Partycypacja społeczna w rewitalizacji rola stowarzyszeń lokalnych na przykładzie Poznania

Transkrypt

1 Partycypacja społeczna w rewitalizacji rola stowarzyszeń lokalnych na przykładzie Poznania Małgorzata Donderowicz, Maciej Główczyński, Adam Wronkowski* Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Akademickie Koło Naukowe Gospodarki Przestrzennej a.wronkowski94@gmail.com Streszczenie. Stowarzyszenia lokalne, prowadząc swoją działalność, tworzą też możliwości prowadzenia dyskusji, wyrażania poglądów i uczestnictwa w podejmowanych decyzjach. Prowadzi to do lepszych efektów rewitalizacji, dopasowanych do potrzeb i oczekiwań użytkowników. Celem opracowania jest określenie roli stowarzyszeń lokalnych w procesie partycypacji jako interesariuszy rewitalizacji, na przykładzie działań prowadzonych w Poznaniu w okresie od 2010 do 2016 r. W ocenie autorów wkład stowarzyszeń lokalnych jest niezwykle cenny nie tylko w sferze aktywizacji obywateli oraz pozyskiwania ich opinii, ale również w kwestii zacieśniania więzi społecznych i kształtowania właściwych postaw obywatelskich. Słowa kluczowe: stowarzyszenia lokalne, rewitalizacja, partycypacja, społeczeństwo obywatelskie. Wstęp Chcemy serdecznie podziękować Panu dr. inż. Przemysławowi Ciesiółce za cenne rady przy pracach nad artykułem Autorzy W trakcie ostatnich kilkunastu lat nastąpił wzrost zainteresowania tematyką odnowy miast. Rewitalizacja jest wynikiem wzajemnego oddziaływania czynników przestrzennych, społecznych, środowiskowych i ekonomicznych, ale przede wszystkim odpowiedzią na degradację tkanki miejskiej i narastające problemy społeczne (Roberts, Skyes 2000). Odnowa miast prowadzi do zahamowania presji niekontrolowanego rozwoju w kierunku przedmieść i ponownego wykorzystania centralnie położonych, uzbrojonych terenów w miastach. Przyczynia się to do wytwarzania zrównoważonej i przyjaznej dla wszystkich użytkowników struktury miejskiej (Majer 2010). Dodatkowym czynnikiem, który wpływa na rozpowszechnianie się procesów rewitalizacyjnych w polskich miastach, jest napływ funduszy europejskich. Mimo, że zrealizowano wiele projektów, większość z nich nie spełnia potrzeb użytkowników i nie odpowiada na zasadnicze problemy występujące na obszarach zdegradowanych. Przede wszystkim jest to skutkiem zbyt wąskiego pojmowania tego procesu, czyli sprowadzania rewitalizacji tylko i wyłącznie do problemu degradacji miejskiej struktury (Majer 2010). Wynika to również z niepoprawnej diagnozy problemów, która nie jest poprzedzona włączaniem różnych grup interesariuszy w proces planowania procesu rewitalizacji. Jak piszą Z. Ziobrowski i W. Jarczewski (2010: 10): Podstawą udanej rewitalizacji jest wskazanie na wczesnym etapie procesu wszystkich podmiotów i grup społecznych, których interesy mogą być związane z rewitalizacją, a następnie analiza ich wzajemnych relacji, pól potencjalnych konfliktów lub współdziałania. W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań dotyczących określenia i oceny roli stowarzyszeń lokalnych w procesie partycypacji społecznej jako interesariuszy rewitalizacji, na przykładzie Poznania. Analizą objęto lata Zawarte w artykule wnioski oparto na przeprowadzonych przez autorów badaniach ilościowych i jakościowych. Metody badań i materiały źródłowe W pracy wykorzystano zróżnicowane metody badań. Podstawą procesu badawczego była analiza danych zastanych. Skupiono się przede wszystkim na aktach prawnych i dokumentach dotyczących: rewitalizacji, podstaw działalności stowarzyszeń, prowadzenia procesu partycypacji w Polsce, oraz statutach organizacji pozarządowych. W tym celu wykorzystano głównie zapisy Konstytucji RP, Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, oraz Miejskiego Programu Rewitalizacji dla miasta Poznania (trzecia edycja z dnia 17 kwietnia 2012 r.). Na podstawie kwerendy zapisów statutowych różnych stowarzyszeń działających w Poznaniu i ich wcześniejszej aktywności wyselekcjonowano trzy zajmujące się tematyką rewitalizacji: Stowarzyszenie Ulepsz Poznań, Stowarzyszenie Wędrowni Architekci oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Śródki i Okolic Śródeja. Spośród nich wybrano dwa, które działają lokalnie, tzn. mają określone obszary działania w przestrzeni miasta, oraz jedno, którego działalność obejmuje cały Poznań. W kolejnym kroku przeprowadzono wywiady, opar- 41

