanks to the Internet. He also points to the correlation between seniors' loneliness and the need to establish contacts online which prevent social exclusion mitigating the feeling of rejection and loneliness. Wprowadzenie. Każdy ma prawo do uczenia się przez całe życie. Istnieją grupy społeczne, które odczuwają większą niż inne potrzebę edukacji, co wiąże się bezpośrednio z ich sytuacją zawodową, finansową, gospodarczą, a także społeczną. Seniorzy jako grupa szczególnie narażona na wykluczenie zawodowe, finansowe, cyfrowe i społeczne, posiada szczególną motywację do rozwoju swoich kompetencji w różnorodnych obszarach życia. Jednym z tych obszarów jest obsługa komputera, nowych mediów, korzystanie z Internetu, czyli podstawowe kompetencje informatyczne, niezbędne do poprawnego funkcjonowania w dzisiejszym świecie. Nabyte umiejętności pozwalają osobom starszym nadążyć za szybkim postępem technologicznym, przyczyniając się jednocześnie do utrzymania dyskursu międzypokoleniowego. Dostęp do usług i produktów bankowych zapobiegają wykluczeniu finansowemu, umiejętność obsługi komputera i odpowiedniego oprogramowania otwiera drogę do możliwości dodatkowego zatrudnienia w obszarach, wymagających sprawności informatycznej, a sama obecność w Sieci niweluje skutki wykluczenia cyfrowego, które z kolei przyczynia się do wykluczenia społecznego, a tym samym obniżeniu komfortu życia seniorów, jak i ich samopoczucia. W związku z powyższym stawiam hipotezę, iż rozwój kompetencji seniorów znacznie przyczynia się do poprawy jakości życia osób starszych, w związku z czym wydaje się być tej grupie bardzo potrzebny. W odniesieniu do istniejących przekonań, że Internet jest narzędziem przeznaczonym wyłącznie dla osób młodych, spróbuję udowodnić, że jest inaczej również w odniesieniu do nowoczesnych portali społecznościowych, w których seniorzy mogą poszukiwać nie tylko elementów rozrywki, ale również wiedzy, a przede wszystkim kontaktów mię- EDUKACJA ustawiczna DOROSŁYCH 4/

2 dzyludzkich, tak bardzo im potrzebnych w sytuacji samotności, dotykającej większość seniorów w wieku 85+ (choć głównie kobiety). Na potrzeby niniejszych rozważań przeanalizowana została literatura z zakresu edukacji seniorów, gerontologii społecznej, jak również raporty dotyczące sytuacji demograficznej i społeczeństwa informacyjnego w Polsce. 1. Ramy teoretyczne. Podejmowana problematyka wpisuje się w szerszy wątek rozważań. Jest to obszar dyskusji prowadzony przez andragogów, gerontologów i lekarzy geriatrów, którzy wskazują liczne korzyści edukacji dla społeczeństwa i samej jednostki. Aktywność intelektualna przeciwdziała regresowi funkcji psychicznych i ułatwia rozwiązywanie codziennych problemów. 1 Odnosząc się do już istniejących teorii, nie sposób pominąć opracowań, powiązanych z rozwojem technologii informacyjnych, znaczeniem nowych mediów i społeczeństwa informacyjnego. Teorie te prowadzą do wyjaśnienia procesów komunikacyjnych, zachodzących online, jak również podstawowych relacji społecznych w dzisiejszym świecie. Jednym z najważniejszych założeń jest wyjątkowe znaczenie nowych mediów dla funkcjonowania nowoczesnych społeczeństw. Dynamiczny rozwój technologii informacyjnych, a także wzrost znaczenia nowych mediów w procesie komunikowania sprawiły, że Internet stał się podstawowym miejscem pracy, zdobywania wiedzy, spędzania wolnego czasu, kontaktu ze znajomymi i rodziną, a także szeroko pojętej rozrywki. 