Publikacja sfinansowana z działalności statutowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego

Transkrypt

1

2

3

4

5 Recenzja prof. dr hab. Hanna Paluszkiewicz Redakcja, skład i łamanie Violet Design / Wioletta Kowalska Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta Publikacja sfinansowana z działalności statutowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax , tel wydawnictwo@ug.edu.pl Księgarnia internetowa:

6 Spis treści Wykaz skrótów 9 Wstęp 13 Część I Zagadnienia modelowe Stanisław Waltoś Circulus vitiosus polskiej procedury karnej? 21 Marzena Andrzejewska, Maciej Andrzejewski Spór o kontradyktoryjność w debacie środowiska prawniczego w latach Łukasz Chojniak Prawda materialna versus kontradyktoryjność, czyli kilka krytycznych uwag na temat założeń oraz wybranych rozwiązań szczegółowych kolejnej noweli Kodeksu postępowania karnego z 11 marca 2016 r. 49 Radosław Olszewski Nowy stary model postępowania karnego? 64 Maria Rogacka-Rzewnicka, Hanna Gajewska-Kraczkowska Współczesny utylitaryzm penalny w sferze legislacji karnoprocesowej 74 Część II Zagadnienia prawnoporównawcze Katarzyna Girdwoyń Obowiązki obrony w zakresie planowania rozprawy. Uwagi na tle procesu angielskiego 89 Hanna Kuczyńska Instytucja witness proofing, czyli czy jest możliwe szkolenie świadków przed rozprawą w polskim procesie karnym 103 Karolina Kremens Przesłuchanie krzyżowe (cross-examination) jako niezbędny element kontradyktoryjnego procesu karnego 123

7 6 Spis treści Część III Uczestnicy procesu Ireneusz Nowikowski Skutki niezachowania reguł dotyczących wyznaczania składu orzekającego w procesie karnym 151 Jacek Kosonoga Wniosek o wyłączenie sędziego 162 Magdalena Błaszyk, Anna Gerecka-Żołyńska, Arkadiusz Łakomy, Magdalena Zamroczyńska Dyrektywa obiektywizmu a kontradyktoryjność rozprawy głównej. Dylematy oskarżyciela publicznego 179 Magdalena Lewicka, Dawid Michał Marko Systemowe standardy ochrony życia ludzkiego a sytuacja dziecka poczętego w procesie karnym w świetle art k.p.k. 197 Anna Drozd Ograniczenie udziału pokrzywdzonych w kontradyktoryjnym procesie karnym propozycja wprowadzenia instytucji reprezentanta pokrzywdzonych/oskarżycieli posiłkowych 212 Monika Filipowska-Tuthill Informacja procesowa jako instrument umożliwiający pokrzywdzonemu aktywny udział w procesie karnym 238 Piotr Krzysztof Sowiński Obrona z urzędu po przejściach. O niektórych aspektach dwóch nowel do Kodeksu postępowania karnego z 27 września 2013 r. oraz 11 marca 2016 r. 244 Kazimierz Zgryzek Prawo ubogich czy obrona na życzenie dylematy wokół obrony z urzędu w związku z kolejnymi zmianami w zakresie obrony w polskim procesie karnym 259 Marta Flis-Świeczkowska O możliwości wypowiedzenia pełnomocnictwa udzielonego z urzędu uwagi na tle zagadnienia odpowiedniego stosowania przepisów zgodnie z art. 88 i 89 k.p.k. 274 Wioletta Niemiec Czynności faktyczne w procesie karnym wybrane zagadnienia 286