2 te na metodzie IDI, z przedstawicielami wybranych stowarzyszeń. Tę samą metodę zastosowano w rozmowach z reprezentantami władz miasta, dzięki czemu autorzy uzyskali kompleksowy obraz działalności stowarzyszeń. Uzupełnieniem tych informacji były wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone wśród mieszkańców obszarów rewitalizacji w Poznaniu. W następnym etapie dokładnie przeanalizowano ich działalność w okresie od 2010 do 2016 r. na podstawie źródeł dostępnych w Internecie. W celu dokładniejszego ustalenia charakteru działań oraz postaw członków stowarzyszeń przeprowadzono indywidualne wywiady pogłębione. Miały one charakter: (1) niestandaryzowany, tzn. kolejność pytań wynikała z kontekstu rozmowy; oraz (2) nieustrukturyzowany, obejmujący pytania otwarte, na które udzielający wywiadu może odpowiadać w swobodny i dowolny sposób (Gudkova 2012). Wybór takiego rodzaju wywiadu był podyktowany ich eksploracyjnym i poznawczym charakterem. Jak pisze J. Sztumski (2005: 159), wywiad umożliwia dogłębne poznanie zjawisk, które występują w świadomości osób badanych. Wywiady przeprowadzono z przedstawicielami trzech wybranych stowarzyszeń: Pawłem Głogowskim ( Ulepsz Poznań ), Cezarym Czemplikiem ( Wędrowni Architekci ) oraz Marcinem Sadowskim (Przyjaciele Śródki i Okolic Śródeja ). Respondenci opowiadali o motywacjach członków stowarzyszeń, oczekiwaniach mieszkańców i władz miasta, a także o roli, jaką odgrywają stowarzyszenia w procesie rewitalizacji. Wyniki przeprowadzonych wywiadów przedstawiono w rozdziale Działalność wybranych stowarzyszeń lokalnych w Poznaniu w zakresie partycypacji społecznej w rewitalizacji. Ocenę działalności stowarzyszeń, przedstawioną w kolejnym rozdziale, oparto na wcześniej wspomnianej analizie danych zastanych oraz indywidualnym wywiadzie pogłębionym przeprowadzonym z kierownikiem Oddziału Rewitalizacji w Urzędzie Miasta Poznania Lechem Podbrezem. Pozwoliło to uzyskać obraz działalności i współpracy pomiędzy poszczególnymi interesariuszami rewitalizacji w Poznaniu. Uzupełnienie tych informacji stanowił wywiad kwestionariuszowy, którego respondentami byli mieszkańcy obszarów rewitalizacji w Poznaniu (populacja licząca ok osób). Wywiad kwestionariuszowy przeprowadzono w formie tradycyjnej Paper and Pencil Interview, który charakteryzuje się standaryzowaną i ustrukturyzowaną formą. Oznacza to, że przeprowadzający badanie ma przygotowaną listę pytań o charakterze zamkniętym, które w każdym przypadku zadawane są w ściśle określonej kolejności (Gudkova 2012). Podczas badania zebrano 92 kwestionariusze w formie tradycyjnej oraz w ramach uzupełnienia badania 13 formularzy elektronicznych, które były udostępniane mieszkańcom obszarów zdegradowanych przez media społecznościowe. Należy zaznaczyć, że badanie kwestionariuszowe miało jedynie charakter uzupełniający, dający cząstkowy obraz sytuacji. Pomimo małej próby przyniosło ono interesujące wyniki w kontekście oceny działalności aktywizującej i rewitalizacyjnej stowarzyszeń w Poznaniu. Może również stanowić przyczynek do kontynuowania badań w tym zakresie. Teoretyczne ujęcie partycypacji społecznej oraz jej rola w procesie rewitalizacji Partycypacja społeczna w zakresie udziału obywateli w rozwoju miasta i podejmowanych decyzjach jest kwestią relatywnie nową. Według W. Siemińskiego (2007) powinniśmy ją traktować jako wynik jednej z faz rozwoju ustroju demokratycznego, która określana jest mianem demokracji rozwiniętej bądź społeczeństwa obywatelskiego. W tym kontekście W. Siemiński wyróżnia dwa poziomy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego: udział obywateli w publicznych aktywnościach, np. wybory. oraz co ważniejsze wykształcenie się grup formalnych i nieformalnych ze społeczeństwa, które swoim funkcjonowaniem mogą zwiększyć efektywność działań partycypacyjnych. To właśnie w tym momencie wykształca się dojrzałe współuczestnictwo, którego zasadniczym celem jest wpływ obywateli na podejmowane decyzje publiczne. Pojęcie partycypacji społecznej, w zależności od przyjęcia stopnia zaangażowania obywateli (od lokalnego do ponadlokalnego), przyjmuje różne brzmienia. Różnorodność definicji tego pojęcia często wprowadza zamęt i powoduje, że tematyka ta jest mało zrozumiana. Dla przykładu L.J. Creighton (2005) definiuje partycypację jako proces, dzięki któremu publiczne obawy, potrzeby i wartości są przekazywane władzy i wzięte pod uwagę w procesie podejmowania decyzji. Na podstawie analizy wielu definicji tego pojęcia wyróżnia także najczęściej wymieniane elementy partycypacji. Przede wszystkim dotyczy ona włączenia społeczności w podejmowanie decyzji administracyjnych. Partycypacja polega nie tylko na zapewnieniu informacji mieszkańcom, ale również na tym, aby między władzami a społecznością zaistniała interakcja pomagająca we współpracy. Według L.J. Creightona (2005) partycypacja nie może też zaistnieć sama z siebie; zawsze stanowi ona zorganizowany proces angażowania społeczności. Wreszcie, wszystkie osoby partycypujące w pośredni