Polityka Społeczna nr 2/

Transkrypt

1 WIĘZI SPOŁECZNE I PRZEMIANY GOSPODARCZE. POLSKA I INNE KRAJE EUROPEJSKIE. Redakcja naukowa: Stanisława Golinowska, Jerzy Wilkin, Marek Bednarski, Urszula Sztanderska, Mieczysław W. Socha, Bożena Balcerzak-Paradowska, Wydział Nauk Ekonomicznych UW i IPiSS, Warszawa 2009, stron 360. Recenzowane opracowanie przygotowane zostało z okazji jubileuszu prof. Zofii Moreckiej. Książka składa się z części jubileuszowej oraz pięciu części merytorycznych. Część jubileuszowa poświęcona została prof. Zofii Moreckiej jako badaczowi, nauczycielowi akademickiemu i strażnikowi więzi społecznych w środowisku naukowym. Części merytoryczne tworzą eseje napisane przez Jej przyjaciół, współpracowników i uczniów, a także ich uczniów. Poszczególne części merytoryczne opracowania tworzą bardzo dobrze skomponowaną całość, skupioną wokół różnych aspektów problematyki kształtu i przemian więzi społecznych dokonujących się przede wszystkim (choć nie tylko) pod wpływem zmian gospodarczych. Sekwencja rozważań nie budzi zastrzeżeń, jest logiczna i w pełni odpowiada założonym celom. Autorami esejów są nie tylko znani i uznani naukowcy, zajmujący w się swej pracy badawczej różnorodnymi zagadnieniami społecznymi od wielu lat, ale są nimi również adepci nauki, znajdujący się na wczesnym etapie drogi badawczej. Taki zespół autorski pozwala oczekiwać różnorodnych ujęć podejmowanych zagadnień, analiz prowadzonych z odmiennych perspektyw wyznaczanych indywidualnymi konglomeratami zainteresowań i doświadczeń naukowych. Rozważania zawarte w poszczególnych częściach zostały oparte na dobrze dobranej literaturze przedmiotu, publikowanych danych statystycznych oraz wynikach badań własnych przeprowadzonych przez autorów. Rozważania te cechuje staranne przygotowanie redakcyjne, są ilustrowane przejrzystymi zestawieniami liczbowymi, rysunkami i wykresami, właściwie omówionymi i zinterpretowanymi. Nie ulega wątpliwości, iż mogą się one znacząco przyczynić do usystematyzowania i upowszechnienia wiedzy o wielu aspektach problematyki więzi społecznych. A jest to potrzebne zwłaszcza obecnie, w okresie szybkich przemian społecznych, ekonomicznych i politycznych. Przemiany te w znacznym stopniu wpływają na przeobrażenia tak całych społeczeństw, jak i poszczególnych obszarów życia jednostek, kształtując nowe zależności i relacje łączące jednostki w społeczności. Jednocześnie istnieje potrzeba zachowywania wybranych więzi społecznych niejako tradycyjnych, silnie zdeterminowanych obyczajowo i historycznie. Jaki zatem kształt więzi społecznych stanie się dominujący, a jaki byłby pożądany? Czy zachodzące dziś zmiany sprawią ich rozluźnienie czy pogłębienie? Czym jest zaufanie w stosunkach międzyludzkich opartych na chłodnej analizie ekonomicznej? Pomocy w odpowiedziach na te i wiele jeszcze innych pytań dostarczają rozważania zawarte w poszczególnych częściach recenzowanego opracowania. W części pierwszej zatytułowanej O więziach społecznych i zbliżonych kategoriach oraz ich znaczeniu w gospodarce i polityce społecznej (redagowanej przez Stanisławę Golinowską i Jerzego Wilkina) znajduje się sześć opracowań. Beata Łopaciuk-Gonczaryk (Więzi społeczne, zaufanie i kapitał społeczny) dokonała przeglądu definicji więzi społecznych i kapitału społecznego, prezentowanych w najbardziej znanych i najszerzej cytowanych pracach naukowych. Jak zaznaczono we wprowadzeniu, przegląd ten nie ma charakteru wyczerpującego, stanowić może natomiast kompendium pojęciowe, przydatne do dalszych analiz więzi społecznych w społeczeństwie i gospodarce. Obok zagadnień pojęciowych omówiono znaczenie czynników społecznych dla sfery gospodarczej, przedstawiono jasne i ciemne strony kapitału społecznego oraz przeprowadzono krytykę i obronę koncepcji kapitału społecznego. W podsumowaniu