8 Spis treści 7 Część IV Dowody Paweł Wiliński Konstytucyjny standard legalności dowodu w procesie karnym 303 Tomasz Grzegorczyk Kodeksowe legalizowanie w procesie karnym, przez nowelizację z 11 marca 2016 r., dowodów uzyskanych za pomocą przestępstwa lub z naruszeniem przepisów postępowania albo poza granicami zgody udzielonej przez sąd na wkroczenie w sferę konstytucyjnie chronionych wolności jednostki 323 Ryszard A. Stefański Dowód nielegalny w postępowaniu karnym 339 Tomasz Kanty Biorąc prawa poważnie propozycja wykładni art. 168a k.p.k. 356 Łukasz Cora Ryzyko nadużycia prawa karnego procesowego a granice realizacji funkcji ścigania art. 168a k.p.k. 370 Maciej Białuński Zakaz dowodowy z art. 168a k.p.k. charakter prawny, cel i jego implikacje 387 Adam Taracha Problematyka czynności operacyjno-rozpoznawczych w orzecznictwie Sądu Najwyższego (wybrane zagadnienia) 405 Janusz Tylman Problemy dowodowe w nowelizowanym Kodeksie postępowania karnego (wybrane zagadnienia) 419 Kamil Dąbrowski Wykładnia rozszerzająca zakazów dowodowych uwagi na tle art. 178 pkt 2 k.p.k. 435 Marta Roksana Jasińska Analiza wybranych zmian do Kodeksu postępowania karnego w aspekcie ustawy z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw 451 Miłosz Kościelniak-Marszał Oddalenie wniosku dowodowego zmierzającego w sposób oczywisty do przedłużenia postępowania 460

9 8 Spis treści Andrzej Osiński Kilka uwag o następstwach wejścia w życie ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka 470 Justyna Żylińska Obowiązki procesowe biegłego w kontekście środków procesowych wymuszających ich realizację 484 Roksana Sadżuga Ekspertyza weterynaryjna jako dowód w postępowaniu karnym 497 Jerzy Kasprzak Gwarancje procesowe a potrzeba znajomości kryminalistyki przez prawników 507 Maciej Rogalski Wydanie korespondencji, przesyłek i wykazu połączeń 518 Część V Środki przymusu Justyna Karaźniewicz Zakres prewencyjnego stosowania środków przymusu procesowego próba oceny tendencji rozwojowych 541 Jacek Izydorczyk Środki zapobiegawcze w świetle reform prawa lat uwagi ogólne 559 Marcin Adamczyk, Katarzyna Pruszkiewicz-Słowińska Sąd rejonowy jako organ stosujący tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym uwagi praktyczne 567 Ariadna H. Ochnio Problemy administracyjnego wykonania karnoprocesowego zabezpieczenia majątkowego na tle orzecznictwa sądów administracyjnych 576 Autorzy 593

10 Wykaz skrótów Akty prawne CPIA Criminal Procedure and Investigation Act 1996 d.k.p.k. ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1977 r. Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 652 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.p.s.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 475 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) MPPOiP Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) p.u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 23 ze zm.) p.w.k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) pr. adw. ustawa z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.)

11 10 Wykaz skrótów pr. prok. ustawa z 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) pr. tel. ustawa z 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) r.z.t.p. rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 283) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolid.: Dz.Urz. UE 2016 C 202 z , s. 47) u.b.a. ustawa z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) u.l. ustawa z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 788 ze zm.) u.o.i.n. ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 412 ze zm.) u.o.p.p.ś. ustawa z 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. z 2015 r. poz. 21) u.p.e.a. ustawa z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) ustawa o ABWiAW ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o CBA ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o KAS ustawa z 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 508 ze zm.) ustawa o Policji ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o SG ustawa o Straży Granicznej z 12 października 1990 r. (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o SKWiSWW ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o ŻW ustawa z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 430 ze zm.) Urzędy, organizacje i instytucje ABW CBA ETPC ETS IPN KKPK KRP KRRP KRS Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralne Biuro Antykorupcyjne Europejski Trybunał Praw Człowieka Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Instytut Pamięci Narodowej Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego Krajowa Rada Prokuratury Krajowa Rada Radców Prawnych Krajowa Rada Sądownictwa

12 Wykaz skrótów 11 NSA ORA PE SA SG SN SO TK TSUE WSA ŻW Naczelny Sąd Administracyjny okręgowa rada adwokacka Parlament Europejski sąd apelacyjny Straż Graniczna Sąd Najwyższy sąd okręgowy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dawniej Europejski Trybunał Sprawiedliwości) wojewódzki sąd administracyjny Żandarmeria Wojskowa Czasopisma, publikatory, systemy informacji prawnej Apel. W-wa AUMCS BMS BSP CBOSA CzPKiNP Dz.U. Dz.Urz. Dz.Urz.MS GS GSP GSP-Prz.Orz. KZS Legalis LEX M.P. MoP NP ONSwSK OSA OSAB OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNKW OSNPG OSP OTK OTK-A Apelacja Warszawa Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości Białostockie Studia Prawnicze Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości Gazeta Sądowa Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Krakowskie Zeszyty Sądowe System Informacji Prawnej wydawnictwa C.H. Beck System Informacji Prawnej wydawnictwa Wolters Kluwer Monitor Polski Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Prokuratura Generalna Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A

