redakcja naukowa Jerzy Skorupka

Transkrypt

1 Proces karny redakcja naukowa Jerzy Skorupka Dagmara Gruszecka, Karolina Kremens Krzysztof Nowicki, Jerzy Skorupka SERIA AKADEMICKA 2. WYDANIE

2 Proces karny redakcja naukowa Jerzy Skorupka Dagmara Gruszecka, Karolina Kremens Krzysztof Nowicki, Jerzy Skorupka Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 2. WYDANIE WARSZAWA 2018

3 Stan prawny na 30 sierpnia 2018 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Joanna Ołówek Opracowanie redakcyjne Agnieszka Zagozda Łamanie Fotoedytor Poszczególne rozdziały napisali: Dagmara Gruszecka rozdziały VII, XI XIII Karolina Kremens rozdziały V, IX, XV Krzysztof Nowicki rozdziały IV, X, XIV, XVI Jerzy Skorupka rozdziały I III, VI, VIII Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2018 ISBN wydanie Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Słowo wstępne Rozdział I. Zagadnienia ogólne Pojęcie procesu karnego Uwagi ogólne Proces karny w znaczeniu normatywnym i ogólnym Proces karny w znaczeniu konkretnym i rzeczywistym Przedmiot procesu karnego oraz podstawa jego wszczęcia Statyka i kinetyka procesu karnego Istota procesu karnego Aksjologia procesu karnego Cele procesu karnego Uwagi ogólne Ustawowy cel procesu karnego Cel procesu karnego jako realizacja dyrektywy trafnej represji Cel procesu karnego jako implementacja norm prawa karnego materialnego Cel procesu karnego jako osiągnięcie sprawiedliwości materialnej i proceduralnej Paradygmat procesu karnego Źródła prawa karnego procesowego Formy procesu karnego Rodzaje i tryby procesu karnego. Postępowanie mediacyjne i renowacyjne Postępowanie mediacyjne Postępowanie renowacyjne Postępowanie karne Postępowanie karne jako etap (wycinek) procesu karnego Postępowanie karne jako odpowiedni nurt procesu karnego Postępowanie karne jako wpadkowy przebieg w zasadniczym nurcie procesu karnego

5 6 Spis treści 5.4. Postępowanie karne jako funkcjonalnie wyodrębniony typ czynności Postępowanie karne jako specjalna odmiana zmodyfikowana w stosunku do typowego przebiegu Procedura karna i kultura prawna Prawo karne procesowe Funkcje przepisów prawa karnego procesowego Uwagi ogólne Funkcja prakseologiczna Funkcja gwarancyjna Funkcja porządkująca Funkcje procesowe Granice procesu karnego System prawa karnego procesowego Autonomia prawa karnego procesowego Nauka prawa karnego procesowego Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych Pojęcie wymiaru sprawiedliwości Gwarancje prawidłowego wymiaru sprawiedliwości Gwarancje procesowe Rozdział II. Zasady procesu karnego Pojęcie zasady prawa, zasady procesu karnego oraz naczelnej zasady procesu karnego Znaczenie naczelnych zasad procesu karnego Klasyfikacja zasad procesu karnego Kolizja zasad procesu karnego Systematyka naczelnych zasad procesu karnego Zasady wszczęcia procesu karnego Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada działania z urzędu Zasada skargowości Zasady prowadzenia procesu karnego Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego Zasada obiektywizmu Zasada działania z urzędu Zasada szybkości Zasada kontradyktoryjności oraz inkwizycyjności Zasada jawności i tajności Zasada ustności i pisemności Zasada instancyjności Zasady postępowania dowodowego Zasada prawdy materialnej

6 Spis treści Zasada bezpośredniości Zasada swobodnej oceny dowodów Zasady gwarancyjne oskarżonego Zasada domniemania niewinności Zasada in dubio pro reo Zasada prawa do obrony Rzetelny proces karny Rozdział III. Warunki dopuszczalności procesu Pojęcie warunków dopuszczalności procesu i ich znaczenie Rodzaje warunków dopuszczalności procesu Warunki (przesłanki) pozytywne i negatywne Warunki (przesłanki) ogólne i szczególne Warunki (przesłanki) bezwzględne i względne Warunki (przesłanki) formalne, materialne i mieszane Formalne negatywne warunki (przesłanki) Śmierć oskarżonego Powaga rzeczy osądzonej Zasada ne bis in idem na obszarze Unii Europejskiej Zawisłość prawna sporu Niepodleganie orzecznictwu polskich sądów karnych Brak skargi uprawnionego oskarżyciela Brak zezwolenia na ściganie Brak wniosku o ściganie Warunki materialne (przesłanki) negatywne dopuszczalności procesu Brak faktycznych podstaw oskarżenia Brak przestępności czynu Znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu Niepodleganie karze Mieszane negatywne warunki (przesłanki) dopuszczalności procesu Przedawnienie karalności Abolicja i amnestia Immunitety materialne Zbieg negatywnych przesłanek procesowych Czynności zabezpieczające ślady i dowody przestępstwa Rozdział IV. Organy postępowania karnego Zagadnienia ogólne Rola sądu w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości Organy wewnątrzsądowe Właściwość sądu Właściwość rzeczowa