dokonano interesującej projekcji na temat szerszego włączania koncepcji kapitału społecznego do teorii ekonomicznej, co wynika bezpośrednio z coraz większej roli czynników społecznych we współczesnej zglobalizowanej i współzależnej gospodarce. Ważkim głosem w dyskusji na temat poziomu kapitały społecznego w Polsce jest artykuł Stanisławy Golinowskiej (Więzi społeczne i kapitał społeczny we współczesnej Polsce. Porównanie z innymi krajami UE). Badania kapitału społecznego przysparzają generalnie wiele trudności ze względu na duże problemy z operacjonalizacją samego jego pojęcia. Tym niemniej są prowadzone i dostarczają interesujących poznawczo wyników. W opracowaniu dokonano syntetycznego ich przeglądu, przy zaakcentowaniu wyników odnoszących się do poziomu kapitału społecznego w Polsce na tle innych krajów. Poziom ten jest ogólnie dość niski. Poszukując przyczyn takiego stanu rzeczy, autorka wskazuje na kwestie metodologiczne i związane z pewną specyfiką polskiego kapitału społecznego. Uwagi te są niezwykle istotne, ponieważ często spotykane w piśmiennictwie tak naukowym, jak i popularnym bezkrytyczne odwoływanie się do samych wyników badań może przyczynić się do ukształtowania stereotypowej i negatywnej opinii o polskim społeczeństwie. W artykule Jerzego Wilkina (Rozpad i instytucjonalizacja ładu społeczno-ekonomicznego w Polsce: przypadek transformacji postsocjalistycznej) rozważania nad przebiegiem transformacji systemowej w Polsce i innych krajach postsocjalistycznych osadzone zostały w pogłębionej analizie dorobku nauk ekonomicznych, włączającego do głównego nurtu ekonomii problematykę instytucjonalną. Taka identyfikacja podstaw teoretycznych jest niezwykle istotna dla krajów przechodzących transformację systemową, a więc dokonujących głębokich zmian instytucjonalnych. Dla scharakteryzowania transformacji systemowej autor posłużył się schumpeterowskim określeniem twórcza destrukcja, która polegała na zburzeniu wielu podstawowych instytucji typowych dla gospodarki socjalistycznej i zastąpienie ich instytucjami niezbędnymi w gospodarce rynkowej. Jako Polityka Społeczna nr 2/

2 jeden z najważniejszych problemów transformacji systemowej wskazał przy tym znalezienie właściwej proporcji między rolą rynku i rolą państwa, wiele miejsca poświęcając instytucjonalizacji nowego ładu gospodarczego. Niezwykle interesujące, pobudzające do myślenia i dyskusji rozważania kończy refleksja, iż transformacja systemowa w swych głównych zarysach może być uznana w Polsce za zakończoną, ale poszukiwanie takiego ładu społecznego i gospodarczego, który odpowiadałoby naszym aspiracjom i marzeniom, nigdy się nie kończy. Pozostaje zgodzić się z autorem, iż wniosek ten mimo wszystko jest optymistyczny. Do transformacji systemowej pośrednio nawiązuje również artykuł Katarzyny Metelskiej-Szaniawskiej (Kryzys zaufania i znaczenie prawa dla gospodarki w krajach postsocjalistycznych) omawiający wpływ prawa i zaufania na wzrost gospodarczy. Rozważania zostały poprowadzone z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej, a w szczególności interdyscyplinarnego nurtu badawczego zwanego ekonomiczną analizą prawa. Opracowanie składa się z trzech części. W części pierwszej omówiono znaczenie prawa dla wzrostu gospodarczego, drugą poświęcono zaufaniu jako substytutu dla prawa, natomiast trzecia zawiera analizy dotyczące kwestii istniejących tam relacji między prawem a zaufaniem w krajach postsocjalistycznych. W podsumowaniu części trzeciej słusznie stwierdzono, że dla rozwoju gospodarki państw postsocjalistycznych prawo i zaufanie między poszczególnymi podmiotami powinny się uzupełniać i wzajemnie wzmacniać. Rozważania Jacka Kochanowicza (Ruchome piaski: kulturowy kontekst polityki społecznej) odchodzą od tradycyjnej analizy polityki społecznej w kontekście