Warszawa Prawidłowa ochrona roślin, bezpieczeństwo rolnika i bezpieczna żywność.

Transkrypt

1 1

2 Dr Jerzy Próchnicki Dyrektor Działu Rozwoju Bayer CropScience W ostatnich latach coraz więcej słyszymy o konieczności wzrostu produkcji żywności w następnych dziesięcioleciach, odpowiednio do przyrostu populacji ludzi na świecie i podwyższających się standardów, jakości życia. Podwojenie produkcji dobrej żywności do roku 2050 to ogromne wyzwanie, któremu nie da się sprostać bez intensyfikacji produkcji rolniczej. Jednak narasta świadomość, zwłaszcza na półkuli północnej, że nie może się to odbyć ze szkodą dla środowiska naturalnego, dla bioróżnorodności, zasobów świata ożywionego, gleby, wody i powietrza. Tą pozorną sprzeczność da się pogodzić wprowadzając zasady rolnictwa zrównoważonego, gdzie intensywna produkcja rolnicza nie wykluczać będzie bezpieczeństwa dla zwierząt, roślin i zasobów przyrody poza terenami rolniczymi. Środki ochrony roślin pełnią niezwykle ważną rolę i mają obecnie i będą mieć w przyszłości kluczowe znaczenie dla zapewnienia dostatku żywności na świecie. Co jakiś czas w mediach pojawiają się jednak doniesienia o ich zgubnym wpływie na zdrowie człowieka oraz środowisko. Opisywane przypadki najczęściej mają związek z niewłaściwym stosowaniem bądź nieodpowiednim postępowaniem ze środkami ochrony roślin. Aby zapobiegać tego typu uchybieniom i wypadkom, najwięksi producenci tych środków starają się zapewniać wielostronną opiekę nad swoimi produktami. Program Grunt To Bezpieczeństwo prowadzony przez Bayer CropScience ma swoje początki w programie Odpowiedzialna Troska stworzonym przez Europejskie Stowarzyszenie Producentów Środków Chemicznych. Jego najważniejsze zasady obejmują spójne podejście do dbałości o produkt i jego stosowanie, zaczynając od etapu przebadania substancji czynnej przez cały cykl życia produktów ją zawierających, ich magazynowanie, stosowanie, wpływ na rośliny uprawne oraz organizmy nie będące celem zastosowania, aż do utylizacji resztek po oprysku, pustych opakowań czy przeterminowanych zapasów środka. Organizacja ogólnopolskiej konferencji Prawidłowa ochrona roślin, bezpieczeństwo rolnika i bezpieczna żywność wynikła z faktu, że koncepcja dbałości o produkt i jego stosowanie wymaga wspólnego działania wielu partnerów: urzędów, przemysłu, naukowców, doradców oraz rolników. Nasze doświadczenia dowodzą, że w znakomitej większości przypadków Odpowiedzialna Troska staje się faktem dzięki wymianie poglądów, słuchaniu argumentów wielu stron oraz własnym wnioskom i przemyśleniom. Strony powinny jednoczyć się w imię wspólnego celu i nie chodzi tu tylko o zminimalizowanie ryzyka związanego ze stosowaniem produktu, ale także o maksymalizację korzyści. 2

3 Tegoroczna Konferencja GRUNT TO BEZPICZEŃSTWO objęta honorowym patronatem Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego to początek wieloletniej kampanii Bayer CropScience, która dogłębnie, rzeczowo i fachowo traktować będzie o problemach bezpieczeństwa rolników, konsumentów oraz środowiska w intensywnej, lecz zrównoważonej produkcji żywności. 3