7 8 Spis treści 2.2. Właściwość miejscowa Właściwość funkcjonalna Właściwość z łączności spraw Właściwość z delegacji Spór o właściwość Skład sądu Zagadnienia ogólne Rodzaje składów orzekających Wyznaczanie składu sądu Wyłączenie sędziego Wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis) Wyłączenie sędziego z mocy orzeczenia sądowego (iudex suspectus) Prokurator jako organ postępowania karnego Zagadnienia ogólne Organizacja prokuratury Zasady działania prokuratury Pozostałe organy postępowania przygotowawczego Organy postępowania wykonawczego Rozdział V. Strony, przedstawiciele procesowi, przedstawiciel społeczny oraz podmioty na prawach strony Zagadnienia ogólne Oskarżyciel publiczny Zagadnienia ogólne Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni Obowiązki i prawa oskarżyciela publicznego Wyłączenie oskarżyciela publicznego Pokrzywdzony Pojęcie pokrzywdzonego Reprezentacja pokrzywdzonego w procesie karnym Uprawnienia pokrzywdzonego Oskarżyciel posiłkowy uboczny Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny Oskarżyciel prywatny Pojęcie oskarżyciela prywatnego Ingerencja prokuratora w postępowanie prywatnoskargowe Oskarżony Pojęcie oskarżonego Prawa oskarżonego Obowiązki oskarżonego Obrońca Pojęcie obrońcy i zakres jego uprawnień

8 Spis treści Ustanowienie obrońcy z wyboru i wyznaczenie obrońcy z urzędu Ustanie stosunku obrończego Pełnomocnik Przedstawiciel społeczny Podmiot zobowiązany Właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem Rozdział VI. Czynności procesowe Pojęcie i klasyfikacja czynności procesowych Czynności procesowe rozpoznawcze i wykonawcze Czynności procesowe wyraźne i dorozumiane Czynności procesowe ustne i pisemne Czynności procesowe organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania Czynności procesowe realne, spostrzeżenia procesowe i oświadczenia procesowe Czynności procesowe odwoływalne i nieodwoływalne Prawidłowość czynności procesowych Orzeczenia, zarządzenia i polecenia Narada i głosowanie Porządek czynności procesowych Terminy Doręczenia Dokumentowanie czynności procesowych Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów Rozdział VII. Dowody Istota, cel i środki poznania procesowego Pojęcie i przedmiot dowodu Przedmiot dowodzenia Systematyka dowodów Udowodnienie i surogaty dowodzenia Gwarancje prawdziwości ustaleń faktycznych Wprowadzanie dowodów do procesu Inicjatywa dowodowa Wniosek dowodowy Decyzje dowodowe organów procesowych Tak zwane dowody prywatne i ich znaczenie w procesie Ograniczenia prawnej dopuszczalności przeprowadzania oraz wykorzystania dowodów Zakazy dowodowe i ich funkcja gwarancyjna Problematyka dowodów nielegalnych Dowody niekonwencjonalne i dowody wrażliwe

9 10 Spis treści 5. Poszczególne dowody osobowe i rzeczowe Oskarżony jako osobowe źródło dowodów Świadek Biegły, specjalista, tłumacz Oględziny. Otwarcie zwłok. Eksperyment procesowy Wywiad środowiskowy i badanie oskarżonego Dowodowe czynności poszukiwawcze Zatrzymanie rzeczy i przeszukanie Kontrola i utrwalanie rozmów Rozdział VIII. Środki przymusu Pojęcie i rodzaje środków przymusu Ujęcie Zatrzymanie Środki zapobiegawcze Cel i funkcje środków zapobiegawczych Organy uprawnione do stosowania środków zapobiegawczych Przesłanki stosowania środków zapobiegawczych Dyrektywy stosowania środków zapobiegawczych Czas stosowania środków zapobiegawczych Zaskarżanie środków zapobiegawczych Tymczasowe aresztowanie Tryb stosowania tymczasowego aresztowania Zakazy stosowania tymczasowego aresztowania Tymczasowe aresztowanie warunkowe Pozostałe środki zapobiegawcze Poręczenia Dozory Nakaz opuszczenia lokalu Zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu oraz nakazy określonego zachowania Zakaz opuszczania kraju Poszukiwanie oskarżonego i list gończy List żelazny Kary porządkowe Środki wymuszające zachowanie porządku w czasie rozprawy Zabezpieczenie majątkowe Rozdział IX. Postępowanie przygotowawcze Zagadnienia ogólne Rozpoczęcie postępowania przygotowawczego Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa

10 Spis treści Odstępstwa od zasady niezwłocznego wszczęcia postępowania przygotowawczego Czynności sprawdzające Czynności w niezbędnym zakresie Formy postępowania przygotowawczego Uwagi ogólne Zakres przedmiotowy śledztwa Zakres przedmiotowy dochodzenia Wszczęcie postępowania przygotowawczego Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego Przebieg postępowania przygotowawczego Uwagi ogólne Organy postępowania przygotowawczego Organy prowadzące śledztwo Organy prowadzące dochodzenie Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym Udział sądu w czynnościach postępowania przygotowawczego Czas trwania postępowania przygotowawczego Uwagi ogólne Czas trwania śledztwa Czas trwania dochodzenia Przedstawienie zarzutów Zagadnienia ogólne Postanowienie o przedstawieniu zarzutów Postanowienie o uzupełnieniu lub zmianie zarzutów Podejrzany Czynności procesowe w postępowaniu przygotowawczym Uwagi ogólne Inicjatywa dowodowa w postępowaniu przygotowawczym Udział stron w czynnościach postępowania przygotowawczego Zaskarżanie postanowień, zarządzeń i czynności w postępowaniu przygotowawczym Zamknięcie postępowania przygotowawczego Redukcja formalizmu dochodzenia Uwagi ogólne Samodzielność organu prowadzącego postępowanie w wydawaniu postanowień Obniżenie wymogów formalnych wobec postanowień zapadających w toku dochodzenia Odformalizowanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów

11 12 Spis treści Brak wymogu wydania postanowienia o zamknięciu dochodzenia Ograniczenie zakresu postępowania dowodowego Utrwalanie niektórych czynności dowodowych w protokole ograniczonym Zakończenie postępowania przygotowawczego Zagadnienia ogólne Wniesienie aktu oskarżenia Uwagi ogólne Termin wniesienia aktu oskarżenia Budowa aktu oskarżenia Materiały postępowania przygotowawczego przekazywane do sądu Obowiązki informacyjne związane z wniesieniem aktu oskarżenia do sądu Wniesienie aktu oskarżenia wraz z wnioskiem o skazanie bez przeprowadzania rozprawy (art k.p.k.) Porozumienia procesowe uwagi ogólne Przesłanki skierowania wniosku o skazanie bez przeprowadzania rozprawy wraz z aktem oskarżenia w trybie art k.p.k Tryb skierowania aktu oskarżenia wraz z wnioskiem o skazanie bez przeprowadzania rozprawy Wniosek o skazanie bez przeprowadzania rozprawy (art k.p.k.) Przesłanki wniosku o skazanie bez przeprowadzania rozprawy Ograniczenie przeprowadzania czynności dowodowych Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania Wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających Umorzenie postępowania przygotowawczego Przesłanki umorzenia postępowania przygotowawczego Tryb umorzenia postępowania przygotowawczego Szczególne rodzaje umorzenia postępowania przygotowawczego Umorzenie absorpcyjne (art. 11 k.p.k.) Umorzenie rejestrowe dochodzenia (art. 325f k.p.k.) Inne czynności związane z umorzeniem postępowania przygotowawczego Doręczenie odpisu postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego i zawiadomienie o jego wydaniu