instytucjonalnym, ekonomicznym czy aksjologicznym. Stwierdza on, iż w analizie kontekstu kulturowego polityki społecznej chodzi o pewne szczególne jej aspekty, a mianowicie o sposób pojmowania tego, czym w świadomości powszechnej i w oczach jednostki jest społeczeństwo i jakie stosunki zachodzą między nim a indywiduum, w szczególności zaś czego i w jakich okolicznościach owa jednostka od społeczeństwa może oczekiwać, a także czy każda tak samo jest traktowana. W opracowaniu przedstawiono ewolucję społeczeństw prowadzącą do indywidualizacji i poszukiwania nowej wspólnoty. Niezwykle interesująco przedstawione zostały polskie osobliwości, do których autor zaliczył m.in. pozycję kobiet, stosunek do mniejszości seksualnych, specyficzne poczucie tożsamości zbiorowej i wspólnoty politycznej oraz ograniczone zdolności społecznej współpracy. Pobudzające do dyskusji są konkluzje, w których autor stwierdza, iż przestaje być tak do końca jasne i jednoznaczne, jakim celom polityka społeczna ma służyć i jak je osiągać. A to z powodu ciągłego redefiniowania zbiorowej tożsamości wspólnoty (jeśli w ogóle wspólnotą ona pozostaje) oraz ról kulturowych członków danej zbiorowości. W opracowaniu Jolanty Supińskiej (O więziotwórczych funkcjach polityki społecznej uwag parę) znajdujemy rozwinięcie tezy, iż polityka społeczna jest działalnością więziotwórczą. Autorka dokonała w nim pogłębionej analizy charakteru i intensywności więzi tak między adresatami, jak i między podmiotami polityki społecznej. Analiza ta uwzględnia wpływ na więzi społeczne różnego typu instrumentów prawnych, informacyjnych, ekonomicznych czy przestrzennych. Jej przeprowadzenie stało się podstawą sformułowania wniosków dla systemu edukacji oraz sugestii dla polityki gospodarczej, wskazujących (między innymi) na instrumentalne pożytki płynące dla gospodarki z uprawiania polityki społecznej. Część druga Więzi społeczne w przedsiębiorstwie (redakcji Marka Bednarskiego) zawiera pięć artykułów. Opracowania te nawiązują do stosunków, połączeń i zależności łączących pracowników i pracodawców, ich organizacje oraz same firmy. Danuta Tabin (Zaufanie jako warunek sukcesu firmy) zwraca uwagę na zaufanie, będące kluczową kategorię opisującą interakcje członków społeczeństwa zachodzące w określonych strukturach społecznych, w tym także w obszarze zarządzania organizacją. Interesująco potraktowano także rozważania dotyczące zaufania jako źródła kapitału społecznego i dobrobytu oraz jego znaczenie w organizacji. Zamiast tradycyjnego zakończenia tekst zawiera model kultury zaufania w stosunkach międzyludzkich. Na podkreślenie zasługuje zwrócenie uwagi na potrzebę podjęcia analiz sposobów działania w organizacji wyższych menedżerów. Jedną z przyczyn wstrząsów gospodarczych, które wywołały światowy kryzys finansowy w ostatnich latach, było niewątpliwie niewłaściwe podejście menedżerów do realizacji swych misji przywódczych nakierowanych na dobro firmy i ludzi tam zatrudnionych. W opracowaniu Henryka Króla (Integracyjne funkcje systemu motywowania w zakładzie pracy) dokonano syntezy wiedzy na temat oddziaływania na pracownika dla osiągnięcia celów firmy. Artykuł składa się trzech zasadniczych części. W części pierwszej zawarto wyjaśnienie pojęcia motyw i motywacja. Część druga poświęcona jest różnym systemom motywowania w przedsiębiorstwie. Znajdują się w niej rozważania o charakterze teoretycznym i przykłady z praktyki. W trzeciej zaś omówiono motywowanie w grupowej organizacji pracy, coraz częściej wykorzystywanej we współczesnych organizacjach. W konkluzjach autor wskazuje na znaczący wpływ zespołowej i grupowej organizacji pracy oraz wynagradzania na wzajemną współpracę i integrację w zakresie osiągania wspólnych celów i unikania szkodliwej rywalizacji. Treść i zakres problemowy artykułu Jerzego Wratnego (Problemy prawne funkcjonowania w Polsce niektórych pozazwiązkowych przedstawicielstw pracowniczych) nawiązuje do coraz większego znaczenia w prawie pracy pozazwiązkowych przedstawicielstw pracowniczych, których faktyczna reprezentatywność jest większa niż związków zawodowych, będących organizacjami partykularnymi, skupiającymi z reguły tylko część pracowników lub w ogóle w przedsiębiorstwie nieobecnymi. W opracowaniu omówiono przyczyny powoływania i zasadnicze typy pozazwiązkowych przedstawicielstw pracowniczych wraz z prawnymi podstawami ich funkcjonowania. Na szczególne zainteresowanie zasługują sformułowane przez autora cztery scenariusze rozwoju sytuacji w zakresie roli spełnianej w stosunkach pracy przez niezwiązkowe ciała reprezentujące pracowników: (1) zatrzymanie spadku syndykalizacji lub nawet jej wzrost, (2) spadek znaczenia związków zawodowych będzie postępował i przedstawicielstwa niezwiązkowe uzyskają dominującą pozycję w zakładach pracy, (3) ukształtuje się stan równowagi między obu rodzajami przedstawicielstw oraz (4) nastąpi stopniowe usychanie obu rodzajów przedstawicielstw. 34 Polityka Społeczna nr 2/2010

3 Na potrzebę kompleksowych badań dotyczących wagi zaufania w budowie, funkcjonowaniu i rozwoju sieci przedsiębiorstw wskazuje Piotr Dominiak (Zaufanie a sieci przedsiębiorstw). Ich celem byłoby zrozumienie, dlaczego w pewnych krajach/regionach lub społeczeństwach/społecznościach sieci rozwijają się lepiej niż w innych. Autor podkreśla przy tym, iż jednym z kluczowych elementów pomagających zrozumieć te różnice jest zaufanie. Wyniki podjętych badań powinny być pomocne w kształtowaniu polityki wspierania budowy i rozwoju sieci przedsiębiorstw, jako części programu poprawy konkurencyjności gospodarek regionów i kraju. Autor zaproponował wykorzystanie do tego rodzaju badań niektórych kategorii i hipotez sformułowanych w literaturze przedmiotu oraz konkretne obszary badawcze. Należy w pełni zgodzić się ze sformułowaniem zawartym w konkluzji opracowania, iż kompleksowe badania nad znaczeniem zaufania dla sieci przedsiębiorstw pozwoliłyby lepiej zrozumieć i wyjaśnić heterogeniczność sieci i różnorodność jej wpływu na efekty mikro-, mezo- i makroekonomiczne. Partnerstwa społeczne są jednym z podstawowych sposobów rozwiązywania ważnych i trudnych problemów gospodarczych i społecznych, rodzących konflikty interesów w drodze dialogu, kompromisu i dochodzenia do konsensusu. Opracowanie Władysława Bogdana Sztybera (Społeczno-ekonomiczne partnerstwo w Austrii) koncentruje się na analizie partnerstwa społecznego w Austrii kraju dojrzałej gospodarki rynkowej, gdzie odgrywa ono wyjątkowo dużą rolę, a jego instytucje cieszą się wysokim autorytetem w społeczeństwie. Autor przedstawia organizacje partnerów społecznych reprezentujące podstawowe grupy interesów w tym kraju, instytucje partnerstwa społeczno-gospodarczego, ich funkcjonowanie, obszary działania oraz wpływ na politykę gospodarczą i społeczną, a także nieuniknione jak się okazuje kontrowersje wokół partnerstwa społeczno-ekonomicznego. Warto z doświadczeniami tymi się zapoznać, ponieważ partnerstwa społeczne są fundamentem i składnikiem demokracji społeczeństwa obywatelskiego. A ich tworzenie w Polsce ciągle jeszcze trwa. Część trzecia Praca i rynek pracy a więzi społeczne, którą zredagowała Urszula Sztanderska, składa się z pięciu artykułów. Dezintegracyjnie na więzi społeczne może wpływać dziedziczenie pozycji edukacyjnej i zawodowej rodziców, zagrażające utrwalaniem grup społecznych i ograniczaniem indywidualnej wolności wyboru ścieżki kształcenia i kariery zawodowej. Problem ten podjęty został w opracowaniu Jacka Liwińskiego i Urszuli Sztanderskiej (Dziedziczenie pozycji edukacyjnej i zawodowej), poświęconym próbie odpowiedzi na dwa niezwykle istotne pytania: (1) jak