z metrologicznego korca

Transkrypt

1 z metrologicznego korca Główny Urząd Miar Główny Urząd Miar ul. Elektoralna 2, Warszawa tel. (0-22) , fax Wydział Wydawnictw Multimedialnych GUM

2 20 MAJA ŚWIATOWY DZIEŃ METROLOGII Główny Urząd Miar, podobnie jak wiele instytucji metrologicznych na świecie, stara się, aby w miarę posiadanych środków i możliwości, popularyzować wiedzę o metrologii. Okazją do tego jest m.in. data 20 maja dla metrologów na całym świecie będącą datą szczególną, w tym właśnie dniu w 1875 roku przedstawiciele siedemnastu państw podpisali w Paryżu Konwencję Metryczną międzynarodowy traktat stanowiący podstawę rozwoju współpracy w dziedzinie metrologii. Dokument ten powstał jako odpowiedź na wyzwania rewolucji przemysłowej, jaka dokonywała się na świecie pod koniec dziewiętnastego wieku. Od 2000 r. w tym dniu obchodzony jest Światowy Dzień Metrologii. W 2005 roku przypada 130. rocznica podpisania Konwencji Metrycznej i 80. rocznica przystąpienia Polski do Konwencji. Do najcenniejszych należą m.in. -funtowy odważnik z 1677 r. oznaczony herbem Kościesza, miedziane korce warszawskie z 179 i 1797 r., drewniane bezmiany z XVIII i XIX w., łokcie polskie, kieszonkowy zegarek słoneczny z połowy XIX w., pomysłu polskiego astronoma Jana Baranowskiego czy jedne z pierwszych liczników energii elektrycznej firmy Aron, z końca XIX w. Wśród innych cennych zabytków znajdują się np. angielskie przymiary kupieckie calowowerszkowe z XVIII-XIX w. czy chińskie statery (wagi przesuwnikowe) i norymberski -funtowy aptekarski odważnik składany (miseczkowy), również z XVIII w. Unikatem zaś w skali europejskiej są taksometry do dorożek konnych z końca XIX i początku XX w. Bogato udokumentowany jest także rozwój elektryczności, w zbiorach znajdują się bowiem pierwsze galwanometry, woltomierze czy liczniki energii elektrycznej prądu stałego i zmiennego. Na wystawach prezentowany jest również bogaty zbiór odważników i wag, ukazujący rozwój wagarstwa w XIX i XX w. Wśród polskich, niemieckich (pruskich), rosyjskich czy austriackich odważników, wykonanych najczęściej z żeliwa czy stali, są też dosyć oryginalne i rzadkie odważniki szklane i porcelanowe. Spośród wag natomiast wymienić należy popularne przed kilkudziesięciu laty wagi stołowe typu Robervala czy Berangera, równoramienne wagi słupkowe, wagi uchylne, statery oraz bezmiany. Warto też podkreślić, że kolekcja GUM jako jedyna w kraju eksponuje najdokładniejsze urządzenia do mierzenia czasu i częstotliwości cezowe zegary atomowe. Waga do listów Medal upamiętniający wprowadzenie systemu metrycznego we Francji (180 r.) Waga sklepowa Wodomierz Gazomierz

3 ZBIORY HISTORYCZNYCH PRZYRZĄDÓW POMIAROWYCH W GUM Początki gromadzenia w Głównym Urzędzie Miar dawnych przyrządów pomiarowych oraz różnego rodzaju dokumentów sięgają końca lat 20. ubiegłego wieku. Niestety, nie posiadamy żadnych bliższych informacji na temat ówczesnych muzealiów, eksponowanych w tzw. muzeum narzędzi mierniczych. Po wojennych zniszczeniach wydobyto z gruzów gmachu urzędu jedynie kilka ocalałych zabytków. Dały one początek powstałym w roku 1952 obecnym Historycznym Zbiorom Metrologicznym. Inicjatorami idei odtworzenia zabiorów byli prof. J. Roliński ( ) i prof. J. Obalski ( ). Z uwagi na znaczną, bo trzy i pół wiekową rozpiętość czasową pomiędzy poszczególnymi eksponatami (XVII-XX w.), muzealia GUM stanowią interesujący obraz rozwoju myśli techniczno-metrologicznej na przestrzeni minionych stuleci. Obecnie zbiory liczą około 3000 