4 Prof. dr hab. Ryszard Hołownicki Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach MIEJSCE TECHNIKI W BEZPIECZNEJ I SKUTECZNEJ OCHRONIE ROŚLIN O postępie w technice ochrony roślin w produkcji roślinnej w mniejszym stopniu decydują obecnie oczekiwania nabywców opryskiwaczy, lecz stale zaostrzające się regulacje prawne. Można z dużym przekonaniem stwierdzić, że w ostatnim 10 leciu postęp w technice opryskiwania determinuje potrzeba dalszego ograniczenia zagrożeń dla środowiska związanych ze stosowaniem środków ochrony roślin (ś.o.r.). Za najważniejsze z nich uważa się skażenia miejscowe oraz rozproszone, których głównym źródłem jest znoszenie cieczy użytkowej. Znaczne możliwości ograniczania tych zagrożeń daje racjonalna technika opryskiwania, na którą składają się nowe rozwiązania techniczne i procedury właściwego postępowania ze ś.o.r. Jeszcze do niedawna uważano, że głównym źródłem zagrożeń dla środowiska w ochronie roślin jest znoszenie rozpylonej cieczy użytkowej poza strefę opryskiwania. Obecnie akcent zagrożeń został przesunięty w stronę tzw. skażeń miejscowych powstających wszędzie tam gdzie, jak nazwa wskazuje, w jednym miejscu następuje kumulacja ś.o.r. w wyniku niezamierzonego rozsypania lub rozlanie skoncentrowanego preparatu lub z powodu wycieku cieczy użytkowej. Zazwyczaj są to te same miejsca, w których przeprowadza się napełnianie i mycie opryskiwaczy lub składuje pestycydy i ich opakowania. Ryzyko rozprzestrzenienia się skażeń miejscowych zwiększa sąsiedztwo ujęcia wody, gdyż duże ilości wody sprzyjają przesiąkaniu substancji aktywnej ś.o.r. w głąb profilu glebowego. W związku z tym szczególnego znaczenia nabiera opracowanie odpowiednich środków technicznych ułatwiających właściwe postępowanie z pestycydami począwszy od przygotowania cieczy użytkowej, wykonania zabiegu, zagospodarowania resztek cieczy użytkowej i opakowań, a skończywszy na bezpiecznym dla środowiska myciu zewnętrznym i wewnętrznym opryskiwacza oraz postępowaniu z ciekłymi i stałymi pozostałościami. Mniejszym, ale wciąż istotnym zagrożeniem dla środowiska i dla sąsiadujących upraw jest znoszenie cieczy użytkowej, które towarzyszy niemal wszystkim zabiegom opryskiwania roślin, a jego całkowita eliminacja nie jest możliwa. Wprawdzie znoszona ciecz jest mniejszym zagrożeniem dla środowiska niż skażenia miejscowe, ale wywołuje szeroki rezonans społeczny ze względu na łatwość obserwacji tego zjawiska przez osoby postronne. Znoszenie można znacznie ograniczyć przez dobór odpowiednich technik 4

5 opryskiwania i parametrów pracy opryskiwacza, jak również przez uwzględnienie warunków atmosferycznych podczas zabiegu. Wprawdzie najprostszym sposobem ograniczenia znoszenia jest zwiększenie wielkości kropel przy pomocy rozpylaczy niskoznoszeniowych, inżektorowych i krańcowych, to jednak najskuteczniejszą metodą redukcji znoszenia w uprawach polowych jest technika PSP (Pomocniczy Strumień Powietrza), a w sadowniczych techniki recyrkulacyjne i sensorowe. Dalszy rozwój techniki opryskiwania jest ukierunkowany głównie na zastosowania Rolnictwa Precyzyjnego. Obserwuje się coraz więcej prac badawczych mających na celu przejście z ze skali wybranego fragmentu pola do skali pojedynczej rośliny (plant scale husbandry), gdy każda pojedyncza roślina będzie opryskiwana w zależności od jej indywidualnych potrzeb. Już wkrótce dostępne będą układy sprzężone z GPS rejestrujące historię przebiegu zabiegu opryskiwania wraz z mapą rozkładu ś.o.r. Gromadzone w ten sposób dane tworzą wiarygodną dokumentację będącą jednym z brakujących ogniw identyfikowalności (traceability) w łańcuchu żywności z pola na stół. 5

