Recenzja. Pracy doktorskiej Pana Jarosława Ślawskiego

Transkrypt

1 Prof. Dr. hab. Dr. h.c. Klaus Steinke Recenzja Pracy doktorskiej Pana Jarosława Ślawskiego Polnische Übersetzungen des Kinderromans Emil und die Detektive von Erich Kästner und ihre Rezeption bei Kindern im Schulalter (Polskie tłumaczenia powieści Emil i detektywi Ericha Kästnera i ich recepcja wśród dzieci w wieku szkolnym) (Kraków 2018, 271 stron) Praca doktorska p. mgra Jarosława Ślawskiego została przygotowana w języku niemieckim. Liczy 271 stron i składa się z wprowadzenia, siedmiu rozdziałów, streszczeń w języku niemieckim i polskim oraz spisu literatury. Krótkie, czterostronicowe wprowadzenie rozpoczyna się niezwiązanym z tematem pracy odniesieniem do humanistycznego tłumacza Niklasa von Wyle, co nie zostało później uzasadnione. Także przypisywana mu zasada tłumaczenia sensus de sensu nie znalazła dostatecznego objaśnienia. Zasada ta ma oczywiście znacznie dłuższą historię; zajmował się nią między innymi pod nazwą de optimo genere interpretandi wyczerpująco święty Hieronim w liście do Pammachiusza. Jednakże jego słynna sekwencja non verbo e verbo, sed sensum exprimere de sensu wywodzi się już od Cicerona i Horacego. Lepszym punktem wyjścia byłby zresztą Okólnik o tłumaczeniu ( Sendbrief vom Dolmetschen ) Martina Lutra, którego poglądy na temat sztuki przekładu są bardziej upowszechnione. Poza tym zbyt ogólna jest uwaga o możliwych wyczerpujących opracowaniach tłumaczeń beletrystyki i 1

2 literatury fachowej (s. 3). Dlaczego nie zostały przynajmniej niektóre przytoczone? Nie jest jednak zadaniem tej pracy stworzenie wyczerpującego wprowadzenia do translatoryki, a tym bardziej przedstawienie własnej nowej teorii. Wystarczy zatem ograniczyć się do kilku fundamentalnych ustaleń, które mają znaczenie dla zamierzonego badania. Do takich należy z pewnością przytoczona przez św. Hieronima i przejęta przez Lutra maksyma mówiąca o tłumaczeniu wychodzącym od sensu (de sensu), a nie od słów (de verbo). Ponieważ przy tłumaczeniu chodzi przede wszystkim o relację między tekstem wyjściowym a tekstem docelowym, istotny jest stosunek ekwiwalencji między tymi dwoma tekstami. W. Koller (1992: 216) rozróżnia pięć rodzajów ekwiwalencji: 1. denotatywną, 2. konotatywną, 3. normy tekstowej, 4. pragmatyczną, 5. formalno-estetyczną. Te oraz następne rozróżnienia przyniosłyby badaniom z pewnością dodatkowe korzyści. Aspekt ten został jednak marginalnie potraktowany i wspomniany dopiero na końcu pracy (s. 187). Ponieważ, jak wspomniano wcześniej, celem pracy nie jest wyczerpujące wprowadzenie do translatoryki, nie jest to znaczącym brakiem. Ważniejszym zarzutem jest natomiast niejasne sformułowanie zasadniczego celu badań. Został on przedstawiony bardzo lapidarnie: Celem przedstawionej pracy jest z jednej strony analiza przetłumaczonych form językowych, a z drugiej strony poziom zrozumienia treści przez dzieci oraz Badanie przetłumaczonych form językowych ma dać odpowiedzi na pytania: jak dzieci rozumieją i akceptują frazeologizmy, nazwy własne, przezwiska, nazwy miejscowe, nazwy ulic? Zagadnienia te są bez wątpienia ważne i warte zbadania, ale nie uwzględniają faktu, że istnieją cztery różne tłumaczenia jednego tekstu. Z tego wynika na przykład pytanie, jak dzieci reagują na różnice między tłumaczeniami. Badanie reakcji na różne tłumaczenia może być kluczowe dla wyciągnięcia wniosków na temat dziecięcego rozumienia literatury. Ten zasadniczy problem został w prawdzie uwzględniony w dalszych partiach pracy, ale powinien być jasno postawiony już we wprowadzeniu 2