13 12 Wykaz skrótów Pal. PiP PK PPK Prob. Praw. Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. Prz. Sejm. PS RPEiS SP ST WPP ZNASW ZNIBPS ZNSA ZNUJ ZPUKSW Palestra Państwo i Prawo Problemy Kryminalistyki Przegląd Prawa Karnego Problemy Praworządności Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sejmowy Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Samorząd Terytorialny Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Inne FRE ENA Federalne Reguły Dowodowe (Federal Rules of Evidence) Europejski Nakaz Aresztowania

14 Wstęp VII Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego odbył się w Gdańsku i Sopocie w dniach 2 4 czerwca 2016 r. Został on zorganizowany przez Katedrę Prawa Karnego Procesowego i Kryminalistyki Uniwersytetu Gdańskiego, która w ten sposób podjęła próbę podtrzymania po kilkuletniej przerwie od ostatniego zjazdu w Łodzi w 2011 r. idei regularnych spotkań całego środowiska karnistów procesualistów. Jednocześnie organizatorzy powrócili do tradycji numerowania zjazdów, w konsekwencji gdański zjazd został oznaczony jako siódmy. Warto zatem w tym miejscu przypomnieć, że wcześniej odbyły się następujące zjazdy: I. Karpacz, 8 10 marca 1966 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1, II. Lublin i Kazimierz, września 1986 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 2, III. Kazimierz Dolny, 10 września 1997 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 3, IV. Kraków, września 2008 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego 4, 1 Zob. B. Kowalska, Sprawozdanie: Konferencja przedstawicieli katedr postępowania karnego, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1966, nr 6, s Zob. A. Klonowiecka-Milart, I. Nowikowski, Sprawozdanie: II Zjazd Zakładów (Katedr) Postępowania Karnego (Lublin, Kazimierz, IX 1986), PiP 1987, z. 4, s Zjazd miał miejsce trzeciego dnia konferencji naukowej dotyczącej nowego kodeksu postępowania karnego zob. E. Kruk, Sprawozdanie: Konferencja naukowa na temat nowego kodeksu postępowania karnego (Lublin Kazimierz n/wisłą, 8 10 września 1997 r.), Prok. i Pr. 1997, nr 11, s. 169; K. Dudka, Sprawozdanie: Konferencja naukowa poświęcona nowemu kodeksowi postępowania karnego oraz III Zjazd katedr (zakładów) postępowania karnego (Lublin-Kazimierz Dolny, 8 10 IX 1997), PiP 1998, z. 2, s Zob. M. Rusinek, M. Żak, Sprawozdanie Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego (Kraków, IX 2008), PiP 2009, z. 5, s ; J. Kosowski, Sprawozdanie: Zjazd Katedr Postępowania Karnego (Kraków, IX 2008), Studia Iuridica Lublinensia 2010, nr 13, s ; J. Kanimir, Sprawozdanie: Zjazd Katedr Postępowania Karnego (Kraków, IX 2008), Pal. 2008, nr 11 12, s