12 Spis treści Wydanie postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych Wystąpienie do sądu z wnioskiem o orzeczenie przepadku Szczególny tryb nadzoru nad umorzonym postępowaniem przygotowawczym Rozdział X. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji Zagadnienia ogólne Wstępna kontrola skargi oskarżyciela Przesłanki kontroli Zakres i przebieg kontroli Skierowanie sprawy na posiedzenie Posiedzenia, na których sąd orzeka w formie postanowienia Posiedzenia wyrokowe Posiedzenie w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania Posiedzenie w przedmiocie wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy Posiedzenie w przedmiocie wniosku o poddanie się odpowiedzialności karnej Posiedzenie w przedmiocie wydania wyroku nakazowego Tryb orzekania w przedmiocie środków zabezpieczających oraz orzekania przepadku po umorzeniu postępowania przygotowawczego Zagadnienia ogólne Tryb orzekania środków zabezpieczających Przygotowanie do rozprawy głównej Jawność rozprawy Udział oskarżonego w rozprawie głównej Udział obrońcy w rozprawie głównej Udział w rozprawie przewodniczącego składu orzekającego Rozpoczęcie rozprawy głównej Przewód sądowy Przebieg przewodu sądowego Wyjątki od zasady bezpośredniości Pozostałe czynności przewodu sądowego Głosy stron i czynności związane z wydaniem wyroku Rozdział XI. Zwyczajne środki zaskarżenia Funkcja i systematyka środków zaskarżenia Środki odwoławcze Istota i cechy modelu odwoławczego Apelacja Apelacja jako środek zaskarżenia wyroków

13 14 Spis treści Kierunek apelacji, zakres zaskarżenia oraz przyczyny odwoławcze Wymogi formalne apelacji Tryb wnoszenia apelacji Postępowanie apelacyjne Kontrola warunków apelacji w sądzie pierwszej instancji Postępowanie przed sądem odwoławczym Rozporządzalność skargą odwoławczą Granice rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy Rodzaje rozstrzygnięć sądu odwoławczego i czynności końcowe Zażalenie Ogólna charakterystyka zażalenia jako środka zaskarżenia Wymogi formalne zażalenia Tryb wnoszenia zażalenia Podmioty uprawnione do wniesienia zażalenia Zakres spraw zaskarżalnych zażaleniem Procedowanie w przedmiocie zażalenia Zażalenie w postępowaniu przygotowawczym Pozostałe zwyczajne środki zaskarżenia Sprzeciw od wyroku nakazowego Sprzeciw jako środek zaskarżenia Tryb zaskarżania wyroku nakazowego Warunki formalne sprzeciwu Zakres zaskarżenia sprzeciwem Cofnięcie sprzeciwu Rozpoznanie sprawy po wniesieniu sprzeciwu a zakaz reformationis in peius Sprzeciw od zarządzeń referendarza sądowego Tryb zaskarżenia zarządzeń referendarza sądowego Następstwa wniesienia sprzeciwu od decyzji referendarza sądowego Quasi -sprzeciwy Inne zwyczajne środki zaskarżenia Rozdział XII. Postępowania szczególne Pojęcie i rodzaje postępowań szczególnych Zagadnienia strukturalne postępowań szczególnych Podziały postępowań szczególnych Konstrukcja trybów szczególnych w świetle zasad i celów procesu karnego

14 Spis treści Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego Ogólna charakterystyka postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego Przebieg postępowania prywatnoskargowego Skarga prywatna Oskarżyciel prywatny Ingerencja prokuratora w postępowanie prywatnoskargowe Rozpatrzenie sprawy z oskarżenia prywatnego przed sądem Posiedzenie pojednawcze i pojednanie Odstąpienie od oskarżenia Oskarżenie wzajemne Postępowanie przyspieszone Ogólna charakterystyka trybu przyspieszonego Postępowanie przygotowawcze prowadzone w sprawach rozpoznawanych w trybie przyspieszonym Przesłanki zastosowania trybu przyspieszonego Przebieg postępowania przygotowawczego Wniosek o rozpoznanie sprawy Postępowanie przed sądem Postępowanie przed sądem pierwszej instancji Postępowanie odwoławcze Odrębności tzw. postępowania zdalnego Postępowanie nakazowe Istota postępowania nakazowego i racje jego kodeksowej regulacji Przesłanki prowadzenia sprawy w trybie nakazowym Postępowanie nakazowe przed sądem pierwszej instancji i wyrok nakazowy Rozdział XIII. Nadzwyczajne środki zaskarżenia Dopuszczalność zaskarżenia orzeczeń prawomocnych Kasacja Podmiotowe i przedmiotowe warunki zaskarżenia Podstawy kasacyjne Termin i wymogi formalne kasacji Postępowanie po wniesieniu kasacji Postępowanie przed Sądem Najwyższym Kontrola wymagań formalnych Cofnięcie kasacji Rozpoznanie kasacji Skutki prawne uchylenia wyroku Wniosek o wznowienie postępowania Uwagi ogólne Podstawy wznowieniowe