obiektów Waga Licznik energii elektrycznej Odważniki aptekarskie materialnych i dokumentów archiwalnych, z czego około 1000 egzemplarzy jest eksponowanych na wystawach stałych w Urzędzie. Teodolit Spektrometr HISTORIA GŁÓWNEGO URZĘDU MIAR Dzień 8 lutego 1919 roku to ważna data w historii polskiej administracji miar. Został wówczas podpisany Dekret o miarach, jeden z pierwszych aktów prawnych odrodzonej Rzeczypospolitej. W dniu 1 kwietnia 1919 roku powołano Główny Urząd Miar (GUM) jako kontynuatora zorganizowanego w 1916 r. Urzędu Budynek GUM Warszawa Miar miasta Warszawy. Ujednolicenie systemu miar było pilnym i trudnym zadaniem, gdyż każda z trzech części Polski podlegająca poprzednio innemu zaborcy miała swój własny system miar. Równocześnie z powstaniem Głównego Urzędu Miar powstawały okręgowe i obwodowe urzędy miar, które obecnie tworzą rządową administrację miar. Siedzibą GUM jest od 1922 r. do dnia dzisiejszego zabytkowy budynek w Warszawie mieszczący się przy ulicy Elektoralnej 2. Administracja miar po II wojnie światowej przechodziła szereg zmian organizacyjnych i działalność w dziedzinie metrologii była łączona z działalnością w dziedzinie normalizacji i kontroli jakości. Konsekwencją tego były kolejne przekształcania Głównego Urzędu Miar w inne instytucje administracji państwowej. Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 roku o utworzeniu Głównego Urzędu Miar przywróciła Urzędowi historyczną, pierwszą nazwę oraz zakres kompetencji. Stało się to 1 stycznia 199 roku, w 75-lecie działalności tej instytucji. Rok 2001 przyniósł nową ustawę Prawo o miarach, która wyrastała z ducha prawodawstwa Unii Europejskiej i dawała podstawy do wprowadzenia zmian prawnych w metrologii polskiej. W roku 200 Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii, w tym samym roku GUM obchodził jubileusz 85-lecia zbieżność tych dwóch wydarzeń jest dobrym znakiem dla polskiej metrologii, weszliśmy bowiem mądrze w nową epokę historyczną, przenosząc z przeszłości wszystkie najlepsze nasze doświadczenia.

4 GŁÓWNY URZĄD MIAR DZISIAJ Główny Urząd Miar sprawuje nadzór nad administracją miar i administracją probierczą w Polsce. Do kompetencji GUM należy metrologia naukowa, prawna i przemysłowa. Podstawowym zadaniem GUM jest: zapewnienie spójności pomiarowej, wzajemnej zgodności i określonej dokładności wyników pomiarów przeprowadzanych w Polsce oraz ich zgodności z międzynarodowym systemem miar. To w Głównym Urzędzie Miar przechowywane są i odtwarzane polskie państwowe wzorce miar, które są ustawicznie porównywane z najlepszymi wzorcami światowymi. Tu tworzone jest również prawo metrologiczne, które dziś jest już całkowicie zgodne z prawodawstwem Unii Europejskiej. GUM to bardzo specyficzna instytucja, będąca urzędem administracji państwowej i równocześnie nowoczesną placówką naukowo-badawczą. Czynności administracyjne, które są wykonywane w Urzędzie muszą być bowiem poprzedzone pracą badawczą na odpowiednim stanowisku pomiarowym dokonywane jest badanie danego przyrządu pomiarowego i sprawdzanie, czy jego wskazania są wiarygodne. A pamiętać należy, że w GUM sprawdzane są przyrządy unikalne, o wyjątkowo skomplikowanej, często jednostkowej, konstrukcji i bardzo wysokiej dokładności pomiaru. Sprawdzenie takiego przyrządu wymaga z jednej strony znakomitego wyposażenia laboratoryjnego, z drugiej zaś świetnie przygotowanego pracownika, który musi łączyć wysoko wyspecjalizowaną wiedzę techniczną ze znajomością prawa i zasad działania administracji