6 Prof. dr hab. Stefan Pruszyński Emerytowany profesor IOR PIB BIORÓŻNORODNOŚĆ A OCHRONA ROŚLIN Od roku 1992, a więc od czasu uchwalenia w wyniku obrad Konferencji NZ Środowisko i Rozwój,,Konwencji NZ o ochronie różnorodności biologicznej ochrona bioróżnorodności stałą się nadrzędnym celem działań organizacji międzynarodowych, rządów oraz organizacji społecznych i naukowych na całym świecie. Szczególne miejsce w zachowaniu różnorodności biologicznej przypisuje się rolnictwu, które użytkuje około 40% powierzchni krajów Unii Europejskiej i około 60% powierzchni Polski. Rolnictwo przy tym traktuje się jako działalność świadomie ograniczającą bioróżnorodność. W relacji rolnictwo bioróżnorodność wyjątkowe miejsce zajmuje ochrona roślin, która w ramach ochrony roślin uprawnych przed zespołem organizmów szkodliwych zagrażającym plonom wprowadza do środowiska tysiące ton obcych dla tego środowiska substancji chemicznych, co może stanowić istotne zagrożenia dla wielu elementów tegoż środowiska. Chemicznej ochrony roślin nie można jednak traktować jednostronnie. Trwająca od połowy lat 60. bardzo ostra krytyka stosowania chemicznych środków ochrony roślin wymusiła wiele działań w wyniku, których nastąpiło znaczne ograniczenie ewentualnego niekorzystnego wpływu ochrony na środowisko. Należy tu wymienić prawie całkowitą zmianę asortymentu stosowanych substancji aktywnych środków ochrony roślin, zmianę techniki stosowania, podniesienie poziomu przygotowania zawodowego rolników oraz opracowanie i upowszechnianie koncepcji integrowanej ochrony roślin. Nie mniej stałe prowadzenie zabiegów zwalczania np.: niepożądanej roślinności prowadzi do zmian w zestawie gatunkowym i ilościowym występującej na polach uprawnych roślinności. Za bardzo istotne, należy uznać sukcesywne zmiany w ustawodawstwie z zakresu ochrony roślin, które w coraz większym stopniu ograniczają przy prawidłowym wykonawstwie możliwość ubocznego wpływu stosowanych zabiegów ochroniarskich na środowisko. 6

7 Problemem, który należy uwzględnić w rozważaniach dotyczących bioróżnorodności i ochrony roślin są obce gatunki inwazyjne rozumiane jako gatunki introdukowane lub zawleczone, zagrażające lokalnej różnorodności biologicznej. Część z tych gatunków posiada status gatunków kwarantannowych i ograniczenie ich rozprzestrzeniania się jest regulowane specjalnymi przepisami, np.: stonka kukurydziana (Diabrotica virgifera Le Conte). Inne nieraz sprowadzone celowo np.: barszcz Sosnowskiego (Heracleum Sosnowsky i Manden) stanowią zagrożenie zarówno dla środowiska jak i ludzi. Odnosząc się do polskich warunków to należy podkreślić, że różnorodność biologiczna Polski mierzona zarówno na poziomie różnorodności gatunkowej, jak i na poziomie różności ekosystemów należy do największych w Europie. Natomiast do podstawowych zadań ograniczających i eliminujących wpływ ochrony roślin na różnorodność biologiczną na obszarach rolniczych należeć będzie: stworzenie warunków poprzez programy nauczenia działania organizacyjne oraz prawidłowo ukierunkowane dotacje do wprowadzenia integrowanej ochrony roślin, przygotowanie rolnika i jego doradcy do upowszechnienia integrowanej ochrony roślin, poprzez tworzenie i pozostawianie tzw. użytków ekologicznych: wielogatunkowe zadrzewienia i zakrzewienia, śródpolne oczka wodne, miedze, zabezpieczenie miejsc rozwoju i przebywania gatunków zagrożonych w czasie zabiegów ochroniarskich. Działania te należy uzupełnić o zadania odnoszące się do całej produkcji rolniczej. Należy tu wymienić: zachowanie różnorodności środowisk (szczególnie siedlisk gatunków rzadkich i ginących), utrzymanie ekstensywnie użytkowanych możliwie dużych powierzchni łąk i pastwisk, ochronę i renaturalizację ekosystemów podmokłych, ochronę gleb przed erozją, zwiększenie przy odpowiednim doborze gatunków, powierzchni zalesionej, zachowanie lokalnych tradycyjnych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich, tam, gdzie znajduje to uzasadnienie, rozwój rolnictwa ekologicznego. 7