15 16 Spis treści Wznowienie postępowania na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego Wznowienie postępowania na korzyść oskarżonego Wznowienie postępowania na niekorzyść oskarżonego Postępowanie przed sądem wznowieniowym Wniosek o wznowienie postępowania a wykonanie kary Skarga na wyrok sądu odwoławczego Uwagi ogólne Podstawy i wymogi formalne skargi Postępowanie w przedmiocie skargi Skutki orzeczenia Sądu Najwyższego w wyniku rozpoznania skargi Skarga nadzwyczajna Uwagi ogólne Podstawy i wymogi formalne skargi Postępowanie w przedmiocie skargi Rozpoznania skargi nadzwyczajnej Rozdział XIV. Postępowania następcze Zagadnienia ogólne Ułaskawienie Istota ułaskawienia Wszczęcie postępowania ułaskawieniowego Przebieg postępowania ułaskawieniowego wszczętego na wniosek uprawnionego podmiotu Przebieg postępowania ułaskawieniowego wszczętego z urzędu Orzekanie kary łącznej Zagadnienia ogólne Postępowanie w zakresie orzeczenia kary łącznej w wyroku łącznym Konsekwencje wydania wyroku łącznego i utrata mocy wydania wyroku łącznego Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego Zagadnienia ogólne Przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego postępowania Tryb postępowania w sprawie o podjęcie warunkowo umorzonego postępowania Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie Zagadnienia ogólne Przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa Uprawnieni do odszkodowania i zadośćuczynienia Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej Postępowanie w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia

16 Spis treści 17 Rozdział XV. Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych Zagadnienia ogólne Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych Przejęcie i przekazanie ścigania karnego Ekstradycja Europejski nakaz aresztowania Zagadnienia ogólne Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania Wykonanie europejskiego nakazu ochrony Rozdział XVI. Koszty procesu Zagadnienia ogólne Koszty sądowe Opłaty Wydatki Podmiot zobowiązany do ponoszenia wydatków Wyjątki w zakresie obowiązku ponoszenia wydatków Należności dla świadka, osoby towarzyszącej świadkowi oraz biegłego, tłumacza i specjalisty Zwrot kosztów podróży oraz noclegu i utrzymania w miejscu wykonania czynności Zwrot utraconego zarobku lub dochodu Wynagrodzenie za wykonaną pracę Tryb dochodzenia należności Właściwość organu przyznającego należności Termin wypłacenia należności Zażalenie Koszty procesu w postępowaniu prywatnoskargowym i w postępowaniu prowadzonym w wyniku aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego Zwolnienie z kosztów sądowych Zwolnienie z kosztów sądowych na podstawie decyzji uprawnionego organu Zwolnienie z kosztów sądowych z mocy prawa Zasądzenie kosztów procesu Zagadnienia ogólne

17 18 Spis treści 3.2. Zasądzenie kosztów procesu w sprawach z oskarżenia publicznego Zasądzenie kosztów procesu w sprawach z oskarżenia prywatnego Zasądzenie kosztów procesu w sprawach złożonych podmiotowo Zasądzenie kosztów procesu w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania Zaskarżenie orzeczenia w przedmiocie kosztów Przedawnienie kosztów sądowych

18 Wykaz skrótów Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne dyrektywa 2012/29/UE dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz.Urz. UE L 315, s. 57) EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.c. ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.k. ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1600) k.k.s. ustawa z r. Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.k.w. ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2018 r. poz. 652 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p.c. ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.p.k. ustawa z r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 33, poz. 313 ze zm.) k.p.w. ustawa z r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2018 r. poz. 475 ze zm.) k.r.o. ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.) KWUS Konwencja wykonawcza do układu z Schengen z r. między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz.Urz. WE L 239, s. 19 ze zm.)

19 20 Wykaz skrótów MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) nowela z r. ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz ze zm.) nowela z r. ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 396) nowela z r. ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 437) pr. adw. ustawa z r. Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) pr. pras. ustawa z r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) pr. prok. ustawa z r. Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) p.u.s.a. ustawa z r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) p.u.s.p. ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 23 ze zm.) reg. prok. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) reg. sądów rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. poz ze zm.) u.r.p. ustawa z r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o IPN ustawa z r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. z 2016 r. poz ze zm.) ustawa o Policji ustawa z r. o Policji (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) ustawa o SN ustawa z r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5) ustawa o TK ustawa z r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. poz ze zm.) uchylona ustawa o TS ustawa z r. o Trybunale Stanu (Dz.U. z 2016 r. poz. 2050) u.ś.k. ustawa z r. o świadku koronnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 1197) Czasopisma, publikatory i zbiory orzecznictwa Apel.-Lub. Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie AUL Acta Universitatis Lubliniensis AUW Acta Universitatis Wratislaviensis CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz.Urz. UE/WE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej/Wspólnot Europejskich EPS Europejski Przegląd Sądowy GSP Gdańskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe M. Praw. Monitor Prawniczy