2 Internet pozwala seniorom na korzystanie z płatności online, rejestrację wizyty u lekarza, rezerwację biletów lotniczych czy e-zakupy. Można znaleźć tam również przepisy, ulotki informacyjne czy inne przydatne treści. Internet oszczędza czas i ułatwia wiele codziennych czynności, na czele z poszukiwaniem informacji. Coraz częściej Sieć staje się kanałem do nawiązywania nowych znajomości, również wśród seniorów, co staje się pomocne w walce z samotnością, jak również depresją 3. Ponadto, nowe media przybliżają seniorów do młodszego pokolenia, co może mieć pozytywny wpływ na rozwój dyskursu międzypokoleniowego. Interesujących danych dostarczyły również raporty dotyczące sytuacji demograficznej na świecie. Według prognoz demografów, w 2025 roku liczba ludzi starych na świecie osiągnie liczbę 2 miliardów, podczas gdy w 1950 roku populacja seniorów liczyła zaledwie około 200 mln. 4 Z roku na rok liczba osób w wieku poprodukcyjnym będzie się zwiększać, wydłużać się będzie przy tym średnia wieku dożycia: w 2010 dla kobiet wynosiła ona 79,8 lat, dla mężczyzn 71,4 lata; w 2035 r. dla kobiet wynosić będzie ona 82,9, zaś dla mężczyzn 77,1 lat. 5 Bez wątpienia starzenie się jest naturalnym procesem w życiu każdego człowieka, trudno jest jednak zdefiniować początek starości wielu badaczy określa starość jako wiek powyżej 65-u lat, istnieją jed- 1 Pakuła M., Postawy osób starszych wobec edukacji. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Lublin 2010, s Batorski D., Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, w: J. Czapiński, T. Panek (Red.) Diagnoza społeczna 2009 warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa 2009, s Batorski D., Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, w: J. Czapiński, T. Panek (Red.), Diagnoza społeczna 2009 warunki i jakość życia Polaków. Raport Warszawa 2009, s Pakuła M., Postawy osób starszych wobec edukacji. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Lublin 2010, s Kancelaria Senatu, Starzenie się społeczeństwa polskiego i jego skutki, Biuro Analiz Dokumentacji, Opracowania Tematyczne OT-601, Warszawa 2011, s POLISH JOURNAL of CONTINUING EDUCATION 4/2015

3 nak opracowania, mówiące o wieku 60-u czy nawet 50-u lat. Faktem jest, że wiele osób boryka się w najstarszych latach życia z samotnością. Ponad ¾ mężczyzn w wieku 65+ żyje jeszcze w małżeństwie, jednak kobiety są najczęściej wdowami (58%), a w starszych rocznikach sytuacja ta nasila się przy 80-u latach żonaci mężczyźni to 62%, zaś kobiety-wdowy to już 80%. Wynika to przede wszystkim z faktu nadumieralności mężczyzn (kobiety żyją statystycznie dłużej), jak i opuszczenia przez dzieci domu rodzinnego 6. Należy pamiętać przy tym, że nie każdy senior jest na samotność gotowy. Pojawia się poczucie zbędności, odrzucenia społecznego, spadku roli społecznej, co przy jednoczesnym odsunięciu od pracy zawodowej potęguje poczucie bycia niepotrzebnym i nieporadnym. Ta pustka w połączeniu z nadmiarem czasu wolnego bardzo często stanowi zagrożenie dla zdrowia psychicznego seniorów, co w wielu przypadkach prowadzi do depresji 7. Bogatą w inspiracje koncepcją jest teoria kompetencyjna, w kontekście której należałoby analizować aspekt edukacji informatycznej seniorów. J. M. Wiemann określa kompetencje jako zdolność posługiwania się zachowaniem w interakcji z otoczeniem (partnerem) w taki sposób, aby stosownie do sytuacji realizować indywidualne cele 8 W naukach społecznych wyróżnia się kilka rodzajów kompetencji: zawodowych, edukacyjnych, interpersonalnych, komunikacyjnych, osobistych, biograficznych, społecznych i in. Model kompetencyjny (tzw. teoria kompetencyjna) sprowadza się do zasady, że zachowanie w wieku około emerytalnym powinno być postrzegane jako stosunek wymagań wobec osób do zasobów, które umożliwiają sprostanie tym wyzwaniom. 