państwowej. Zadania Urzędu realizowane są w sześciu wielkich komórkach w Zakładach: Masy i Siły, Metrologii Elektrycznej, Fizykochemii, Długości i Kąta, Akustyki, Drgań i Promieniowania Optycznego oraz w Jednostce Certyfikującej, mającej szczególne uprawnienia notyfikujące. W komórkach tych pracuje 38 wyspecjalizowanych laboratoriów pomiarowych, w których zatrudnieni są znakomici specjaliści. Główny Urząd Miar to instytucja nowoczesna, prowadząca szeroką współpracę międzynarodową, korzystająca z najlepszych doświadczeń nauki, zapewniająca polskiej gospodarce ład i porządek metrologiczny. PROBIERNICTWO Polskie cechy i znaki probiercze

5 SERWERY CZASU Główny Urząd Miar udostępnia poprzez Internet, usługę umożliwiającą synchronizację czasu w systemach komputerowych z czasem urzędowym obowiązującym w Polsce. Usługa jest realizowana poprzez dwa serwery czasu o nazwach: tempus1.gum.gov.pl tempus2.gum.gov.pl Serwery czasu znajdują się w Głównym Urzędzie Miar, w Laboratorium Czasu i Częstotliwości. Są one synchronizowane z państwowego wzorca jednostek miar czasu i częstotliwości. Do transferu czasu używany jest protokół NTP (szczegółowe informacje na temat protokołu znajdują się na witrynie Sposób synchronizacji czasu zależy od systemu operacyjnego urządzenia użytkownika niekiedy właściwy program jest częścią składową systemu, w innych przypadkach należy korzystać z dodatkowego oprogramowania. Protokół NTP pozwala na zsynchronizowanie czasu z niepewnością od dziesiątych części sekundy do pojedynczych milisekund, a w niektórych przypadkach nawet do kilkunastu mikrosekund (zależy to m.in. od jakości łączy telekomunikacyjnych pomiędzy klientem a serwerem, obciążenia łączy oraz od platformy sprzętowo-programowej systemu użytkownika). Usługa jest dostępna całodobowo i bezpłatnie. Wszelkie pytania i uwagi proszę kierować pocztą elektroniczną na adres: timegum@gum.gov.pl 3 grudnia 200 r. w Głównym Urzędzie Miar zostało podpisane Porozumienie o współpracy w zakresie tworzenia niezależnej polskiej atomowej skali czasu TA(PL) pomiędzy Prezesem Głównego Urzędu Miar, Centrum Badań Kosmicznych PAN Obserwatorium Astrogeodynamicznym w Borowcu, Instytutem Łączności, Telekomunikacją Polską S.A. Centrum Badawczo Rozwojowym, Instytutem Tele- i Radiotechnicznym, Centralnym Ośrodkiem Metrologii Wojskowej oraz 1 Specjalistycznym Ośrodkiem Metrologii Sił Powietrznych. TA(PL) jest niezależną Polską Atomową Skalą Czasu wyliczaną nieprzerwanie od 1 lipca 2001 r. jako średnia ważona ze wskazań 10 zegarów atomowych Polski i gościnnie Litwy. Jej celem jest utworzenie autonomicznej polskiej atomowej skali czasu wyznaczanej niezależnie od międzynarodowych i innych pozakrajowych atomowych skal czasu oraz utworzenie stabilniejszego i pewniejszego niż pojedynczy zegar atomowy źródła odniesienia dla krajowych atomowych wzorców czasu i częstotliwości wyznaczanego na każdy dzień, gdy obecnie UTC wyznaczane jest na co 5-ty dzień. Warto podkreślić, że dzięki rozproszonej sieci kilkunastu zegarów atomowych nastąpiło zwiększenie rangi Polski w świecie, czego przykładem jest udział naszego kraju w europejskim programie nawigacji satelitarnej GALILEO. KALENDARIUM POLSKIEJ METROLOGII I Rzeczpospolita Pierwsze próby uporządkowania miar. Statuty Krakowsko-Warckie Dalsze próby uporządkowania miar przez ustawy sejmowe Ustanowienie sprawiedliwej miary korca. Prawa i przywileje spisane na Sejmie Walnym Koronnym w Piotrkowie (za panowania Zygmunta Augusta) Ustawa na wagi y na miary. Konstytucje Sejmu Piotrkowskiego. 