3 (został zaledwie wspomniany dopiero na s. 52 w 2. rozdziale kontekst badawczy ( Forschungskontext )) Wybrany przez doktoranta temat jest bez wątpienia bardzo złożony i wymaga wiedzy z zakresu różnych dyscyplin naukowych. Jego opracowanie jest możliwe tylko przy podejściu interdyscyplinarnym. Najważniejszą dyscypliną jest językoznawstwo, zwłaszcza translatoryka, następnie literaturoznawstwo, ze szczególnym uwzględnieniem estetyki literackiej oraz krytyki literackiej, kolejno: psychologia, pedagogika, kulturoznawstwo, krajoznawstwo i inne. Doktorant uwzględnił w dużej mierze te obszary badawcze i prawidłowo opracował dane. Zasadnicza analiza poprzedzona jest rozdziałem 1. Historia oddziaływania tekstu Emil i Detektywi (Wirkungsgeschichte von Emil und die Detektive), który zawiera dokładne dane o życiu i twórczości Ericha Kästnera oraz przedstawia ogromny sukces jego książek wśród dzieci. Szczególnie wartościowe i bogate w informacje są rozważania o recepcji jego twórczości w polskich mediach. Należałoby jednak przemyśleć kolejność podrozdziałów: 1.4 Język (Sprache) i 1.6 Sposób narracji (Erzählweise) są ze sobą ściśle związane i nie powinny być rozdzielane przez 1.5 Sukces (Erfolg), który byłoby lepiej włączyć do podrozdziału 1.3. Recepcja (Rezeption). Rozdział 2. Kontekst badawczy (Forschungskontext) przedstawia podstawy teoretyczne i metodologiczne. Tam został także sformułowany zamiar uwzględnienia przy analizie różnych reakcji polskich uczniów na cztery wersje tłumaczenia. W celu charakterystyki przekładów doktorant sięga po kryteria O Sullivana (2002), których niestety nie wyjaśnia należycie, co powoduje, że zaproponowane przez niego uporządkowanie czterech tekstów nie jest łatwe do weryfikacji. Następnie zostały sformułowane cztery główne pytania badawcze: 1. Jaką wersję tłumaczenia dzieci akceptują najczęściej i z jakich powodów? 2. Jakimi cechami charakteryzuje się każda z wersji i jakie są powody decyzji uczniów? 3. Jakie jest nastawienie dzieci do użytych w tych tłumaczeniach form językowych (frazeologizmów, nazw własnych, nazw ulic, nazw miejsc? 4. Które z tych form są najczęściej akceptowane (s. 53)? 3