bądź bezpośredni sposób mają wpływ na podejmowane działania. Jedną z fundamentalnych prac na temat partycypacji społecznej jest artykuł S.R. Arnstein A ladder of citizen participation (1969). Według autorki partycypacja obywateli jest określeniem ich władzy, która umożliwia obecnie wykluczonym mniejszościom włączenie w procesy polityczne i gospodarcze. S.R. Arnstein (1969: 217), by uporządkować pojęcie partycypacji, stworzyła narzędzie zwane drabiną partycypacji, obrazujące przejście od odbycia pustego rytuału partycypacji do rzeczywistego uczestnictwa obywateli w podejmowanych decyzjach i wykształcaniem się wcześniej wspomnianej władzy obywatelskiej. W swoich rozważaniach wyróżniła 8 szczebli partycypacji (ryc. 1.), które składały się na 3 główne kategorie: nie-partycypacja, tokenizm oraz władza obywatelska. Osiągnięcie najwyższego stopnia na drabinie partycypacji jest gwarancją całkowitej kontroli i oddolnego zarządzania miastem w procesach planowania rozwoju. Natomiast pierwszy stopień prowadzi do manipulacji obywateli i ich sztucznej edukacji przez władze, które poprzez takie działania próbują osiągnąć większe poparcie. 42

3 Władza obywatelska Tokenizm Nie-partycypacja Ryc. 1. Drabina partycypacji według S.R. Arnstein Źródło: opracowanie własne na podstawie Arnstein 1969: 217. Kontrola obywatelska Delegowana władza Partnerstwo Łagodzenie Konsultacje Informowanie Terapia Manipulacja W latach 90. XX w. opracowana została koncepcja Good Governance, która odnosiła się, jak stwierdza H. Izdebski cytowany przez W. Szumowskiego (2012), do procesów społecznego zarządzania miastem, zamiast tradycyjnego rządzenia. Jak pisze W. Szumowski (2012: 77), w koncepcji tej określono podstawowe elementy dobrego rządzenia, w tym otwartość, partycypację, efektywność, skuteczność, rozliczalność i spójność. Zdefiniowane zostały one w dokumencie Komisji Europejskiej European Governance A White Paper (2001). Na ich podstawie można zauważyć, że za podstawę dobrego zarządzania przyjęto przede wszystkim jak największy udział obywateli w pracach instytucji samorządowych, których zasadniczym elementem działania powinno być sprawne realizowanie polityki publicznej. Według T. Sowady i J. Kotusa należy zwrócić uwagę na zwiększającą się rolę społeczeństwa w sprawowaniu władzy. W koncepcji Good Governance środkami rozstrzygnięć strategicznych i podejmowanych decyzji powinna być szeroko rozumiana partycypacja społeczna, a komunikację między jej interesariuszami należy oprzeć na stałej i szerokiej wymianie treści (Sowada, Kotus 2015). W celu lepszego zobrazowania celów niniejszej pracy autorzy posłużyli się koncepcją partycypacyjnej triady miejskiej: mieszkańcy stowarzyszenia i ruchy miejskie władze lokalne (Sowada, Kotus 2015: 44). W ujęciu tym stowarzyszenia lokalne traktowane są jako pomosty między władzami lokalnymi a mieszkańcami, które reprezentują ich interesy oraz budują pozytywne postawy obywatelskie i aktywizują mieszkańców. W niniejszej pracy stowarzyszenia lokalne nie stanowią jedynie ogniwa między władzami a mieszkańcami, ale także w procesie partycypacji edukują ich w zakresie wspólnego działania oraz wykorzystania swojej wiedzy i doświadczeń (ryc. 2.). Może to w przyszłości prowadzić do lepszych efektów i większego zaangażowania obu stron w procesach partycypacyjnych, w których kluczowa jest jednak współpraca wszystkich trzech grup interesariuszy; dzięki temu w sposób kompleksowy wyłonione mogą być wszystkie fundamentalne potrzeby społeczności. Na podstawie wspomnianej koncepcji partycypacyjnej triady miejskiej oraz przeprowadzonych wywiadów autorzy wydzielili i opracowali poziomy współpracy między mieszkańcami, stowarzyszeniami i władzami miasta. Wszelkie działania powinny prowadzić do osiągnięcia kompleksowej współpracy, która obejmuje wspólne podejmowanie decyzji oraz wzajemne porozumienie uczestników, gdzie następuje pełen przepływ informacji o wzajemnych oczekiwaniach i potrzebach. Współpraca między mieszkańcami a władzami lokalnymi to obszar, w którym widać najmniejsze zaangażowanie społeczności lokalnej. Zazwyczaj mamy tu do czynienia ze sformalizowanym modelem współpracy, zarządzanym odgórnie, który cechuje ograniczona komunikacja między jej uczestnikami, a przepływ informacji odbywa się w kierunku od władz do mieszkańców. Współpraca partnerska powinna tymczasem bazować na dialogu, wymianie wiedzy oraz informacji między jej uczestnikami, uwzględniać przekazywanie władzom oczekiwań i potrzeb mieszkańców. Z kolei współpraca obywatelska jest oddolną formą współpracy opierającą się na wzajemnych działaniach stowarzyszeń z mieszkańcami w celu realizacji kluczowych potrzeb. Współpraca obywatelska Stowarzyszenia lokalne i ruchy miejsckie Mieszkańcy Współpraca kompleksowa Współpraca partnerska Współpraca zinstytucjonalizowana Władze lokalne Ryc. 2. Koncepcja współpracy triady miejskiej według T. Sowady i J. Kotusa Źródło: opracowanie własne na podstawie Sowada, Kotus