zasób wykształcenia jest dziedziczony i czy rzeczywiście stanowi o pozycji na rynku pracy oraz (2) czy nowo formujący się system gospodarczy utrwala stratyfikację zrodzoną przez wykształcenie i pozycję na rynku pracy, czy też raczej ją łamie i sprzyja tworzeniu społeczeństwa otwartej rekrutacji? Dla uzyskania odpowiedzi autorzy przedstawili podstawowe związki występujące na rynku pracy między wykształceniem a pozycją zawodową, wskazując jednocześnie na czynniki, które mogą je utrwalać i przyczyniać się do dziedziczenia międzypokoleniowego. Zaprezentowali także wyniki własnych badań poświęconych związkowi między kształceniem się młodzieży a wykształceniem i pozycją zawodową rodziców. Wynika z nich, iż do wyższych poziomów kształcenia trafiają przede wszystkim młodzi ludzie z rodzin, w których to wykształcenie już występowało i z rodzin, w których do tego poziomu brakowało tylko jednego szczebla. Analizy te doprowadziły (między innymi) do ważnego wniosku, iż proces dziedziczenia pozycji edukacyjnej i zawodowej rodziców nadal istnieje. Jakkolwiek jest korygowany przez różne czynniki, w tym masowość kształcenia, to nie na tyle, by stare podziały znikały. Barbara Bobrowicz (Praca zawodowa i domowa w ujęciu ekonomicznym) dokonała udanego przeglądu teorii nawiązujących do dystrybucji dóbr i czasu wewnątrz gospodarstwa domowego. Zebrała w nim i opisała główne nurty teorii ekonomicznej badające dystrybucję czasu członków gospodarstw domowych między pracę rynkową i pozarynkową w podziale na modele jednolite i kolektywne. Opracowanie pozwala na uporządkowanie wiedzy teoretycznej w tej dziedzinie, potrzebne zwłaszcza dla prowadzenia analiz wpływu polityki społecznej na dystrybucję dochodu oraz obowiązków domowych i opiekuńczych wewnątrz gospodarstw domowych. Interesujący problem źródeł wzrostu presji na elastyczność zatrudnienia w Polsce związanych z otwarciem gospodarki podejmuje opracowanie Gabrieli Grotkowskiej (Elastyczność zatrudnienia w gospodarce otwartej). Rozważania zostały skoncentrowane na czynnikach w zakresie wymiany handlowej, które potencjalnie prowadzą do zmian w zatrudnieniu i tym samym oddziałują na więzi społeczne pracowników. W opracowaniu przedstawiono teoretyczne podstawy oddziaływania wymiany międzynarodowej na płace i zatrudnienie, wpływ wymiany międzynarodowej na zatrudnienie w Polsce w świetle analiz empirycznych oraz pozahandlowe kanały oddziaływania otwarcia gospodarki na rynek pracy. Rozważania te prowadzą do ważnego wniosku, iż otwarcie gospodarki na wymianę dóbr, usług i kapitału powoduje na rynku pracy silnie wahania popytu na pracę, a tym samym wzrost niepewności zarówno dla pracodawców, jak i pracowników. W gospodarkach charakteryzujących się ograniczoną elastycznością płac przekłada się to na większą zmienność zatrudnienia, co ma zarówno skutki ekonomiczne, jak i społeczne związane ze stabilnością budowy i utrzymywania więzi społecznych. W tej sytuacji jak w podsumowaniu wskazuje autorka niezbędne są działania dostosowawcze, podejmowane zwłaszcza w obszarze polityki rynku pracy i polityki edukacyjnej. Istnienie tzw. szarej strefy stwarza wiele problemów społecznych, w szczególności w obszarze więzi społecznych. Marek Bednarski i Wiktor Rutkowski w artykule Praca w szarej strefie droga do społecznego wykluczenia? podjęli próbę odpowiedzi na ważne poznawczo pytania badawcze o to, kiedy udział w szarej strefie marginalizuje jednostkę w niej zatrudnioną, kiedy marginalizuje przedsiębiorcę działającego na szarym rynku, czy kiedy marginalizuje konsumenta korzystającego z wytworzonych tu dóbr oraz w jakich okolicznościach jej istnienie działa właśnie w odwrotnym kierunku? Wyniki przedstawionych w opracowaniu badań empirycznych nie pozwoliły na odpowiedź jednoznaczną. Potwierdziły natomiast tezę o złożoności relacji między szarą strefą a zjawiskiem wykluczenia. Polityka Społeczna nr 2/