20 Wykaz skrótów 21 NP OSA OSAB OSNKW OSNPG OSNwSK OSP OTK OTK-A PiP PNUŚ PPK Prok. i Pr. PS RPEiS St. Iur. St. Praw. St. Pr.-Ek. WPP ZNUŁ Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacyji Białostockiej Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Państwo i Prawo Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego Przegląd Prawa Karnego Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Inne ABW CBA ENA ENO ETPC MTK NIK RP SA SN TK TS Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralne Biuro Antykorupcyjne europejski nakaz aresztowania europejski nakaz ochrony Europejski Trybunał Praw Człowieka Międzynarodowy Trybunał Karny Najwyższa Izba Kontroli Rzeczpospolita Polska Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości

21

22 Słowo wstępne Słowo wstępne SŁOWO WSTĘPNE Proces karny. Zarys wykładu to podręcznik akademicki skierowany przede wszystkim do studentów studiów prawniczych i administracyjnych, słuchaczy licznych studiów podyplomowych o profilu prawniczym, a także do osób odbywających aplikacje prawnicze i wykonujących typowe zawody prawnicze. Niniejszy podręcznik nie stanowi kontynuacji wcześniejszych podręczników używanych na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego (Postępowanie karne. Część ogólna, red. Z. Świda, Warszawa 2008; Postępowanie karne. Część szczególna, red. Z. Świda, Warszawa 2011, oraz Postępowanie karne. Część ogólna, red. J. Skorupka, Warszawa 2012, i Postępowanie karne. Część szczególna, red. J. Skorupka, Warszawa 2013), ale odrębne dzieło, różniące się ilością woluminów, a zwłaszcza zakresem omawianych zagadnień i sposobem prowadzenia wykładu. Podręcznik stanowi całościowe, gruntowne opracowanie obszernej problematyki prawa karnego procesowego, obejmujące zagadnienia teorii procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości oraz przebiegu postępowania karnego we wszystkich odmianach i trybach. Zamiarem i ambicją autorów było napisanie podręcznika, który stanowiłby pomoc dydaktyczną we wszechstronnym poznaniu złożonej problematyki procesu karnego. Omawiane są zatem zagadnienia dotyczące źródeł i systemowości prawa karnego procesowego, form, modelu i konstrukcji procesu karnego oraz jego wszczęcia i rozwoju. W drugim wydaniu podręcznika zostały uwzględnione najnowsze zmiany Kodeksu postępowania karnego wprowadzone w 2017 i 2018 r. Wyraźny akcent został położony na zagadnienia dogmatyczne, ze szczególnym zwróceniem uwagi na funkcję gwarancyjną przepisów procesowych wyznaczającą obszar dozwolonej ingerencji organów postępowania karnego w prawa i wolności jednostki z jednej strony oraz obszar prywatności, który nie może zostać naruszony z drugiej strony. Za właściwe uznano podkreślanie granic dozwolonej działalności procesowej organów władzy publicznej, przekroczenie których oznacza bezprawność działania tych organów. Wymagało to uwzględnienia konstytucyjnych wartości, a zwłaszcza przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, jego wolności i praw.

23 24 Słowo wstępne Poznaniu tych skomplikowanych zagadnień sprzyja sposób prowadzenia wykładu, wzbogaconego m.in. o materiały z akt spraw karnych, które poddane zostały anonimizacji, a przedstawiane są na specjalnie przygotowanej platformie internetowej ( -karny.wolterskluwer.pl). Dzięki temu czytelnik ma możliwość poznania nie tylko procesu karnego w aspekcie teoretycznym, lecz także decyzji procesowych podejmowanych w konkretnych postępowaniach karnych (np. postanowienia, wyroki, zażalenia, apelacje). Dostęp do tych materiałów zapewnia indywidualny kod zamieszczony w każdym egzemplarzu książki. Podręcznik został napisany przez pracowników naukowych Katedry Postępowania Karnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Nieocenionej pomocy w zebraniu i opracowaniu materiałów on -line, rekomendowanej literatury i orzecznictwa sądowego oraz pytań sprawdzających udzielili mgr Anna Drozd, mgr Kazimierz Leżak oraz mgr Dominika Czerniak i mgr Dorota Czerwińska, którym wyrażamy naszą wdzięczność. Mamy nadzieję, że niniejszy podręcznik pozwoli studentom prawa i administracji na opanowanie teoretycznych podstaw procesu karnego i poznanie mechanizmów kierujących jego ruchem, a aplikantom, a nawet praktykom ułatwi zrozumienie ustawowych regulacji i sądowych orzeczeń, a także będzie stanowić impuls do krytycznej oceny obowiązującej ustawy procesowej i przyjętego w niej modelu procesu karnego. Jerzy Skorupka wrzesień 2018 r.