4 W następnej kolejności znajduje się podrozdział Stosunek dzieci do literatury i dziecięca umiejętność recepcji (Verhältnis der Kinder zur Literatur und kindliche Rezeptionsfähigkeit), w której poruszony został temat specyfiki dziecięcej recepcji literatury. Jest to konieczne, ponieważ stosunek dzieci do literatury jest bez wątpliwości inny niż dorosłych. Ten ważny dla podjętych badań aspekt zasługuje na pełniejsze przestawienie. Przy kolejnym podrozdziale 2.3. Wymagania stawiane tłumaczom książek dla dzieci (Anforderungen an den Übersetzer von Kinderbüchern) pojawia się pytanie, czy to zagadnienie nie powinno być omówione przy końcu pracy. Tam można by porady dla tłumaczy porównać z wynikami przedstawionych badań i lepiej je uzasadnić. Rozdział 3. Analiza polskich tłumaczeń powieści Emil i detektywi (Analyse der polnischen Übersetzungen von Emil und die Detektive) przedstawia lingwistyczne i literaturoznawcze aspekty badań nad tymi tłumaczeniami. Badania koncentrowały się na frazeologii i przekładzie nazw, co stanowi największe wyzwanie dla tłumacza. Zostały więc omówione najważniejsze problemy tłumaczeniowe. Tutaj ukazują się poza tym wyraziste różnice między tłumaczeniami, co można wywnioskować ze streszczenia (s. 93). Łączy się z tym pytanie, jakie metody przekładu są dla dziecięcych czytelników bardziej zrozumiałe i przez nich faworyzowane. Rozdział 4. Badania z zastosowaniem modyfikowanego modelu Jenkinsa (Untersuchung mit Hilfe des modifizierten Modells von Jenkins) łączy się bezpośrednio z przeprowadzaną lingwistyczno-literaturoznawczą analizą. Przedstawione są zatem badania nad Związkiem między formami językowymi i poziomem rozumienia treści tekstu (s. 94). Służy temu przywołanie kognitywnej psychologii i jej instrumentarium. Wraz z modelem Tetraeder Jamesa J. Jenkinsa zostały wprowadzone, często używane w kognitywnej psychologii do analizy rozumienia tekstu, metody. Zawiera on cztery punkty odniesienia: 1. podmioty/osoby badane, 2. działania edukacyjne, 3. materiały edukacyjne i 4. wymagane zadania. Umieszczony po 4.2. Podmioty/osoby badane (Subjekte / Versuchspersonen) podrozdział 4.3. Metody badania 4

5 (Untersuchungsverfahren) jest tutaj nie na miejscu i powinien się znaleźć dopiero po objaśnieniu czterech punktów odniesienia, tzn. po 4.6. Doktorantowi udało się poddać badaniom 124 uczniów klas szóstych szkoły podstawowej oraz 146 uczniów klas drugich gimnazjum, dzięki czemu uzyskał odpowiednią liczbę ankietowanych osób (s. 97). Jest to ważne osiągnięcie przedłożonej rozprawy doktorskiej, wymagające z pewnością dużego nakładu pracy. Rozdział 5. Statystyczne wyniki pracy (Statistische Ergebnisse der Arbeit) prezentuje przetworzoną formę wyników badań uzyskanych z zastosowaniem modelu Jenkinsa i przedstawia obszerny materiał empiryczny. Z pewnością doktorant ma rację, gdy wstępnie stwierdza, że analiza danych statystycznych jest raczej rzadko używanym metodologicznym postępowaniem w literaturoznawczych i językoznawczych pracach (s. 118). Został zastosowany tu szereg procedur jak obliczanie Cronbach- Koeffizienten Alpha, Kruskal-Wallis-Test, Q-Cochran-Test, Chi-Quadrat- Pearson-Test, Friedman-Chi-Quadrat-Test, Wilcoxon-Test, Test der Rangkorrelation nach Spearman oraz Mann-Whitney-U-Test. Chociaż cel każdej procedury został zwięźle omówiony przed jej zastosowaniem, to jednak brakuje odpowiedniego spisu literatury, który umożliwiłby czytelnikowi pogłębienie znajomości tej problematyki. Oczekuje się tu od językoznawców i literaturoznawców wiedzy spoza ich dyscyplin; dlatego potrzebne są bardziej wyczerpujące objaśnienia. Rozdział 6. Analiza propozycji uczniów (Analyse der Schülervorschläge) przynosi informacje na temat literackich preferencji uczniów oraz ich literacko-estetycznej kompetencji recepcji. Rozwój kompetencji recepcji literatury należy do głównych zadań dydaktyki literaturoznawczej w szkole i należy tu objaśnić wymagania stawiane uczniom adekwatne do ich wieku. Istotna w tym miejscu jest informacja o znanej germanistom pracy Ulfa Abrahama / Matthisa Kepsera Literaturdidatik Deutsch: eine Einführung (Berlin 2016), której brakuje w bibliografii pracy. 5