8 dr Artur Miszczak Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach PROBLEM POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W OWOCACH I WARZYWACH Na podstawie badań i obserwacji z ostatnich kilku lat możemy bezsprzecznie stwierdzić, że nasze rodzime owoce i warzywa charakteryzują się coraz lepszą jakością. Twierdzenie to dotyczy nie tylko samego wyglądu, ale i sposobu opakowania oraz większego przekonania konsumenta o bezpieczeństwie nabywanej żywności. To, że żywność pochodzenia roślinnego jest coraz bardziej godna zaufania, bierze się z faktu zarówno regularnego monitorowania upraw, zwłaszcza pod względem pozostałości środków ochrony roślin, przez odpowiednie służby państwowe, jak i coraz częstszych dobrowolnych kontroli w tym zakresie dokonywanych przez gospodarstwa ogrodnicze oraz przez producentów i przetwórców żywności. Pracownia Badania Bezpieczeństwa Żywności Instytutu Ogrodnictwa jest jednym z laboratoriów intensywnie badających owoce, warzywa i produkty żywnościowe pochodzenia roślinnego. Badania, które są obecnie wykonywane, można zakwalifikować jako: 1. Urzędowe badania wykonywane na potrzeby MRiRW: coroczne badania monitoringowe owoców, warzyw i upraw rolniczych, wykonywane na poziomie upraw w celu sprawdzenia prawidłowości stosowania środków ochrony roślin; badania pozostałości środków ochrony roślin dla potrzeb jednostek certyfikujących w rolnictwie ekologicznym. 2. Dobrowolne badania wykonywane na potrzeby gospodarstw ogrodniczych i rolniczych oraz firm prywatnych sektora rolno spożywczego, niezbędne do: certyfikacji Integrowanej Produkcji, w tym Integrowanej Produkcji spełniającej normy Federacji Rosyjskiej; certyfikacji systemu GlobalGAP i itp.; sprzedaży towaru na rynku wewnętrznym, eksportu do krajów WE i innych krajów (np. USA); uzyskania certyfikatu bezpieczeństwa w handlu z Federacją Rosyjską; handlu żywnością ekologiczną; utrzymania systemu HACCP w zakładach przetwórczych. 8

9 Z roku na rok obserwujemy zwiększającą się ilość wykonywanych badań na pozostałości środków ochrony roślin, w każdym z podanych wyżej segmentów naszej produkcji roślinnej. Ogólnie stwierdzamy przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pestycydów na niewielkim, ok. 3% wym poziomie. Istnieją jednak uprawy, w których ryzyko występowania nadmiernych pozostałości, bądź zastosowania nieprawidłowych środków ochrony roślin, jest większe. Fakt pojawiania się przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pestycydów w produkcji roślinnej, podkreśla jak ważna jest właściwa edukacja i uświadamianie o istocie i znaczeniu odpowiedniej jakości płodów rolnych. Jest to także o tyle istotne, że w najbliższym czasie dojdzie do implementacji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów. 9