161 Propozycja Stanisława Pudłowskiego ustanowienia miary długości opartej na długości wahadła sekundowego Miara powszechna fundamentalne dzieło Tytusa Liwiusza Burattiniego (naturalizowanego Polaka), wydane w Wilnie. Autor rozwinął w niej koncepcję St. Pudłowskiego, przedstawiając propozycję wprowadzenia dla całego świata powszechnej miary długości nazwanej przez niego metrem oraz wyprowadzenia od niej jednostek długości, objętości, powierzchni i ciężaru. 176 Ustanowienie miary generalnej dla Korony na Sejmie Konwokacyjnym Ustanowienie miary generalnej dla Litwy na Sejmie Walnym Ordynaryjnym. Okres zaborów 1787 Wprowadzenie austriackiej administracji miar na terenie zaboru austriackiego Wprowadzenie miar pruskich na terenie zaboru pruskiego Edykt względem powszechnego ustanowienia miar i wag Fryderyka Wilhelma, króla Prus Reforma miar, wprowadzona postanowieniem Namiestnika Królestwa Polskiego, opartych częściowo na miarach metrycznych, nazwanych później miarami nowopolskimi (wprowadzone w życie z dniem 1 stycznia 1819 r.). 189 Wprowadzenie miar rosyjskich na terenie zaboru rosyjskiego i skasowanie miar nowopolskich (z mocą obowiązującą od dnia 19 kwietnia 189 r.). Za zezwoleniem władz rosyjskich (Rady Administracyjnej) w Królestwie Polskim posługiwano się nadal miarami nowopolskimi Wprowadzenie systemu metrycznego na terenie zaboru pruskiego Podpisanie przez 17 państw (w tym przez zaborców) Konwencji Metrycznej. Na terenie zaboru rosyjskiego miary metryczne mogły być stosowane fakultatywnie Wprowadzenie systemu metrycznego na terenie zaboru austriackiego Powstanie 5. Warszawskiej Izby Miar i Wag (V oddział Głównej Izby Miar i Wag w Petersburgu Главная Палата Мер и Весов) Utworzenie Urzędu Miar Stołecznego Miasta Warszawy, który był zaczątkiem Głównego Urzędu Miar.

6 II Rzeczpospolita 1919 Podpisanie Dekretu o miarach przez Naczelnika Państwa Marszałka Józefa Piłsudskiego. Powołanie Głównego Urzędu Miar i wprowadzenie systemu metrycznego w Polsce Uchwalenie Ustawy o rachubie czasu Przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Konwencji Metrycznej Nowelizacja Dekretu o miarach Zniszczenia wojenne GUM i terenowej administracji miar. Okres powojenny Reaktywowanie GUM w Katowicach, a następnie w Bytomiu. Podjęcie odbudowy gmachu przy ul. Elektoralnej w Warszawie. Reaktywowanie terenowej administracji miar. 199 Przeniesienie siedziby GUM z Bytomia do Warszawy Dekret o organach administracji miar oraz miarach i narzędziach mierniczych Podpisanie przez Polskę konwencji o utworzeniu Międzynarodowej Organizacji Metrologii Prawnej (OIML). Ratyfikacja Konwencji nastąpiła r Wprowadzanie Międzynarodowego Układu Jednostek Miar (SI) jako legalnego w Polsce Ustawa o miarach i narzędziach pomiarowych. Powołanie Centralnego Urzędu Jakości i Miar. Zniesienie Głównego Urzędu Miar Ustawa o zniesieniu Centralnego Urzędu Jakości i Miar i Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Ustawa o utworzeniu Polskiego Komitetu Normalizacji i Miar Utworzenie Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości. III Rzeczpospolita 1993 Ustawa o utworzeniu Głównego Urzędu Miar oraz Prawo o miarach. 