6 W rozdziale 7. Ocena wyników (Auswertung der Ergebnisse) zostały raz jeszcze zestawione najważniejsze rezultaty badań i związane z nimi odpowiedzi na dziesięć hipotez badawczych: 1. Pierwsza hipoteza badawcza zakładała, że akceptacja formy językowej polskich wersji powieści może być zinterpretowana jako oznaka dobrego zrozumienia tekstu. 2. Druga hipoteza badawcza zakładała, że akceptacja frazeologizmów związana jest z lepszym poziomem rozumienia tekstu. 3. Trzecia hipoteza badawcza zakładała, że akceptacja przezwisk związana jest z lepszym poziomem rozumienia tekstu. 4. Czwarta hipoteza badawcza zakładała, że akceptacja nazw własnych, nazw miejsc i ulic związana jest z lepszym poziomem rozumienia tekstu. 5. Piąta hipoteza badawcza zakładała, że akceptacja związków frazeologicznych w polskich wersjach przetłumaczonej powieści wiąże się z liczbą własnych propozycji. 6. Szósta hipoteza badawcza zakładała, że średnia ocen wiąże się z poziomem rozumienia tekstu. 7. Siódma hipoteza badawcza zakładała, że rozumienie i praktyczne zastosowanie frazeologizmów wiąże się z ocenami szkolnymi. 8. Ósma hipoteza badawcza zakładała, że istnieje związek między adekwatnym przekładem a poziomem rozumienia tekstu. 9. Dziewiąta hipoteza dotyczyła możliwości preferencji uczniów, którzy oceniali różne przetłumaczone elementy tekstu, takie jak związki frazeologiczne, nazwy własne, nazwy miejsc i ulic oraz przezwiska. 10. Dziesiąta hipoteza badawcza dotyczy grup uczniów różniących się wiekiem. Hipoteza ta zakłada, że istnieje różnica w rozumieniu tekstu i w rozumieniu frazeologizmów między uczniami gimnazjum i szkoły podstawowej. Nie wszystkie hipotezy zostały potwierdzone w badaniach, przede wszystkim wydaje się, że nie istnieją żadne istotne różnice w akceptacji czterech tłumaczeń przez uczniów, co przemawia za ich wysoką jakością. Zostało to jeszcze raz potwierdzone w streszczeniu pracy. Na liście literatury brakuje niektórych tytułów, przede wszystkim dotyczących przeprowadzonych testów badawczych. Poza tym nie zawsze przy odwoływaniu się literatury (n.p. Jenkins, O Sullivan) podawane są numery stron. Podsumowując, można uznać, że przedmiot pracy jest interesujący i dzięki interdyscyplinarnemu podejściu doktorantowi udało się zbadać niektóre istotne aspekty stosunku dzieci do literatury. Następnym jego szczególnym osiągnięciem jest uwzględnienie bogatego materiału 6

7 empirycznego oraz oparcie analiz na mocnych podstawach teoretycznych. Liczba 270 uczniów jest dostatecznie duża do przedyskutowania z dobrym skutkiem kilku aspektów badanej problematyki i zbadania przy zastosowaniu odpowiednio dobranych metod potencjału literackoestetycznego nastolatków. Godne pochwały jest, że doktorant przy pisaniu swojej pracy posługuje się językiem obcym, co usprawiedliwia sporadyczne niedoskonałości metodologiczne i nieudane konstrukcje językowe. Przedłożona praca doktorska zawiera wprawdzie nieliczne niespójności w argumentacji i niejasne sformułowania zagadnień i hipotez, jednakże nie wpływa to na jej ogólną pozytywną ocenę. Rekomenduję zdecydowanie jej przyjęcie do obrony. Erlangen, (Prof. Dr. hab. Dr. h.c. Klaus Steinke) 7