10 Prof. dr hab. Zbigniew Dąbrowski, mgr Alicja Chorąży Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ZMIANY W PERCEPCJI I PRAKTYKACH ZWIĄZANYCH ZE STOSOWANIEM CHEMICZNYCH ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W CIĄGU OSTATNIEJ DEKADY Doświadczenia wielu krajów wykazały, że przed wdrażaniem nowych technologii, w tym integrowanej ochrony roślin należy zebrać pewne podstawowe informacje wśród rolników. Dlatego przed podjęciem szeroko zakrojonych szkoleń powinno się dokonać wstępnej oceny wiedzy, poglądów i stosowanych praktyk związanych z uprawą i ochroną upraw (z ang. Knowledge, attitude and practices survey KAP Survey). Dlatego też w latach pracownicy i magistranci Katedry Entomologii Stosowanej przeprowadzili ponad 1108 wywiadów wśród różnych grup ogrodników i rolników dotyczących wiedzy, percepcji i stosowanych praktykach ochrony roślin w kontekście integrowanej produkcji. Ponieważ przestrzeganie Dobrych Praktyk Ochrony Roślin jest podstawą racjonalnej ochrony roślin, dlatego też pytano respondentów m.in. o następujące informacje: (a) kryteria stosowane przy zakupie ch.ś.o.r.; (b) znajomości klas toksyczności ch.ś.o.r.; (c) zakresu stosowanych środków BHP w czasie przygotowywania cieczy roboczej i stosowania zabiegów; (c) przechowywania ch.ś.o.r.; (d) posiadania zaświadczenia o sprawności sprzętu ochrony roślin i (d) postępowania z pustymi opakowaniami. Szczególną uwagę zwrócono na gospodarstwa sadownicze, w których stosuje się znaczne ilości ch.ś.o.r. Dzięki badaniom przeprowadzonych w latach i w rejonie grójeckim, można było prześledzić zmiany w wiedzy sadowników i stosowanych praktykach ochrony roślin. Przeprowadzone pilotażowe badania wykazały istnienie znacznych różnic w wiedzy i stosowanych praktykach ochrony roślin wśród różnych grup rolników (gospodarstwa słabo, średnio i silnie ekonomicznie) i producentów warzyw i owoców. Świadomość ogółu producentów na temat szkodliwości ch.ś.o.r. w ciągu ostatnich dziesięciu lat uległa poprawie. Obecnie nie co drugi lecz co trzeci producent nie posiada odpowiedniej wiedzy w tym zakresie. Początkowo jedynie co drugi ankietowany rolnik stosował odpowiednią odzież ochronną, obecnie 86% respondentów deklaruje stosowanie odzieży ochronnej. Problematyczne pozostaje pojęcie odpowiedniej odzieży ochronnej. Na szczególną uwagę zasługują zmiany w postępowaniu z opakowaniami po ch.ś.o.r. w pewnych regionach Polski. We wczesnych latach 2000, tylko 9 % respondentów właściwie postępowało z tymi opakowaniami. Obecnie w gminie Błędów 82% (Matysiak 2011). Jednak w badaniach w typowej gminie o dominujących uprawach rolniczych w Polsce 10

11 centralnej 64% opakowań palono, 18% zakopywano, 15% wywożono do pojemników a tylko 3% zwracano. Jednak nawet w takich gminach daje się zauważyć wpływ kondycji gospodarstwa na dobór ch.ś.o.r. Właściciele gospodarstw słabych ekonomicznie na pierwszym miejscu (79,4%) stawiają cenę preparatu, natomiast na 3 cim (20,5%) bezpieczeństwo dla środowiska. W gospodarstwach silnie ekonomicznych skuteczność jest priorytetem przy wyborze ch.ś.o.r., ale 78,6% respondentów deklarowała branie pod uwagę również bezpieczeństwo dla środowiska. Autorka ankiet przeprowadzonych w takiej typowej gminie rolniczej stwierdza: Rolnicy nie mają świadomości, jakie powinni poczynić kroki, aby w swoich gospodarstwach spełnić założenia Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące zrównoważonego stosowania pestycydów, która wejdzie w życie z dniem 1 stycznia Nieliczni tylko wiedzieli o zasadach zawartych w tej Dyrektywie (Zdych 2008). Pomimo znacznej poprawy wiedzy i stosowanych praktykach ochrony roślin, szczególnie wśród producentów owoców w Polsce centralnej, istnieje pilna potrzeba zwrócenia uwagi na producentów posiadających mniejsze gospodarstwa o zróżnicowanej produkcji rolniczej i ogrodniczej, a dostarczających swoje produkty na rynek. 11