4 Autorzy słusznie nie dokonali arbitralnych czarno-białych ocen, podkreślając m.in., iż szara strefa przynajmniej częściowo chroni pewne grupy przed całkowitym wykluczeniem. Wskazali jednocześnie interesujący instrument polityki państwa wobec szarej strefy z perspektywy kwestii wykluczenia społecznego. Instrumentem tym mogłaby stać się swoista forma legalizacji podmiotów pożytecznych (a nie rejestrowanych) poprzez nadawanie im statusu instytucji ekonomii społecznej. Opracowanie Haliny Mortimer-Szymczak (Rynek pracy w dobie kryzysu /refleksje, reperkusje, więzi społeczne/) zawiera rozważania na temat nowych zjawisk na rynku pracy w Polsce, jakie wystąpiły w ostatnim okresie. Stanowią one tło dla sformułowania refleksji dotyczących dwóch najcięższych konsekwencji transformacji i kryzysu: bezrobocia i masowej emigracji zarobkowej. W konkluzji stwierdzono, iż bez odpowiednich regulacji rynku pracy i dziedzin silnie nań wpływających spowolnienie procesów integracyjnych utrzymywać się może znacznie dłużej niż sam kryzys. Wskazano również na negatywne konsekwencje emigracji, takie jak utrata młodych, wykształconych ludzi na rzecz innych krajów, nowa bieda, długookresowe rozbicie rodzin oraz poczucie niesprawiedliwości i krzywdy, tworzące silne hamulce procesów integracji społecznej. W części czwartej zatytułowanej Dochody i więzi społeczne (redagowanej przez Mieczysława W. Sochę) znajdujemy trzy artykuły. Celem artykułu Gabrieli Grotkowskiej i Mieczysława W. Sochy (Wpływ więzi społecznych na płace w Polsce. Analiza empiryczna) jest zbadanie, czy i w jakim kierunku więzi społeczne wpływają na wysokość płac w Polsce. Jakkolwiek determinanty kształtowania wysokości i struktury wynagrodzeń są przedmiotem zainteresowania wielu polskich badaczy, to na ogół nieuwzględniane są w ich katalogu więzi społeczne. Dzieje się tak pomimo powszechnego przekonania, że dostęp do dobrze płatnych zajęć i stanowisk pracy uwarunkowany jest tzw. znajomościami. Artykuł wnosi zatem wiele nowego do procesu poznania tego obszaru badawczego. Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie wniosku, iż jakkolwiek obserwuje się pewne znaczenie kontaktów społecznych w zrozumieniu determinant wynagrodzeń w Polsce, to korelacje między różnymi formami więzi społecznych a wynagrodzeniami nie są tak silne, jak można by tego oczekiwać. Nie dają zatem podstaw do formułowania jednoznacznych rekomendacji dla polityków. Tekst Lucyny Deniszczuk (Czy podstawowy dochód gwarantowany mógłby spełniać funkcje integracyjne?) poświęcony został koncepcji minimalnego (podstawowego) dochodu gwarantowanego jako hipotetycznego (bo jeszcze nie wprowadzonego w żadnym kraju) instrumentu realnej polityki społecznej. Natomiast kwestia form, sposobów i zakresu zapewnienia obywatelom bezwarunkowego wsparcia finansowego w postaci gwarantowanego dochodu wciąż stanowią przedmiot debaty teoretyków i praktyków polityki społecznej. Debata ta niewątpliwie nasili się w warunkach obserwowanego współcześnie zjawiska wypychania części ludzi poza rynek pracy. W jej nurt włącza się recenzowane opracowanie poprzez przedstawienie ocen teoretycznych i rozwiązań instytucjonalnych w wybranych krajach europejskich. Autorka na postawione w tytule opracowania pytanie nie udziela odpowiedzi jednoznacznej, w konkluzji przestrzegając jednak przed nadmierną radykalizacją przemian podstawowych wartości i zasad polityki społecznej, gospodarczej i podatkowej oraz przed nadmiernym optymizmem dotyczącym oczekiwanych skutków wprowadzenia podstawowego dochodu gwarantowanego. Anna Krajewska (Redystrybucyjne aspekty opodatkowania dochodów w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej) podejmuje niezwykle ważną kwestię podatków jako narzędzia redystrybucji