9 W przypadku edukacji informatycznej do nabywanych kompetencji zaliczyć można byłoby: umiejętność korzystania z komputera, oprogramowania, Internetu, bezpieczeństwo w Sieci, akceptację dokonujących się zmian technologicznych i komunikacyjnych, umiejętność efektywnego spędzania wolnego czasu, efektywna relaksacja, rozrywka, towarzyskość, otwartość, aktywność kulturalna online i wiele innych 10. Proces edukacji musi uwzględniać tu również zmiany biologiczne i postawy psychiczne, które mogą utrudniać wykorzystywanie nabytych kompetencji. W tym celu kształci się specjalistów, odpowiednio przygotowanych do pracy z osobami starszymi m.in. na Uniwersytetach Trzeciego Wieku. Cennym materiałem badawczym stały się również opracowania, poświęcone zjawisku wykluczenia cyfrowego. Stanowi ono jedno z głównych zagrożeń dla dzisiejszych seniorów. 6 GUS, Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata , Warszawa 2014, s Miszczak E., Aktywność seniorów sposobem przeciwdziałania negatywnym skutkom starzenia się, w: D. Kałuża, P. Szukalski (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź 2010, s Konieczna-Woźniak R., Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. Profilaktyczne aspekty edukacji seniorów, Poznań 2001, str Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium historyczno porównawcze, Białystok Tomczyk Ł., Specyfika kształcenia seniorów w obszarze nowych technologii informacyjnokomunikacyjnych na przykładzie oświęcimskiego UTW, w: A. Fabisiak, A. Łacina-Łanowski, Ł. Tomczyk (red.), Kreatywna starość. 15-lecie oświęcimskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, Oświęcim 2013, s EDUKACJA ustawiczna DOROSŁYCH 4/

4 Jeśli chodzi o postawy seniorów wobec edukacji informatycznej oraz edukacji w ogóle, zdecydowanie dominują pozytywne emocje. Seniorzy chcą poszerzać kompetencje. 11 Decydującą rolę w motywowaniu osób starszych odgrywają względy osobiste: potrzeba dostępu do informacji w celu integracji ze społeczeństwem, uzupełnianie wiedzy, chęć bycia aktywnym i twórczym, chęć rozrywki, robienia rzeczy, które sprawiają radość W niniejszych rozważaniach niezbędne jest również odniesienie do istniejących teorii dotyczących jakości życia. Jakość życia posiada wiele wymiarów i aspektów; może być przy tym zarówno obiektywna, jak i subiektywna. Edukacja informatyczna z jednej strony może ją poprawiać, z innej niestety nie. Wśród wymiarów jakości życia wymienia się: a) zdrowie fizyczne (wzrost wiedzy na temat chorób, obniżania ryzyka, dbania o zdrowie), b) zdrowie psychiczne (pozytywna postawa wobec procesu starzenia, czynniki ochronne przed depresją), c) integracja (poczucie zintegrowania ze społeczeństwem, poprawa umiejętności komunikacyjnych), d) współuczestniczenie (w społeczności lokalnej, w społeczeństwie ogólnie), e) kontrola (zdobycie umiejętności analizowania, większej wiedzy o sobie m.in. dot. relacji ze środowiskiem), f) wzrost samooceny (a tym samym optymizmu, motywacji, energii, aktywności do działania m.in. dzięki mediom społecznościowym, g) samorealizacja (łączenie przyjemnego z pożytecznym, miłe spędzanie czasu, owocny wypoczynek, poczucie komfortu i czasu tylko dla siebie ) Założenia metodologiczne. Analizując opisane koncepcje, wzięłam pod uwagę przede wszystkim społeczne aspekty edukacji seniorów, rozpatrując zagadnienie rozwoju kompetencji informatycznych seniorów w odniesieniu do stylów życia osób starszych i pełnionych przez nich ról społecznych. Badając wpływ poszerzania kompetencji seniorów na ich komfort życiowy oraz stosunki społeczne w dyskursie międzypokoleniowym, mamy możliwość szerszego spojrzenia na znaczenie edukacji w społeczeństwie jako sprawy istotnej w codziennych aspektach życia, nie tylko w najpopularniejszych obszarach takich jak życie zawodowe, gospodarka czy nawet kultura, ale na przykład budowanie relacji z przedstawicielami młodszych pokoleń m.in. za pomocą mediów społecznościowych, jak i szereg innych. Wielu badaczy rozpatruje aspekt edukacji senioralnej przede wszystkim pod kątem pozostania aktywnym zawodowo w okresie około emerytalnym. Pojawiają się również rozważania na temat wypełniania czasu wolnego poprzez aktywną współpracę z Uniwersytetami Trzeciego Wieku. Proponowane przeze mnie spojrzenie wychodzi poza obszar rozwoju zawodowego i kompetencji, które można by wykorzystać dla utrzymania aktywności za- 11 Pakuła M., Postawy osób starszych wobec edukacji. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Lublin 2010, s Mollon P. E., Gil A. (red.), Zestaw narzędzi ewaluacyjnych dla instytucji oświatowych. Zwiększanie wpływu edukacji na jakość życia seniorów. Częstochowa 2014, s Tarnowska B., Edukacja komputerowa osób starszych. Jak to się robi w bibliotece? Refleksje z wieloletnich doświadczeń w pracy z seniorami, w: K. Lipka-Szostak (red.), Edukacja osób starszych. Uwarunkowania, trendy, metody, Warszawa 2013, s Mollon P. E., Gil A. (red.), Zestaw narzędzi ewaluacyjnych dla instytucji oświatowych. Zwiększanie wpływu edukacji na jakość życia seniorów. Częstochowa 2014, s POLISH JOURNAL of CONTINUING EDUCATION 4/2015

5 wodowej, podkreślając rangę edukacji dla utrzymania stosunków społecznych i zapobieganie społecznemu wykluczeniu seniorów. Przeanalizowana została literatura książkowa oraz artykuły dotyczące edukacji seniorów, aktywności życiowych osób starszych, stylów życia, postaw społecznych wobec seniorów, rozwoju nowych technologii, jak również raporty statystyczne dotyczące sytuacji demograficznej i społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Obszarem dostarczającym bogatych materiałów jest Internet. Śledziłam strony internetowe, portale społecznościowe, statystyki odwiedzin stron, przeznaczonych dla seniorów, a także programy edukacyjne dedykowane seniorom, prowadzone przez instytucje wspierające ich edukacyjny rozwój jak Uniwersytety Trzeciego Wieku, Biblioteki Miejskie czy Miejskie Ośrodki Kultury. Materiały te stanowiły nieocenione źródło informacji o seniorach oraz procesie ich edukacji informatycznej. Aspekt edukacji informatycznej seniorów analizowałam pod kątem aspektów społecznych i wpływu rozwoju kompetencji dla poprawy komfortu życia osób starszych, z uwzględnieniem ich wpływu na poprawę stosunków społecznych i dyskursu międzypokoleniowego. Analizuję również aspekty wykluczenia cyfrowego i społecznego osób starszych, przyrównując edukację informatyczną do recepty na poprawę jakości życia, uniknięcie wykluczenia społecznego i poprawę samopoczucia seniorów, będąc jednocześnie ochroną przed negatywnymi skutkami wykluczenia społecznego, jakim może być m.in. depresja. 3. Analiza i interpretacja wyników badań. Role edukacji senioralnej bardzo często rozpatrywane są pod kątem usprawnienia niepełnosprawności kompetencyjnej seniorów. Wyczerpująca analiza tematu powinna zawierać również aspekt jakości życia osób starszych i wpływu zwiększania ich kompetencji na ich funkcje społeczne. Motywy podejmowania edukacji sugerują potrzeby życiowe i społeczne osób starszych, w związku z tym spełnienie oczekiwań seniorów w zakresie edukacji powinno zaspokoić ich potrzeby, związane z wykorzystywaniem nabytych kompetencji. Konsekwencje wykluczenia edukacyjnego mogą być znaczące i destrukcyjne dla społeczeństwa seniorów, które w erze nowych technologii narażone jest na wykluczenie społeczne właśnie z powodu braku odpowiednich kompetencji niezbędnych do pełnego uczestniczenia w życiu i relacjach współczesnych społeczeństw (w tym m.in. aktywności i kontaktów online). Edukacja informatyczna ma za zadanie dostarczenie seniorom odpowiednich kompetencji, umożliwiających aktywne życie w Sieci, przejawiające się w nieograniczonym korzystaniu z nowoczesnych produktów i usług, w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów międzyludzkich online czy korzystania z różnorodnych form internetowej rozrywki, obok standardowego poszukiwania