15 14 Wstęp V. Olsztyn, września 2009 r. (wspólnie z katedrami kryminalistyki), zorganizowany przez Katedrę Procesu Karnego Uniwersytetu Warmińsko- -Mazurskiego w Olsztynie, VI. Łódź, września 2011 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego i Kryminalistyki Uniwersytetu Łódzkiego 5. W gdańskim Zjeździe uczestniczyło łącznie ponad 160 osób. Wśród nich byli przedstawiciele wszystkich uniwersyteckich wydziałów prawa, Instytutu Nauk Prawnych PAN oraz uczelni niepublicznych, a także reprezentanci praktyki sędziowie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, prokuratorzy Prokuratury Krajowej i prokuratur podległych, adwokaci i radcowie prawni, przedstawiciele Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Patronat honorowy nad Zjazdem objęli Prezes Trybunału Konstytucyjnego prof. dr hab. Andrzej Rzepliński, Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf, Prezes Sądu Najwyższego kierujący Izbą Karną prof. dr hab. Lech K. Paprzycki oraz Rzecznik Praw Obywatelskich dr Adam Bodnar. W uroczystym otwarciu Zjazdu uczestniczyli Rektor Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr hab. Bernard Lammek, Rektor elekt UG prof. dr hab. Jerzy Gwizdała, Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UG prof. dr hab. Jakub Stelina, Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk, Prezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Anna Skupna, Wicedziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Gdańsku Marcin Derlacz, Prezydent Miasta Sopotu dr Jacek Karnowski i Dyrektor Wydawnictwa Wolters Kluwer Justyna Kossak 6. VII Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego przypadł w okresie dość burzliwym dla polskiego ustawodawstwa karnego procesowego. W połowie 2015 r. weszła w życie ustawa z 27 września 2013 r. nowelizująca Kodeks postępowania karnego i szereg innych ustaw, która diametralnie zmieniła model postępowania jurysdykcyjnego w polskim procesie karnym, nadając mu zdecydowanie kontradyktoryjny charakter, odchodząc jednocześnie w wielu punktach od przestarzałych rozwiązań, których rodowód niejednokrotnie sięgał jeszcze reform procedury karnej z lat Planując Zjazd i inicjując przygotowania do niego, organizatorzy byli przekonani, że będzie on przede wszystkim skupiony na kontynuacji dyskusji naukowej dotyczącej tzw. wielkiej reformy, którą środowisko naukowe w ożywiony sposób prowadziło od kilku lat, a także na dokonaniu pierwszych ocen dotyczących funkcjonowania nowych unormowań. Tymczasem 5 B. Piechota, M. Zbrojewska, Sprawozdanie ze Zjazdu Katedr Postępowania Karnego (Łódź, IX 2011), Pal. 2012, nr 1 2, s ; B. Dudzik, J. Kosowski, Sprawozdanie ze Zjazdu Katedr Postępowania Karnego pt. Funkcje procesu karnego z uwzględnieniem aspektu prawa karnego skarbowego i europejskiego (Łódź, IX 2011), Studia Iuridica Lublinensia 2011, nr 16, s Zob. szerzej M. Fingas, Sprawozdanie z VII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Karnego (Gdańsk Sopot, 2 4 VI 2016), PiP 2017, z. 1, s