4 Tematyka partycypacji społecznej w procesie rewitalizacji jest szeroko dyskutowana na forum międzynarodowym. Przykładem mogą być konferencje ONZ w Rio de Janeiro z 1992 r. oraz w Istambule z 1996 r. (Behr i in. 2003). Jak zauważa W. Siemiński (2007: 42), w Agendzie Habitatu partycypację społeczną traktuje się jako warunek zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich. Poprzez działania partycypacyjne powinno się doprowadzić do wysłuchania wszystkich interesariuszy, których uwagi pomagają w identyfikowaniu problemów oraz określaniu priorytetów i celów działania. Skuteczność partycypacji w rewitalizacji zależy w dużej mierze od aktywności lokalnej społeczności oraz postawy władz miejskich. To po stronie administracji publicznej leży konsekwentne zachęcanie społeczności lokalnej do czynnego udziału w procesach decyzyjnych. Społeczność tę należy także uświadomić, że ów proces nie jest jedynie nic nieznaczącym rytuałem, lecz stanowi on pewną formę dialogu i współpracy, prowadzącą do lepszych efektów rewitalizacji. Jak piszą I. Behr i in. (2003: 85), istotą partycypacji jest aktywność, jednolitość działań oraz reagowanie na aktywność wszystkich interesariuszy i podmiotów rewitalizacji. W polskich realiach procesy partycypacji społecznej najczęściej nie są przeprowadzane z należytą starannością. Wynika to z jej stosunkowo krótkiej historii w naszym państwie, a co za tym idzie małego doświadczenia w przeprowadzaniu takiego procesu. Często zdarza się, że jedynym działaniem mającym na celu włączenie lokalnej społeczności w proces podejmowania decyzji jest informacja o czynionych postępach w wyborze najbardziej odpowiedniej koncepcji. Trudno więc takie działania nazwać partycypacją społeczną. Jednakże w ostatnich latach w polskich miastach widać coraz więcej dowodów na to, że mimo niewielkiego doświadczenia władz lokalnych i dość niskiej aktywności mieszkańców, można skutecznie włączać społeczność lokalną w proces rewitalizacji. Wynika to z rozwoju stowarzyszeń, aktywizowania coraz szerszej grupy ludzi i poszerzania wiedzy poprzez wdrażanie udanych pomysłów z innych krajów. Działania partycypacyjne w rewitalizacji są aspektem kluczowym na każdym etapie jej przygotowania. Dzięki jak najszerszemu uczestnictwu i współpracy interesariuszy rewitalizacji władze lokalne mogą w sposób najbardziej efektywny wyznaczyć granice obszaru zdegradowanego, ale również poznać potrzeby i oczekiwania mieszkańców. Ważnym elementem włączania społeczności jest jej uczestnictwo także na etapie monitoringu i oceny. Pomaga to w określeniu efektów rewitalizacji, a także w jej programowaniu na innych obszarach zdegradowanych. Umocowanie prawne partycypacji społecznej w Ustawie o rewitalizacji Obecnie działania rewitalizacyjne w gminach reguluje Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (zwana dalej ustawą ). Dotychczas rewitalizacja prowadzona była na podstawie Ustawy o samorządzie gminnym w ramach art. 18 ust. 2 pkt 6. Z uwagi na to, że nie była dostatecznie unormowana prawnie oraz nie stanowiła zadania własnego gminy, często prowadzono ją chaotycznie, z pominięciem jej kluczowych założeń. Jak wcześniej wspomniano, jednym z ważniejszych elementów rewitalizacji jest udział społeczności lokalnych w procesie jej przygotowywania i prowadzenia. Istotne zapisy ustawy odnośnie do partycypacji pojawiają się już w definicji rewitalizacji. Zgodnie z nią powinna ona być prowadzona z uwzględnieniem wszystkich interesariuszy, a w szczególności mieszkańców i podmiotów gospodarczych obszaru rewitalizacji oraz, co najważniejsze dla niniejszego opracowania, organizacji pozarządowych i grup nieformalnych. Partycypacja społeczna w rozumieniu ustawy obejmuje włączenie interesariuszy rewitalizacji w proces jej przygotowania, prowadzenia i oceny. Udział ten powinien być zapewniony poprzez konsultacje społeczne oraz uczestnictwo w Komitecie Rewitalizacji. Wszelkie działania partycypacyjne podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego powinny skutkować wypowiedzeniem się wszystkich interesariuszy. Szczególnie ważne jest zdanie mieszkańców oraz podmiotów gospodarczych, które prowadzą działalność na tym obszarze. Takie podejście warunkuje jak najszersze poznanie potrzeb i oczekiwań oraz dążenie do osiągnięcia spójności planowanych działań z tymi potrzebami. Ustawa przewiduje, w kontekście działań rewitalizacyjnych, także działalność informacyjną i edukacyjną