informacji. Rozwój kompetencji informatycznych seniorów sprzyja prowadzeniu przez nich nowoczesnego stylu życia, ułatwiając ponadto wiele procesów życiowych takich jak opłacenie rachunków, zrobienie zakupów czy uczestniczenie w kursie języka angielskiego (co umożliwiają m.in. internetowe platformy edukacyjne). Wszystko to przyczynia się do zwiększenia komfortu życia osób starszych, jednak to tylko cząstka wielowymiarowego aspektu komfortu życia. Internet dziś stanowi nie tylko dodatkową formę porozumiewania się, ale jest miejscem koniecznym dla funkcjonowania społeczeństw. Wykluczenie z dostępu do EDUKACJA ustawiczna DOROSŁYCH 4/

6 nowych mediów jednoznaczne staje z wykluczeniem ekonomicznym i społecznym, prowadząc do poczucia wyalienowania. Rodzi się w ten sposób zagrożenie pogłębienia różnic w społeczeństwie i zaburzenia dyskursu międzypokoleniowego. Utrzymanie osób starszych w społeczeństwie cyfrowym sprzyja ich poczuciu przynależności do grupy społecznej. Seniorzy czują się potrzebni, zwiększa się ich poczucie wartości, umacniają się więzy rodzinne i społeczne, zmniejsza się poczucie osamotnienia. Jakość życia w odniesieniu do tych aspektów ulega poprawie. Dobre samopoczucie psychiczne, integracja społeczna, aktywność, samorealizacja, rozwój osobisty, poczucie pozostawania na bieżąco ze światem sprawiają, że seniorzy są bardziej zadowoleni z życia. Osoby starsze czerpią satysfakcję z faktu uczestniczenia w nowych formach komunikowania się, uczenia się i korzystania z rozrywki. Zainteresowani są nowymi technologiami, a wiara we własne siły, pokonanie trudności, związane z obsługą nowych mediów, w połączeniu z podziwem znajomych i rodziny, zwiększa ich samoocenę. Częstszy kontakt z najbliższymi, który umożliwia im pozostawanie online, niweluje skutki uczucia samotności, a tym samym zmniejsza zagrożenie depresji. Bibliografia 1. Batorski D., Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, w: J. Czapiński, T. Panek (Red.) Diagnoza społeczna 2009 warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa Batorski D., Zając J. M., Między alienacją a adaptacją Polacy w wieku 50+ wobec Internetu. Raport Otwarcia Koalicji Dojrz@łość w sieci, Warszawa GUS, Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata , Warszawa Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium historyczno porównawcze, Białystok Kancelaria Senatu, Starzenie się społeczeństwa polskiego i jego skutki, Biuro Analiz Dokumentacji, Opracowania Tematyczne OT-601, Warszawa Konieczna-Woźniak R., Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. Profilaktyczne aspekty edukacji seniorów, Poznań Miszczak E., Aktywność seniorów sposobem przeciwdziałania negatywnym skutkom starzenia się, w: D. Kałuża, P. Szukalski (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź Mollon P. E., Gil A. (red.), Zestaw narzędzi ewaluacyjnych dla instytucji oświatowych. Zwiększanie wpływu edukacji na jakość życia seniorów. Częstochowa Pakuła M., Postawy osób starszych wobec edukacji. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Lublin Tarnowska B., Edukacja komputerowa osób starszych. Jak to się robi w bibliotece? Refleksje z wieloletnich doświadczeń w pracy z seniorami, w: K. Lipka-Szostak (red.), Edukacja osób starszych. Uwarunkowania, trendy, metody, Warszawa Tomczyk Ł., Specyfika kształcenia seniorów w obszarze nowych technologii informacyjnokomunikacyjnych na przykładzie oświęcimskiego UTW, w: A. Fabisiak, A. Łacina-Łanowski, Ł. Tomczyk (red.), Kreatywna starość. 15-lecie oświęcimskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, Oświęcim Joanna ŚMIETANKA Uniwersytet Wrocławski, Wydział Filologiczny, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej joanna.smietanka@interia.pl 142 POLISH JOURNAL of CONTINUING EDUCATION 4/2015