199 Zniesienie Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości. Odtworzenie: Głównego Urzędu Miar, Polskiego Komitetu Normalizacyjnego oraz Utworzenie Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji lecie Głównego Urzędu Miar Nowa Ustawa Prawo o miarach. Utworzenie Polskiego Centrum Akredytacji lecie Głównego Urzędu Miar. masa Nazwa jednostki Wartość względem innych jednostek Staropolskie (176 do 1818 r.) Wartość w jednostkach metrycznych cetnar koronny (krak.) 5 kamieni = 160 funtów 6,8 kg kamień koronny 32 funty 12,97 kg funt koronny 1 funt wrocławski lub krakowski 0,0523 kg funt gdański 0,398 kg funt warszawski 0,77 kg grzywna łut skojec 1 funta wrocławskiego 0,2026 kg 2 1 funta 32 1 grzywny 2 cetnar litewski (berkowiec) 5 kamieni lit. = 200 funtów litewskich 7,8 kg kamień litewski 0 funtów litewskich 1,97 kg funt litewski łut litewski funta berlińskiego 0,37 kg 5 1 funta litewskiego 11,7 g 32 Nowopolskie (po 1818 r.) handlowe i ogólne cetnar (centnar) kamienie = 100 funtów 0,55 kg kamień 25 funtów 10,1 kg funt 16 uncji = 32 łuty 0,0550 kg uncja 2 łuty 25,3 g łut drachmy 12,67 g drachma 3 skrupuły 3,168 g skrupuł 2 grany 1,056 g gran 5,5 graników,00 mg granik 8,000 mg aptekarskie funt aptekarski 1 funt norymberski 0,35851 kg uncja aptekarska 1 funta apt. = 8 drachm apt. 29,88 g 12 drachma aptekarska 3 skrupuły aptekarskie 3,735 g skrupuł aptekarski 20 granów aptekarskich 1,25 g gran 62,2 mg

7 Nazwa jednostki Wartość względem innych jednostek Wartość w jednostkach metrycznych do cieczy beczka koronna (176 r.) 72 garnce koronne 27 l konew 5 garncy koronnych 18,8 l beczka litewska 1 garnce litewskie małe (piwne) 06,5 l garniec koronny kwarty 3,77 l garniec litewski mały (piwny) 2,82 l czasza litewska 12 garncy litewskich małych 33,8 l kwarta antał (warszawski) 1 garnca 1 67,8 l beczki = 18 garncy Nowopolskie (po 1818 r.) ogólne sążeń sześcienny 2 sągi = 27 łokci sześciennych 5,1598 m 3 sąg (leśny, do drzewa) 1 sążnia sześciennego 2,5799 m 3 2 łokieć sześcienny 8 stóp sześciennych 0,19110 m 3 stopa sześcienna 1728 cali sześciennych 23,888 dcm 3 cal sześcienny 1728 linii sześciennych 13,82 cm 3 linia sześcienna 8,000 mm 3 do ciał sypkich (ziarna) łaszt 30 korcy 380 l korzec ćwiercie = 32 garnce 128 l ćwierć 8 garncy 32 l garniec kwarty l kwarta kwaterki 1,0000 l kwaterka 1 kwarty 0,25 l do cieczy beczka 25 garncy 100 l garniec kwarty l kwarta kwaterki 1,0000 l kwaterka 1 kwarty 0,25 l LEGALNE JEDNOSTKI MIAR Jednostki podstawowe Międzynarodowego Układu Jednostek Miar (SI) metr (m) jest to długość drogi przebytej w próżni przez światło w czasie 1/ sekundy; kilogram (kg) jest to jednostka masy, która jest równa masie międzynarodowego prototypu kilograma przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar w Sèvres; sekunda (s) jest to czas równy okresom promieniowania odpowiadającego przejściu między dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu 133; amper (A) jest to prąd elektryczny niezmieniający się, który, występując w dwóch równoległych prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o przekroju kołowym znikomo małym, umieszczonych w próżni w odległości 1 metra od siebie, wywołałby między tymi przewodami siłę niutona na każdy metr długości; kelwin (K) jest to 1/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody; mol (mol) jest to liczność materii układu zawierającego liczbę cząstek równą liczbie atomów w masie 0,012 kilograma węgla 12; przy stosowaniu mola należy określić rodzaj cząstek, którymi mogą być: atomy, cząsteczki, jony, elektrony, inne cząstki lub określone zespoły takich cząstek; kandela (cd) jest to światłość źródła emitującego w określonym kierunku promieniowanie monochromatyczne o częstotliwości herców i o natężeniu promieniowania w tym kierunku równym 1/683 wata na steradian.