w zakresie zasad i celów jej prowadzenia. Ważnym aspektem partycypacji w procesie rewitalizacji jest szeroki udział społeczności nie tylko na etapie przygotowywania i wyboru projektów, ale także samego opracowywania gminnego programu rewitalizacji. Jak wcześniej wspomniano, w działania te włącza się zbieranie uwag w formie papierowej lub elektronicznej. Dodatkowo jednostki samorządu terytorialnego są zobligowane do wykorzystania dwóch innych form partycypacji. W tym miejscu ustawa wymienia spotkania, debaty, warsztaty, spacery studyjne, ankiety, wywiady, wykorzystanie grup przedstawicielskich lub zbieranie uwag. Organem odpowiedzialnym za przeprowadzenie konsultacji społecznych jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Należy pamiętać, że wyżej wspomniane konsultacje w myśl art. 6 mają być prowadzone w sposób zrozumiały, często z użyciem wizualizacji oraz skrótów i zestawień przygotowanych w języku niespecjalistycznym. Ustawa wprowadza również możliwość utworzenia Komitetu Rewitalizacji, który ma stanowić forum współpracy i dialogu interesariuszy z władzami jednostek samorządu terytorialnego. Zadaniem komitetu jest dostarczenie stanowisk i opinii, które mają pomóc w procesie przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji. Powołanie komitetu jest obowiązkowe, jednak ustawodawca pozostawił możliwość wyboru momentu jego utworzenia przez władze samorządowe. Może to skutkować niepełnym wykorzystaniem potencjału tego organu, ponieważ powołanie go może się odbyć nawet do 3 miesięcy po uchwaleniu gminnego programu rewitalizacji. Prowadzi to do wykluczenia Komitetu Rewitalizacji z prac nad samym dokumentem, dając mu jedynie możliwość oceny rewitalizacji i ewentualnego jej monitorowania. Niewątpliwie organ ten ma potencjał do prowadzenia szerokich działań partycypacyjnych, zwłaszcza, że jego członkowie są przedstawicielami różnych grup interesariuszy rewitalizacji. 44

5 Działalność wybranych stowarzyszeń lokalnych w Poznaniu w zakresie partycypacji społecznej w rewitalizacji Działania rewitalizacyjne w Poznaniu prowadzone są na podstawie Miejskiego Programu Rewitalizacji przyjętego uchwałą Rady Miejskiej Nr XXX/423/VI/2012 z dnia 17 kwietnia 2012 r. (MPR). Jest to program koordynujący działania różnych podmiotów, stanowiący podstawę do pozyskiwania środków z funduszy europejskich. MPR jest również ściśle związany z realizacją programu Trakt Królewsko-Cesarski. Głównymi celami MPR są m.in. aktywizacja i integracja lokalnej społeczności, w której nacisk kładzie się na identyfikację mieszkańców z danym miejscem, zapoznanie z jego wartością i historią, poprawa wizerunku dzielnic przy zachowaniu ich unikalnego charakteru oraz skali przestrzeni czy pobudzenie gospodarcze różnych obszarów w mieście. Od 2005 r., kiedy to w Urzędzie Miasta utworzony został Oddział Rewitalizacji, działania rewitalizacyjne zyskały na znaczeniu i pojawiało się ich coraz więcej. Terenem ich realizacji są obecnie obszary zdegradowane wyznaczone na podstawie wielowątkowej analizy stanu rozwoju. MPR obejmuje obszary Śródki, Ostrowa Tumskiego, Chwaliszewa oraz Jeżyc, które zajmują prawie 117 ha. Są to cenne historycznie tereny położone w centrum miasta. Każdy z nich znalazł się w MPR, ponieważ na podstawie wcześniej wspomnianych analiz zdiagnozowano tam szereg niekorzystnych zjawisk. Obecnie trwają intensywne prace organizowane zarówno przez Urząd Miasta, jak i stowarzyszenia lokalne dążące do poprawy sytuacji i ponownego ożywienia tych miejsc. Niestety, aktywność stowarzyszeń w zakresie zgłaszania projektów do MPR jest bardzo niska. W ramach ostatniej aktualizacji MPR organizacje pozarządowe zgłosiły jedynie 13 projektów z 355, co daje niewiele ponad 3,6% udziału. Może to świadczyć o małej skuteczności organizacyjnej stowarzyszeń. Jednak jak zaznaczono w MPR i co było również podkreślane przez respondenta z Urzędu Miasta w Poznaniu poznańskie stowarzyszenia w większości przypadków występują nie jako podmioty zgłaszające projekty, ale jako ich współorganizatorzy. Często partnerem takich projektów jest Urząd Miasta Poznania. Warto podkreślić działania organizacji pozarządowych, ponieważ znacząco przyśpieszają one proces rewitalizacji na zdegradowanych obszarach, realizując wiele projektów miękkich, mających bezpośredni wpływ na aspekt społeczny, których inne podmioty samodzielnie nie byłyby w stanie zorganizować. W MPR wyróżnia się 10 aktywnie działających stowarzyszeń w zakresie rewitalizacji. W artykule pokazano przykłady 3 z nich, które mają największe osiągnięcia w tej sferze. Stowarzyszenia w Polsce swoją działalność prowadzą przede wszystkim na podstawie praw nadanych w Konstytucji RP oraz Ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Stowarzyszenia jako dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenia prowadzą działalność w celach niezarobkowych i opierają ją na pracy społecznej swoich członków. Podstawowym dokumentem określającym zasadnicze cele i zasady obowiązujące w stowarzyszeniu jest statut. W niniejszej pracy dokumenty te posłużyły do analizy działalności poszczególnych stowarzyszeń, szczególnie w kontekście rewitalizacji. Rozdział ten prezentuje wyniki analizy danych zastanych oraz wnioski z przeprowadzonych wywiadów pogłębionych z przedstawicielami wybranych stowarzyszeń. Stowarzyszenie Wędrowni Architekci Stowarzyszenie Wędrowni Architekci działa od 2004 r. Zostało założone przez grupę absolwentów Koła Naukowego Studentów Architektury Politechniki Poznańskiej. Głównym obszarem działalności stowarzyszenia, obok rewitalizacji, jest edukacja przestrzenna dzieci i młodzieży, bowiem działania aktywizujące mieszkańców do wypowiadania się na tematy potrzeb przestrzeni publicznych i kształtowania świadomości miejsca najlepiej rozpoczynać z najmłodszymi mieszkańcami tych przestrzeni. Warto dodać, że działania stowarzyszenia obejmują kilka obszarów na terenie całego Poznania (Czemplik 2015). Priorytetem dla członków stowarzyszenia jest działalność na rzecz społeczności lokalnej. Stowarzyszenie w działaniach rewitalizacyjnych często zajmuje się aspektem społecznym w zakresie aktywizacji mieszkańców i działań kulturalnych. Główną rolą stowarzyszenia w procesie rewitalizacji jest wpływ medialny i opiniotwórczy. Często specjaliści zrzeszeni w stowarzyszeniu zauważają problemy i wskazują rozwiązania w domenie publicznej, gdzie mogą być dyskutowane. Natomiast na spotkaniach władz miasta z mieszkańcami pełni ono rolę mediatora, ponieważ z własnej praktyki zna ograniczenia procesu rewitalizacji oraz możliwości jej finansowania. Do działalności stowarzyszenia zaliczyć możemy projekty tworzone w ramach Miejskiego Programu Rewitalizacji przy współpracy z Oddziałem Rewitalizacji Urzędu Miasta Poznania; należą do nich m.in.: Międzymoście realizowane w 2011 r., Punkt! dla rewitalizacji z 14 września 2010 r., czy Śródecki Uniwersytet Alternatywny obejmujący lata , który został uznany za najważniejszy projekt zrealizowany przez stowarzyszenie w badanym okresie. Jego główną zaletą jest szerokie spektrum działań, jakie znajdują się w ofercie, np. spotkania tematyczne, warsztaty i konsultacje społeczne organizowane w punkcie doradczo-konsultacyjnym. Zabiegi te miały na celu przede wszystkim integrację i szerszą aktywizację lokalnej społeczności trzech dzielnic Poznania Śródki, Chwaliszewa i Ostrowa Tumskiego. Tereny poddane konsultacjom zaliczane są według MPR do obszarów zdegradowanych, które wymagają takich inicjatyw. Do tej pory odbyły się już trzy edycje projektu, z czego przy organizacji ostatniej z nich w zakres przestrzenny włączona została kolejna dzielnica Jeżyce. Ponadto miniona odsłona jako jedyna była współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Dzięki udziałowi w tak licznych projektach rewitalizacyjnych członkowie stowarzyszenia mogli przekonać się o trudnościach, jakie pojawiają się w czasie ich tworzenia. W stowarzyszeniu panuje więc krytyczne odniesienie do współpracy realizowanej przez Urząd Miasta Poznania. Jego źródłem są zróżnicowane formy i standardy komunikacji społecznej reprezentowane przez poszczególne wydziały 45

6 miasta i brak konsekwencji we wprowadzaniu w życie wniosków z konsultacji z mieszkańcami. W swoich działaniach Wędrowni Architekci wykorzystują przede wszystkim czynne formy partycypacji, takie jak zapraszanie mieszkańców do udziału w różnych akcjach oraz programowanie tych działań. Nie inaczej było z wymienionymi powyżej projektami. Na podstawie doświadczeń stowarzyszenia uznać można, iż jedną ze skuteczniejszych form partycypacji są warsztaty, ponieważ dają one szanse na poznanie opinii i motywów postępowania mieszkańców w danej sprawie. Zdaniem członków stowarzyszenia, bez realnej wizji wdrażania pomysłów mieszkańców nie ma partycypacji. Ważnym elementem tego procesu jest dobrze dobrana i czytelna informacja. Jeżeli kanały jej dystrybucji są prawidłowo rozpoznane i starannie dobrane, to taka informacja może przyciągać mieszkańców do wspólnego realizowania różnych inicjatyw. Trzeba tylko pamiętać, że informowanie jest jedynie uzupełnieniem procesu partycypacji. Stowarzyszenie Ulepsz Poznań Idea powołania tego stowarzyszenia sięga 2011 r., kiedy to celem grupy mieszkańców Poznania było skatalogowanie ciekawych pomysłów urbanistycznych, które mogłyby zostać zrealizowane w mieście. Przez kolejne dwa lata rosła liczba członków, co zaowocowało