24 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Rozdział I ZAGADNIENIA OGÓLNE Pojęcia do zapamiętania: 1. Proces karny, postępowanie karne, procedura karna, prawo karne procesowe. 2. Statyka i kinetyka procesu karnego. 3. Paradygmat procesu karnego. 4. Proces przed sądami powszechnymi i specjalnymi. 5. Proces zasadniczy i akcja cywilna. 6. Postępowanie zwyczajne i szczególne. 7. Proces ogólny, konkretny i rzeczywisty. 8. Mediacja. 9. Oddanie pod osąd. 10. Procesowa tożsamość czynu. 11. Niezmienność i niepodzielność procesu karnego. 12. Sprawiedliwość materialna i proceduralna. 13. Rzetelny proces karny. 14. Proces skargowy, inkwizycyjny i mieszany. 15. Ściganie karne, obrona karna, rozstrzyganie. 16. Funkcja procesowa. 17. Funkcje prawa karnego procesowego: prakseologiczna, gwarancyjna, porządkująca. 18. Granice procesu karnego. 19. Wymiar sprawiedliwości. Po przeczytaniu rozdziału student powinien: 1. Określić pojęcie procesu karnego i wymienić jego rodzaje. 2. Odróżnić działania prowadzone w ramach procesu karnego od działań podejmowanych poza jego granicami. 3. Odróżnić proces karny w znaczeniu konkretnym i rzeczywistym.

25 Pojęcie procesu karnego 26 Rozdział I. Zagadnienia ogólne 4. Określić, czy przedmiot procesu uległ zmianie lub podziałowi. 5. Określić podstawę faktyczną i prawną procesu karnego. 6. Odróżnić podstawę faktyczną wszczęcia procesu karnego od przedmiotu procesu karnego. 7. Wskazać kryteria wyłączające przyjęcie tożsamości czynu zarzuconego i przypisanego. 8. Określić istotę procesu karnego. 9. Określić cele procesu karnego. 10. Określić aksjologię procesu karnego. 11. Określić elementy sprawiedliwości karnomaterialnej i proceduralnej. 12. Wymienić źródła prawa karnego procesowego. 13. Określić, na czym polega i do czego zmierza tzw. akcja cywilna w procesie karnym. 14. Znać etapy i fazy procesu karnego i je scharakteryzować. 15. Znać rodzaje i tryby procesu karnego i je scharakteryzować. 16. Wymienić cele i cechy mediacji. 17. Odróżnić pojęcie procesu karnego od pojęcia postępowania karnego. 18. Zdefiniować pojęcie procedury karnej i określić jej znaczenie w państwie. 19. Określić i scharakteryzować funkcje przepisów prawa karnego procesowego. 20. Wymienić i scharakteryzować funkcje procesowe przepisów prawa karnego procesowego. 21. Wskazać granice procesu karnego i ich znaczenie. 22. Określić pojęcie wymiaru sprawiedliwości i wskazać gwarancje prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości. 23. Określić gwarancje procesowe i je scharakteryzować. 1. Pojęcie procesu karnego Uwagi ogólne Proces karny stanowi złożoną instytucję prawa procesowego, w ramach której rozpoznawane są sprawy karne, przez co należy rozumieć wykrycie i ustalenie czynu przestępnego oraz jego sprawcy, wyjaśnienie okoliczności sprawy, ustalanie konsekwencji prawnych czynu zabronionego, pociągnięcie sprawcy tego czynu do odpowiedzialności prawnej oraz ewentualne wykonanie kary i innych środków reakcji karnej albo środków zabezpieczających. Klasyczna koncepcja procesu stawia sobie za cel efektywną realizację prawa materialnego, gdyż dąży do zapewnienia jak największej «przewidywalności» decyzji organów stosujących prawo, co stanowi podstawowy warunek skutecznego oddziaływania na stosunki społeczne, a także do zapewnienia jak największego poczucia pewności i bezpieczeństwa obywateli 1. W koncepcji klasycznej rola sądu ogranicza się do zastosowania norm procesowych i rozstrzygnięcia sporu. Proces karny 1 Por. L. Morawski, Argumentacje, racjonalność i postępowanie dowodowe, Toruń 1998, s