dochodów, odgrywającego coraz większą rolę w gospodarce i zastępującego bądź poważnie zmniejszającego rolę dotychczasowych instrumentów redystrybucji, takich jak ceny i płace. Autorka słusznie zwraca uwagę, iż różne elementy konstrukcji podatków, takie jak progresja podatkowa, kwota wolna od podatku, ulgi i zwolnienia podatkowe, z jednej strony mogą sprzyjać zacieśnieniu więzi społecznych i łagodzić skutki urynkowienia gospodarki, a z drugiej mogą prowadzić do zaostrzania konfliktów społecznych i zwiększania zróżnicowania dochodów. Analiza redystrybucyjnych aspektów opodatkowania zawiera przedstawienie ewolucji zasad opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach starej Unii Europejskiej, analizę kierunków reform podatkowych w transformujących się gospodarkach oraz prezentację argumentów zwolenników i przeciwników wprowadzenia podatku liniowego. W konkluzji stwierdzono, iż ocena polskiego systemu podatkowego z punktu widzenia jego wpływu na tworzenie więzi społecznych wypada negatywnie i dokonano identyfikacji elementów systemu podatkowego, które nie sprzyjają budowie więzi społecznych. To ważny artykuł, dobrze wpisujący się w dyskusję na temat aspektów społecznych i solidarnościowych polityki fiskalnej. Część piąta Więzi społeczne w zmieniającym się społeczeństwie (redakcji Bożeny Balcerzak-Paradowskiej) zawiera cztery artykuły. Przedmiotem artykułu Bożeny Balcerzak-Paradowskiej (Przemiany rodziny a więzi społeczne) jest rola i znaczenie środowiska rodzinnego dla kształtowania w jednostkach dyspozycji do nawiązywania więzi z drugim człowiekiem. Rodzina to pierwsze i zasadnicze środowisko dla kształtowania się więzi społecznych. W artykule położono nacisk na dwa zagadnienia. Pierwszym są więzi rodzinne jako stosunki, zależności i postawy członków rodziny, które stanowią podstawę jej istnienia i rozwoju. Podkreślono przy tym, iż więź rodzinna jest zjawiskiem dynamicznym, ulegającym ciągłym przeobrażeniom, wynikającym tak z czynników wiążących się z cechami jej samej, jak i czynników zewnętrznych: prawnych, obyczajowych, religijnych, społecznych, gospodarczych. Zagadnienie drugie to rola rodziny w tworzeniu kapitału społecznego. Interesujące, oparte na wiedzy teoretycznej i wynikach badań empirycznych rozważania kończą ważne poznawczo konkluzje. Jedna z nich odnosi się do konsekwencji występowania we współczesnym świecie zagrożeń osłabiających tak rodzinę jako instytucję, jak i same więzi rodzinne, a w ślad za tym rodzinny kapitał społeczny. Zjawisko to stanowi najważniejsze wyzwanie dla polityki społecznej i rodzinnej mającej na celu wzmocnienie rodziny, sprzyjanie jej 36 Polityka Społeczna nr 2/2010

5 aktywności w rozwiązywaniu własnych problemów i działaniu na rzecz środowiska społecznego. Starzenie się społeczeństw, będące wynikiem procesów demograficznych zachodzących w państwach wysoko rozwiniętych pociąga za sobą wiele konsekwencji, między innymi dla kształtu i siły więzi społecznych. Kwestie te zostały poddane pogłębionej analizie zawartej w artykule Danut Graniewskiej (Osoby starsze w Polsce. warunki życia i więzi rodzinne). W tekście omówiono czynniki determinujące strukturę ludności według wieku, warunki materialne osób starszych oraz uwarunkowania i rodzaje więzi społecznych ludności starszej. Szczegółowe analizy prowadzą do wniosku, iż jakkolwiek więzi występujące obecnie w Polsce między pokoleniami stanowią obszar niezwykle bogaty i skomplikowany, to generalnie zjawisko więzi między generacjami starszych i młodszych występuje i jest w ujęciu ogólnym powszechne w Polsce. Świadczy to o występowaniu w znaczącej grupie gospodarstw domowych silnych więzi rodzinnych. W konkluzji autorka wskazuje na potrzebę podjęcia szerszych, wieloaspektowych badań nad implikacjami, jakie wynikają z procesów starzenia się polskiego