sformalizowaniem działalności poprzez założenie stowarzyszenia Ulepsz Poznań. Według statutu celem działalności stowarzyszenia jest wspieranie zrównoważonego rozwoju Poznania i województwa wielkopolskiego, mające prowadzić do stałego podnoszenia jakości życia ich mieszkańców (Statut Stowarzyszenia Ulepsz Poznań 2011). W odniesieniu do procesów rewitalizacyjnych stowarzyszenie realizuje szereg działań wpływających bezpośrednio na aspekty przestrzenne i społeczne odnowy miast. Przykładem takiego projektu może być Miasto dzieci, realizowany w 2015 r., którego celem było spojrzenie na miasto z perspektywy najmłodszych jego mieszkańców. Miał on prowadzić do obudzenia w dzieciach ciekawości i zainteresowania swoją okolicą oraz zbadać, jakie elementy krajobrazu miasta są dla nich najważniejsze. Głównym działaniem rewitalizacyjnym, jakim zajmuje się stowarzyszenie, jest jednak projekt Przyjedź do śródmieścia Poznaj lokalnych przedsiębiorców, który odbył się w marcu 2014 r. i był realizowany na podstawie Koncepcji współpracy przedsiębiorców na rzecz ożywienia handlu, usług i gastronomii na Śródce i Chwaliszewie oraz Placu Kolegiackim, ulicach Gołębiej i Wrocławskiej opracowanej przez Miasto Poznań w ramach realizacji MPR. Fundamentalnym celem funkcjonującego programu wzrost przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej obszarów zdegradowanych, osiągnięty dzięki zestawowi działań promocyjnych wypracowanemu przez przedsiębiorców przy współpracy z członkami stowarzyszenia i pracownikami Biura Koordynacji Projektów Urzędu Miasta Poznania. Efektywne okazało się również uruchomienie platformy współpracy, która umożliwia przedsiębiorcom z obszarów zdegradowanych nawiązanie kontaktów, zintegrowanie ich oraz uświadomienie, iż współpraca handlowa może przynieść wymierne efekty. Stowarzyszenie Ulepsz Poznań partycypuje w wielu akcjach na rzecz rozwoju i promocji miasta, ale też tworzy możliwości takiego uczestnictwa dla mieszkańców. Według przedstawiciela stowarzyszenia dobrze przeprowadzone procesy partycypacji mają pozytywny wpływ na integrację społeczności lokalnych i rozwój okolic ich zamieszkania, co może bezpośrednio wpływać na jakość życia mieszkańców. Stowarzyszenie traktuje działania partycypacyjne jako fundament realizowania wszystkich celów statutowych. W rewitalizacji organizacje pozarządowe na poziomie partycypacji powinny przede wszystkim odgrywać rolę aktywizującą i edukacyjną. Wykorzystując wiedzę członków stowarzyszenia, może także uczestniczyć jako organ opiniodawczy i pomocniczy w procesie rewitalizacji, a także realizować projekty z tego zakresu. Respondent ze strony stowarzyszenia stwierdził, że w procesie rewitalizacji stowarzyszenie najczęściej wykorzystuje czynne formy partycypacji, takie jak warsztaty, debaty, angażowanie w realizację projektów. Partycypacja bierna, jak dodał rozmówca, nie jest wystarczającym narzędziem włączania społeczności lokalnych w podejmowane decyzje. Może stanowić jedynie uzupełnienie do całego procesu. Z doświadczeń stowarzyszenia można stwierdzić, że trudno jest wybrać jedną najlepszą metodę partycypacji, którą będzie można wykorzystywać przy różnych projektach. Przy każdym z przypadków trzeba przyjąć indywidualne podejście w celu dopasowania metod do konkretnego projektu. Stowarzyszenie Przyjaciół Śródki i Okolic Śródeja Stowarzyszenie Przyjaciół Śródki i Okolic Śródeja zostało założone w 2007 r. Według statutu działalność tej organizacji oparta jest głównie na pracy społecznej jej członków. Wiodącym założeniem jest podejmowanie działań na rzecz rozwoju Śródki i okolic oraz wspieranie społecznej aktywności mieszkańców od najmłodszych, po seniorów (Statut Stowarzyszenia Przyjaciół Śródki i okolic Śródeja, 2007). Działania stowarzyszenia mają doprowadzić do rozwoju uczestnictwa mieszkańców w życiu publicznym, promocji Śródki i okolic oraz wspieranie działań w zakresie komunikacji społecznej w środowisku lokalnym. Śródeja jest więc nastawiona na mieszkańców i ich potrzeby. Stowarzyszenie jest przykładem organizacji, która koncentruje się na działaniach edukacyjnych, wdrażaniu projektów miękkich oraz współpracy z Urzędem Miasta. Posiada ono w swoim statucie m.in. zapisy dotyczące poprawiania jakości życia mieszkańców, odtwarzania więzi społecznych, tworzenia przestrzeni do wspólnego przebywania, co stara się osiągnąć. Intensywność działań stowarzyszenia w sferze rewitalizacyjnej doprowadziła do uwzględnienia dwóch projektów w MPR. Są to Śródka Wigilia realizowana w grudniu 2011 i 2012 r., oraz Bieg kelnerów, który odbył się we wrześniu 2012 r. Śródka Wigilia to wydarzenie organizowane we współpracy z różnymi podmiotami od mieszkańców, przez szkoły i organizacje lokalne, aż po Oddział Rewitalizacji Urzędu Miasta, który również pomaga finansować tę akcję. W programie co roku można znaleźć takie atrakcje jak śpiewanie 46