26 1. Pojęcie procesu karnego 27 zredukowany jest więc do sposobu realizacji prawa materialnego. Inaczej postrzega się proces karny w koncepcji postklasycznej, w której podstawowym założeniem jest rozwiązanie konfliktu m.in. przez oddanie go w ręce stron. Postklasyczna koncepcja procesu opiera swój program na odrzuceniu założenia, że normy procesowe pełnią funkcję instrumentalną wobec norm materialnoprawnych oraz że najlepszą metodą rozstrzygania sporów jest zastosowanie norm materialnych i dlatego powinny one stanowić podstawę podejmowanych decyzji. W procesie postklasycznym miarą sprawiedliwości, obok prawidłowego zastosowania normy prawa karnego materialnego, jest także rzetelne procedowanie odpowiadające zasadzie due process of law, czyli taka organizacja procesu, zdobywania informacji, przeprowadzania i oceny dowodów, które zapewnią przeprowadzenie postępowania w sposób uznany przez strony za fair. Proces karny stanowi zespół prawnie uregulowanych czynności organów państwa i innych uczestników postępowania, gdyż prawo karne procesowe ustala porządek dokonywania czynności procesowych składających się na proces karny, określając ich sekwencję, wzajemne związki i zależności. Proces karny stanowi zatem konstrukcję prawną przemyślaną i świadomie wykreowaną przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów. DEFINICJA Proces karny jest ustawowo uregulowany, a zatem z góry określony przez przepisy prawne, przez co ustawodawca stanowi, że działalność procesowa, tj. zachowanie uczestników procesu, może odbywać się wyłącznie w sposób przewidziany w ustawie, co legitymizuje zachowanie uczestników procesu jako ich działalność wykonywaną w procesie karnym. Wynika stąd, że działalność uczestników postępowania musi być związana z procesem, a ściślej rzecz biorąc z czynnościami podejmowanymi w procesie oraz z celem i przedmiotem procesu, co do którego ma zapaść rozstrzygnięcie. Nie stanowi zatem działalności procesowej zachowanie niezwiązane z procesem karnym. Taka działalność odbywa się bowiem poza procesem karnym, a tym samym bez podstawy prawnej zawartej w przepisach prawa karnego procesowego. Zachowanie organów i dalszych uczestników procesu niezgodne z przepisami procesowymi nie stanowi działalności procesowej i musi być kwalifikowane jako prowadzone poza procesem karnym, gdyż odbywa się bez podstawy prawnej i poza granicami procesu karnego. Prawne uregulowanie procesu karnego ma na celu zapewnienie prawidłowych i skutecznych sposobów ścigania sprawców przestępstw, wyeliminowanie dowolności w działaniu organów procesowych oraz właściwe ustalenie pozycji procesowej osób biorących udział w postępowaniu. Obywatel powinien bowiem wiedzieć, przez jakie organy oraz w jaki sposób będzie prowadzone przeciw niemu postępowanie, a także

27 Podręcznik stanowi kompleksowy wykład na temat teoretycznych podstaw procesu karnego, mechanizmów kierujących tym postępowaniem, ustawowych regulacji i sądowych orzeczeń dotyczących omawianej problematyki. Autorzy omówili: przebieg postępowania karnego we wszystkich odmianach i trybach; źródła i systemowość prawa karnego procesowego; formy, model i konstrukcję procesu karnego; jego wszczęcie i rozwój. W podręczniku uwzględniono najnowsze zmiany prawa karnego procesowego wprowadzone do Kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw procesowych w 2017 i 2018 r. W zrozumieniu prezentowanych zagadnień pomaga klarowny sposób prowadzenia wykładu, wzbogacony o liczne przykłady i pytania kontrolne. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów prawa i administracji oraz aplikantów zawodów prawniczych. Będzie przydatny również dla prawników praktyków. Opracowanie wzbogacono o zanonimizowane materiały z akt spraw karnych, które są dostępne na stronie po wpisaniu indywidualnego kodu zamieszczonego w każdym egzemplarzu książki. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 89 ZŁ (W TYM 5% VAT)