8 Lp. Nazwy, definicje i oznaczenia jednostek pochodnych SI o nazwach specjalnych Wielkość Jednostka miary nazwa oznaczenie Definicja Wyrażenie za pomocą jednostek podstawowych SI Kąt płaski radian rad 1 rad = 1 m/1 m = 1 2 Kąt bryłowy steradian sr 1 sr = 1 m 2 /1 m 2 = 1 3 Częstotliwość herc Hz 1 Hz = 1/1 s s -1 Siła niuton N 1 N = 1 kg 1 (m/s 2 ) kg m s -2 5 Ciśnienie, naprężenie mechaniczne paskal Pa 1 Pa = 1 N/1 m 2 m -1 kg s Energia, praca, energia cieplna dżul J 1 J = 1 N 1 m m2 kg s -3 7 Moc, moc promieniowania wat W 1 W = 1 J/1 s m2 kg s 8 Ładunek elektryczny, ilość elektryczności 9 Potencjał elektryczny, różnica potencjałów, napięcie elektryczne, siła elektromotoryczna kulomb C 1 C = 1 A 1 s A s wolt V 1 V = 1 W/1 A m 2-1 kg s-3 A 10 Pojemność elektryczna farad F 1 F = 1 C/1 V m -2 2 kg-1 s A 11 Rezystancja (opór elektryczny) om Ω 1 Ω = 1 V/1 A m 2-2 kg s-3 A 12 Konduktancja (przewodność elektryczna) simens S 1 S = 1 Ω -1 m -2 2 kg-1 s3 A 13 Strumień magnetyczny weber Wb 1 Wb = 1 V 1 s m 2-1 kg s-2 A 1 Indukcja magnetyczna tesla T 1 T = 1 Wb/1 m 2-1 kg s-2 A 15 Indukcyjność henr H 1 H = 1 V 1 s/1 A m 2-2 kg s-2 A 16 Temperatura Celsjusza stopień Celsjusza C 1 C = 1 K K 17 Strumień świetlny lumen lm 1 lm = 1 cd 1 sr cd 18 Natężenie oświetlenia luks lx 1 lx = 1 lm/1 m 2 cd m Aktywność (w odniesieniu do radionuklidu) 20 Dawka pochłonięta, energia przekazana właściwa, kerma 21 Równoważnik dawki, przestrzenny równoważnik dawki, kierunkowy równoważnik dawki, indywidualny równoważnik dawki, dawka równoważna bekerel Bq 1 Bq = 1/1 s s -1-2 grej Gy 1 Gy = 1 J/1 kg m2 s -2 siwert Sv 1 Sv = 1 J/1 kg m2 s 22 Aktywność katalityczna katal kat 1 kat = 1 mol/1 s mol s -1 objętość Nazwa jednostki Wartość względem innych jednostek Staropolskie (176 do 1818 r.) Wartość w jednostkach metrycznych ogólne sążeń sześcienny koronny 27 łokci sześciennych koronnych 5,60 m 3 sążeń sześcienny litewski 27 łokci sześciennych litewskich 7,5 m 3 łokieć sześcienny koronny 8 stóp sześciennych koronnych 0,211 m 3 łokieć sześcienny litewski 8 stóp sześciennych litewskich 0,28 m 3 stopa sześcienna koronna 1728 cali sześciennych koronnych 26, dcm 3 stopa sześcienna litewska 1728 cali sześciennych litewskich 3,5 dcm 3 cal sześcienny koronny 15,3 cm 3 cal sześcienny litewski 20 cm 3 łokieć sześcienny nowochełmiński łaszt 30 korcy 8 stóp sześciennych nowochełmińskich 0,201 m 3 do ciał sypkich (ziarna) korzec koronny (warszawski) ćwiercie = 32 garnce 120,6 l korczyk gdański 1 korca warszawskiego 60,3 l 2 korczyk krakowski 1 garncy krakowskich 3,7 l korzec oświęcimski ~ 5 korczyka krakowskiego 5,6 l korzec proszowski, pilzneński i bocheński korzec jasielski, słomnicki i lelowski ~1,5 korczyka krakowskiego 65,5 l ~2 korczyki krakowskie 87 l ćwiertnia krakowska 3 korczyki krakowskie 131 l ćwierć koronna garniec koronny (warszawski) 1 korca koronnego 30,15 l 1 korca warszawskiego 3,77 l 32 garniec litewski duży 2 garnce litewskie małe 5,65 l garniec litewski mały 3 garnca warszawskiego 2,82 l garniec krakowski 3,12 l garniec galicyjski 3,8 l garniec gdański 3,7 3,9 l beczka litewska 72 garnce litewskie duże 06,5 l ćwierć litewska 1 beczki litewskiej 101,6 l ośmina litewska 1 beczki litewskiej 50,8 l 8