16 Wstęp 15 ukonstytuowanie się pod koniec 2015 r. nowego parlamentu oraz zmiana rządu skutkowały koniecznością szybkiego zrewidowania przyjętych założeń. Opracowana w ekspresowym tempie ustawa cofająca większość wprowadzonych w 2015 r. zmian była niemal w równym stopniu wydarzeniem bez precedensu w historii polskiego prawa karnego procesowego, jak reforma z lat Ta ostatnia wyróżniała się przede wszystkim tym, że zarówno jej opracowaniu, jak i wejściu w życie towarzyszyła szeroka debata teoretyków i praktyków procedury karnej o skali porównywalnej chyba tylko z dyskusjami prowadzonymi podczas prac nad kodeksami karnymi w latach 90. XX w., a w toku prac legislacyjnych rzeczywiście wykorzystano przede wszystkim za sprawą Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego ustalenia nauki prawa karnego procesowego. Wyjątkowa była również skala przygotowań mających na celu efektywne wdrożenie nowego ustawodawstwa w praktyce, przede wszystkim polegających na szkoleniach, seminariach, przygotowanych publikacjach naukowych i praktycznych. Precedensowy charakter choć całkowicie z odmiennych powodów miała także nowelizacja przyjęta 11 marca 2016 r., która weszła w życie 15 kwietnia 2016 r. Jej twórcy, opierając się na sobie wyłącznie znanych założeniach, arbitralnie odrzucili ustalenia nauki prawa oraz pracę włożoną w przygotowanie reformy z lat Trudno bowiem za przekonujący argument uznać hasło, że reforma wprowadzająca kontradyktoryjność okazała się klapą. Zdanie to było bowiem prawdziwe w takim samym stopniu, jak stwierdzenie, że reforma jest sukcesem. Trudno bowiem odpowiedzialnie oceniać efekty wprowadzonych zmian po kilku zaledwie miesiącach od ich wejścia w życie, tym bardziej że kształt regulacji intertemporalnej powodował, iż stosowanie szeregu nowych przepisów w praktyce następowało stopniowo wraz z nowymi wnoszonymi do sądów aktami oskarżenia. W ciągu kilkunastu zaledwie tygodni przygotowano i uchwalono ustawę, która opierała się na prostym zaprzeczeniu zdecydowanej większości wprowadzonych w 2015 r. zmian. W tym kontekście szczególnie warte zauważenia jest, że twórcy owej kontrreformy w zasadzie nie zaproponowali żadnych nowych rozwiązań, które pozwoliłyby na zaradzenie zdiagnozowanym przecież od dawna problemom i bolączkom polskiego procesu karnego, a jedynie postanowili przywrócić większość poprzednich unormowań, nawet tych, które wprowadzone zostały jeszcze w okresie PRL i nawiązywały do wzorców radzieckich. Nie pierwszy i pewnie nie ostatni raz nauka musiała ustąpić innym celom, a na bolączki polskiego procesu karnego zaaplikowano nie rozwiązania oparte na wiedzy naukowej, ale metody bliższe homeopatii. Zamiast budowania rozwiązań na solidnych naukowych fundamentach, postanowiono sięgnąć po różnorakie, głównie znane już rozwiązania, bez zastanowienia się, czy są one jeszcze w stanie rzeczywiście przynieść poprawę sytuacji, zaś nieliczne nowe regulacje wprowadzono z kolei bez oglądania się na spójność systemu prawa karnego procesowego i modelu procesu.

17 16 Wstęp Oddawany właśnie w ręce Szanownych Czytelników tom wraz z opracowaniem Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania zawiera owoce VII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Karnego w postaci łącznie niemal 80 opracowań przygotowanych przez 90 autorów. Są to zarówno wersje pisemne referatów wygłoszonych podczas Zjazdu, jak też opracowania przedstawione wyłącznie w wersji pisemnej czy też będące reakcją na prowadzone w czasie Zjazdu debaty. Stanowią one z jednej strony próbę oceny kondycji polskiego procesu karnego, z drugiej zaś są też obrazem stanu polskiej nauki prawa karnego procesowego. Wszystkie one są jednak przede wszystkim świadectwem tego burzliwego czasu zmian w latach Podkreślić należy, że z opisanych powyżej względów uczestnicy Zjazdu Katedr, zwłaszcza autorzy referatów, niejednokrotnie stanęli przed trudnym zadaniem szybkiego reagowania na zmieniającą się rzeczywistość normatywną, bowiem do istotnych zmian stanu prawnego doszło w czasie, kiedy wystąpienia i teksty właśnie powstawały lub też już zostały opracowane. Między innymi z tego względu, jak również z uwagi na szeroki zasięg tematyczny, oba zbiory stanowiące całość materiałów Zjazdu nie są dziełem spójnym. Z uwagi na te specyficzne uwarunkowania nie było też możliwe odniesienie wszystkich opracowań do jednego konkretnego stanu prawnego. Poszczególne teksty w różnym stopniu bowiem uwzględniają zmiany, które dokonały się w latach Warto tu wspomnieć, że kolejne zmiany ustawowe zaszły już w okresie prac wydawniczych, co niektórzy autorzy starali się również uwzględnić. Niezależnie jednak od tego, czy konkretne opracowanie w pełni opiera się na aktualnym stanie prawnym, czy też zakotwiczone jest w określonym punkcie czasowym w przeszłości, należy pamiętać, że nawet poruszanie zagadnień i problemów, które w chwili obecnej nie odnoszą się do aktualnego stanu prawnego, nie oznacza wcale, że straciły one na znaczeniu, czy też mają wyłącznie historyczny wymiar. Nauka prawa nie polega przecież wyłącznie na podążaniu w ślad za nie zawsze rozsądnymi poczynaniami ustawodawcy i ich komentowaniu, lecz powinna mieć wymiar bardziej ogólny i perspektywiczny. Wyrażamy przekonanie, że nadal istnieje sens dyskusji nad kwestiami modelowymi, w tym dotyczącymi modelu postępowania przygotowawczego oraz jurysdykcyjnego, a także potrzeba analizy zagadnień, które nie znajdują obecnie wyrazu w normach prawnych. Niewątpliwie przyjdzie bowiem czas, kiedy ustawodawca powróci do prawdziwie reformatorskich działań. Przedstawiane opracowania mają stanowić wkład do debaty dotyczącej polskiego procesu karnego z jednej strony mają oceniać wprowadzone zmiany, zarówno z punktu widzenia efektywności realizacji celów procesu karnego, jak i pod kątem przestrzegania standardów demokratycznego państwa prawa i rzetelnego procesu, z drugiej zaś inicjować dyskusję nad możliwymi do przyjęcia w przyszłości rozwiązaniami i stanowić teoretyczną podbudowę dla przyszłego rozwoju polskiego procesu karnego.