społeczeństwa dla wielu dziedzin społeczno-ekonomicznych, kulturowych i politycznych. Z kolei młodości, jako przejściowej fazie w życiu człowieka, będącej okresem dużych możliwości, ale i wielu zagrożeń, zwłaszcza w okresie szybkich zmian społecznych, poświęcone jest opracowanie Elżbiety Tarkowskiej (Młodzież i jej świat społeczny). Jego zasadniczą intencją jest pokazanie trudnych aspektów startu w dorosłe życie młodych Polaków. W artykule dokonano pogłębionej analizy problemów wiążących się z obserwowaną współcześnie kulturą młodości czy nawet kultem młodości, zwracając uwagę na ich zderzenie z procesami i zjawiskami społecznymi, będącymi zaprzeczeniem atrakcyjności takiego wizerunku. Przedstawiono również aspekty odrębności młodej Polski, wskazując, iż jest to pokolenie nierównych szans, mające z jednej strony możliwości sukcesu, a z drugiej zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym. Analizie historycznego rozwoju więzi społecznych wśród polskich imigrantów w Berlinie poświęcony jest artykuł Edwarda Marka (Polacy w Berlinie na migracyjnym szlaku). Analiza oparta została na przykładzie ważnych znaków i zdarzeń historii polskiej migracji do Berlina od jej zarania do wybuchu II wojny światowej. Autor przedstawił m.in. rozwój sieci polskich organizacji i stowarzyszeń w Berlinie, odgrywających istotną rolę w osłabianiu nacisku germanizacyjnego wobec Polaków i przyczyniających się do rozwijania i umocnienia poczucia przynależności narodowej polskich Berlińczyków. Przytoczone fakty nie są znane powszechnie; na ogół nie znają ich tak zamieszkali w Berlinie Polacy, jak i rodacy w kraju. Dlatego opracowanie to wzbogaca naszą wiedzę o procesach migracyjnych i wiążących się z nimi problemami integracji utrzymania więzi społeczności imigracyjnych Polaków w obcym i nie zawsze przyjaznym otoczeniu. Wszystkie artykuły tworzące merytoryczne części recenzowanej publikacji pt. Więzi społeczne i przemiany gospodarcze. Polska i inne kraje europejskie charakteryzuje wysoki poziom, tak w warstwie poznawczej, jak i aplikacyjnej. Ich zbiór stanowi cenne uzupełnienie polskiego piśmiennictwa naukowego w obszarze polityki społecznej. Opracowanie zainteresować powinno osoby zajmujące się w sposób profesjonalny zagadnieniami społecznymi, a także wszystkich tych, którzy chcą więcej wiedzieć o otaczającej ich rzeczywistości. ELŻBIETA KRYŃSKA Uniwersytet Łódzki WIĘZI SPOŁECZNE I PRZEMIANY GOSPODARCZE KONFERENCJA NAUKOWA W WARSZAWIE Beata Kaczyńska Instytut Pracy i Spraw Socjalnych 17 października 2009 r. w sali Senatu w Pałacu Kazimierzowskim w Warszawie odbyła się konferencja naukowa dedykowana prof. Zofii Moreckiej na Jej jubileusz pt. Więzi społeczne i przemiany gospodarcze. Polska i kraje europejskie. Organizatorami tego wydarzenia byli Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. Pierwszą część konferencji poświęcono uczczeniu jubileuszu prof. Zofii Moreckiej, nauczycielowi akademickiemu, badaczce i strażniczce więzi społecznych w małym środowisku naukowym. Przemówienia i gratulacje złożyli: prof. Jerzy Wilkin z Katedry Ekonomii Politycznej Wydziału Nauk Ekonomicznych UW, prof. Tomasz Żylicz dziekan Wydziału Nauk Ekonomicznych UW, doc. dr hab. Bożena Balcerzak-Paradowska dyrektor Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych oraz prof. Urszula Sztanderska prodziekan Wydziału Nauk Ekonomicznych UW. Prof. Stanisława Golinowska wraz z prof. Markiem Bednarskim, wychowankowie i byli doktoranci prof. Zofii Moreckiej, wręczyli Jubilatce księgę zbiór esejów przygotowanych na ten jubileusz pt. Więzi społeczne i przemiany gospodarcze. Polska i inne kraje europejskie. Kwiaty i gratulacje złożyli także zaproszeni goście: koledzy, przyjaciele i współpracownicy z długiego okresu pracy prof. Moreckiej. Jubilatka, Polityka Społeczna nr 2/