9 długość Nazwa jednostki Wartość względem innych jednostek Staropolskie (176 do 1818 r.) Wartość w jednostkach metrycznych Nazwy, definicje i oznaczenia legalnych jednostek miar nienależących do SI dopuszczonych do stosowania Jednostki miar wyrażone przez jednostki podstawowe SI, lecz niebędące ich dziesiętnymi wielokrotnościami i podwielokrotnościami mila mała ~ 3500 sążni ~ 6,25 km mila średnia ~ 3900 sążni ~ 7,0 km mila wielka ~ 00 sążni ~ 7,8 km pręt koronny 7,5 łokci koronnych,7 m pręt litewski 7,5 łokci litewskich,87 m pręt starochełmiński 7,5 łokci starochełmińskich,32 m pręt nowochełmiński 7,5 łokci nowochełmińskich,0 m łokieć koronny 2 stopy = 2 cale 59,55 cm łokieć litewski 2 stopy = 2 cale 65,0 cm łokieć nowochełmiński 58,6 cm Nowopolskie (po 1818 r.) mila 8 stai = łokci 12 cali 3,7 linii 8,53 km staje 1 mili 1,067 km 8 sznur 10 prętów = 75 łokci 3,20 m pręt 2,5 sążni = 7,5 łokci,320 m sążeń 3 łokcie 1,728 m łokieć 2 stopy = 2 cale 0,5760 m stopa 12 cali 0,2880 m ćwierć (łokcia) 1 łokcia = 6 cali 0,10 m cal 12 linii 2,00 cm linia 1 łokcia 2,000 mm 288 Lp. Wielkość nazwa Jednostka miary oznaczenie Definicja Wartość w jednostkach SI Kąt płaski kąt płaski pełny (obrót) r r = 2 π rad stopień 1 = (π /180) rad minuta ' 1' = (π /10 800) rad sekunda 1 = (π /68 000) rad gon (grad) gon 1 gon = (π /200) rad 2 Czas minuta min 1 min = 60 s Lp. Wielkość godzina h 1 h = s doba d 1 d = s rok (zwrotnikowy) a, r. 1 a s Jednostki miar stosowane wraz z jednostkami SI, których wartości w jednostkach SI są wyrażone doświadczalnie nazwa Jednostka miary oznaczenie Definicja Masa jednostka masy atomowej u Jednostka masy atomowej jest to masa równa 1/12 części masy atomowej nuklidu 12 C 2 Energia elektronowolt ev Elektronowolt jest to energia kinetyczna, którą uzyskuje elektron po przejściu w próżni drogi między dwoma punktami, gdy różnica potencjałów między tymi punktami jest równa 1 wolt Lp. Wielkość Jednostki miar o specjalnych nazwach i oznaczeniach nazwa Jednostka miary oznaczenie Definicja Wartość w jednostkach SI Objętość, pojemność litr l, L 1 l = 10-3 m 3 2 Masa tona t 1 t = 10 3 kg 3 Ciśnienie bar bar 1 bar = 10 5 Pa