18 Wstęp 17 Na zakończenie chcielibyśmy jeszcze raz złożyć podziękowania instytucjom, które udzieliły wsparcia, dzięki któremu zorganizowanie VII Zjazdu było możliwe: Grupie Energa, Wydawnictwu Wolters Kluwer, Wydawnictwu C.H. Beck, Pomorskiej Izbie Adwokackiej w Gdańsku, Grupie Allegro oraz Stowarzyszeniu Sygnał, a także Dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr. hab. Jakubowi Stelinie, który udzielając wsparcia finansowego ze środków Wydziału, umożliwił opublikowanie materiałów VII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Karnego. Osobne podziękowania należą się również całemu zespołowi Katedry Prawa Karnego Procesowego i Kryminalistyki Uniwersytetu Gdańskiego za zaangażowanie i trud włożony w organizację VII Zjazdu. Sławomir Steinborn Krzysztof Woźniewski

19

20 Część I Zagadnienia modelowe

21

22 Stanisław Waltoś Circulus vitiosus polskiej procedury karnej? I. W 1848 r. niemiecki prokurator Julius Hermann von Kirchmann, poddając zasadniczej krytyce jurysprudencję jako naukę, napisał znamienne słowa: [ ] drei berichtigende Worte des Gesetzgebers und ganze Bibliotheken werden zu Makulatur 1 [ ] wystarczy, że ustawodawca wypowie trzy słowa wprowadzające zmiany i całe biblioteki zamieniają się w makulaturę. To słynne powiedzenie zrobiło karierę mimo niewątpliwej przesady. Zwykle bowiem coś zostaje z piśmiennictwa obrastającego teksty normatywne, nie wszystko ustawodawca obraca w surowiec dla papierni. Zostaje chociażby w postaci materiału historycznego i porównawczego, a niekiedy konstrukcji teoretycznych zbudowanych pod wpływem już nieobowiązującej normy prawnej. Słowa Kirchmanna przypomniane zostały nie bez powodu. Odnoszą się one do ostatnich wydarzeń legislacyjnych w dziedzinie prawa karnego procesowego, do odkręcania wielkiej reformy procesu karnego i po części prawa karnego oraz wykonawczego z lat Odnoszą się przede wszystkim do oszałamiającej fali piśmiennictwa prawniczego wywołanej przez tę reformę. Na ich tle można postawić dwa pytania. Pierwsze: czy reguła Kirchmanna pochłania wszystkie wypowiedzi odnoszące się pośrednio lub bezpośrednio do wielkiej reformy, czy też coś jednak z nich pozostanie dla potomnych, a także dla Państwa tu w tej sali zebranych? Drugie pytanie zaś brzmi: czy ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 437) stwarza efekt circulus vitiosus, innymi słowy, czy mamy do czynienia z jakby zamknięciem się kręgu legislacji przez powrót do punktu wyjścia, a więc do stanu sprzed 1 lipca 2015 r.? Zacznijmy od próby odpowiedzi na pierwsze pytanie. Jak dobrze wiadomo, prace Komisji Kodyfikacyjnej nad wielką reformą od pierwszej chwili budziły duże zainteresowanie w świecie 1 J.H. von Kirchmann, Die Werthlosigkeit der Jurisprudenz als Wissenschaft, Berlin 1848.

23