10 Lp. Wielkość Jednostki miar stosowane wyłącznie w specjalnych dziedzinach nazwa Jednostka miary oznaczenie Definicja Wartość w jednostkach SI Pole powierzchni gruntów wykazywanych w ewidencji gruntów i budynków ar hektar a ha 1 a = 10 2 m 2 1 ha = 10 m 2 2 Przekrój czynny barn b 1b = m 2 3 Masa przez jednostkę miary długości przędzy i nici włókienniczych Zdolność skupiająca układu optycznego 5 Masa kamieni szlachetnych 6 Ciśnienie krwi oraz ciśnienie innych płynów ustrojowych 7 Dawka ekspozycyjna promieniowania X i γ teks tex 1 tex = 10-6 kg m -1 dioptria 1 dioptria = 1 m -1 karat metryczny ct 1 ct = kg milimetr słupa rtęci mmhg 1 mmhg = 133,322 Pa rentgen* R 1 R = 2, C kg -1 8 Ładunek elektryczny amperogodzina Ah 1 Ah = 3600 C 9 Moc bierna war var 1 var = 1 W 10 Energia watogodzina Wh 1 Wh = 3, J 11 Prędkość obrotowa, częstość obrotów 12 Poziom wielkości pola (elektromagnetycznego, akustycznego) 13 Poziom wielkości mocy (elektromagnetycznej, akustycznej) obrót na sekundę r/s, obr/s 1 r/s = 1s -1 obrót na minutę r/min, obr/min 1 r/min = (1/60) s -1 neper Np 1 Np jest poziomem wielkości pola, gdy In(F/F o ) = 1** bel B 1 B jest poziomem wielkości pola, gdy 2 In (F/F o ) = 1** neper Np 1 Np jest poziomem wielkości mocy, gdy 1/2 In (P/P o ) = 1*** bel B 1 B jest poziomem wielkości mocy, gdy In (P/P o ) = 1*** * Dotyczy wyłącznie przyrządów pomiarowych będących w obrocie lub użytkowaniu przed dniem wejścia w życie rozporządzenia. ** F/F o przedstawiają dwie amplitudy tego samego rodzaju, a F o jest amplitudą odniesienia. *** P/P o przedstawiają dwie wartości mocy, a P o jest mocą odniesienia. WARTOŚCI NIEKTÓRYCH DAWNYCH JEDNOSTEK MIAR STOSOWANYCH NA TERENIE POLSKI pole powierzchni Nazwa jednostki Wartość względem innych jednostek Staropolskie (176 do 1818 r.) Wartość w jednostkach metrycznych włóka 30 morgów ha włóka chełmińska 30 morgów chełmińskich 17,38 ha mórg koronny 300 prętów kwadr. koronnych 0,5985 ha mórg litewski 300 prętów kwadr. litewskich 0,72 ha mórg starochełmiński 300 prętów kwadr. starochełmińskich 0,560 ha mórg nowochełmiński 300 prętów kwadr. nowochełmińskich 0,580 ha pręt kwadr. koronny (kopanka) 56,25 łokci kwadr. koronnych 19,95 m 2 pręt kwadr. litewski 56,25 łokci kwadr. litewskich 2 m 2 pręt kwadr. starochełmiński 56,25 łokci kwadr. starochełmińskich 18,7 m 2 pręt kwadr. nowochełmiński 56,25 łokci kwadr. nowochełmińskich 19,3 m 2 pręcik kwadratowy 0,01 pręta kwadratowego sznur kwadratowy 100 prętów kwadratowych pręt mierniczy 10 prętów kwadratowych Nowopolskie (po 1818 r.) włóka 30 morgów = 9000 prętów kwadratowych 16,796 ha mórg 300 prętów kwadratowych 0, ha sznur kwadratowy 100 prętów kwadratowych 18,66 a pręt kwadratowy 56,25 łokci kwadratowych 18,66 m 2 sążeń kwadratowy 9 łokci kwadratowych 2,986 m 2 łokieć kwadratowy stopy kwadr. = 576 cali kwadratowych 0,3318 m 2 stopa kwadratowa 1 cale kwadratowe 8,29 dcm 2 cal kwadratowy 1 linie kwadratowe 5,760 cm 2 linia kwadratowa,000 mm 2 Podstawa prawna: Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 maja 2003 r. w sprawie legalnych jednostek miar. Dziennik Ustaw nr 103, poz. 95.