7 kolęd w gronie mieszkańców dzielnicy w różnym wieku, a także różnorodne konkursy z nagrodami, ozdabianie pierników świątecznych, degustacja potraw wigilijnych oraz wiele innych. Odbywa się wówczas również kiermasz świątecznych potraw, choinek czy rękodzieła. Przy okazji obchodów spotkania Wigilijnego na Śródce przestrzeń dzielnicy zdobią Anioły Śródeckie, przygotowane przez szkoły, organizacje i mieszkańców Śródki, które można spotkać na placach, ulicach i przed kamienicami. Jest to bardzo ważne wydarzenie, ponieważ co roku aktywizuje i zbliża do siebie mieszkańców jednego z najbardziej specyficznych obszarów Poznania, który dzięki temu odzyskuje swój dawny charakter. Oprócz wyżej wymienionych projektów istotną rolę odgrywa Śródecki Uniwersytet Alternatywny, organizowany przy współpracy ze stowarzyszeniem Wędrowni Architekci, czy też Kino, kawiarnia i spacer. Kolejnym działaniem stowarzyszenia mającym bezpośredni wpływ na atrakcyjność Śródki jest organizacja Średniowiecznego Targu Śródeckiego, który odbywa się co roku, a także Dzień Sąsiada. Festyn ten pozytywnie wpływa na kształtowanie lokalnego klimatu oraz ułatwia mieszkańcom poznanie się. Skutkuje to powstaniem zżytej wspólnoty, co jest zadziwiające w mieście, gdzie zazwyczaj społeczność jest heterogeniczna, a jej członkowie całkowicie odizolowani. Formy partycypacji, które wykorzystuje stowarzyszenie w procesie rewitalizacji, są bardzo różne: konsultacje społeczne, warsztaty, angażowanie społeczności do działania poprzez spacery studyjne. Według respondenta przed właściwą fazą konsultacji powinny być przeprowadzane spotkania wprowadzające dla mieszkańców oraz interesariuszy rewitalizacji. Mają one na celu pomoc w zrozumieniu pewnych spraw, przedstawieniu przykładowych rozwiązań i alternatyw. Jak zaznaczył rozmówca, to w tym momencie zaczyna się partycypacja: od wzbogacenia swojej wiedzy o pomysły i rozwiązania na realizacje inwestycji. Można wtedy skonfrontować zdanie mieszkańców z pomysłami urzędników. Ocena działalności partycypacyjnej oraz rewitalizacyjnej wybranych stowarzyszeń Oceny działalności stowarzyszeń lokalnych dokonano na podstawie wywiadu przeprowadzonego z przedstawicielem Oddziału Rewitalizacji Urzędu Miasta Poznania, poświęconego roli stowarzyszeń w aktywizowaniu społeczności lokalnych oraz ich aktywności w projektach rewitalizacyjnych. Uzupełnieniem uzyskanych informacji są wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone wśród mieszkańców obszarów rewitalizacji, które ukazały cząstkowy, lecz bardzo ciekawy obraz obecnej sytuacji. Ocena działalności stowarzyszeń według pracowników Oddziału Rewitalizacji w Poznaniu Oddział Rewitalizacji Urzędu Miasta Poznania to jednostka podlegająca Biuru Koordynacji Projektów i Rewitalizacji Miasta. Zajmuje się on wdrażaniem działań związanych z rewitalizacją oraz współpracą w tym zakresie z różnego rodzaju stowarzyszeniami. Ponadto monitoruje oraz zarządza już wdrożonymi projektami. Wywiad pogłębiony z kierownikiem powyższego Oddziału przyniósł wiele ciekawych wniosków na temat partycypacji w procesach rewitalizacyjnych. Zdaniem respondenta stowarzyszenia odgrywają kluczową rolę jako organizacje zdolne do niwelowania lub łagodzenia wielu konfliktów występujących na linii Urząd Miasta mieszkańcy. Ta rola wynika z dogłębnej znajomości społeczności mieszkającej na danym terenie. Organizacje te w swoich działaniach na rzecz konkretnego obszaru dbają o tereny niezagospodarowane, zdegradowane lub nieurządzone. Według rozmówcy istotne jest, aby stowarzyszenia działały razem i współpracowały przy tym z władzami miasta. Dzięki takiej współpracy władze miasta mogą łatwiej porozumieć się z mieszkańcami, ponieważ stowarzyszenia stanowią łącznik między obiema stronami. Pełnią również rolę aktywizującą mieszkańców oraz integrują ich wokół określonej sprawy. Organizacje pozarządowe w Poznaniu nadal mają wolę wpływania na rzeczywistość i kreowania postaw obywatelskich u mieszańców. Włączenie stowarzyszeń w proces partycypacji, szczególnie w zakresie rewitalizacji, często odnosi się do ich opiniotwórczej roli wobec władz. Może to dotyczyć nie tylko procesów rewitalizacji, ale także spraw społecznych czy problemów komunikacji. Na podstawie doświadczeń stowarzyszeń można śmiało stwierdzić, że partycypacja jest skomplikowanym procesem, do którego społeczności lokalne muszą dojrzeć, a w szczególności do pewnych zachowań i efektów działania. Stowarzyszenia mogą być świadectwem takiej działalności, chociaż w ostatnich latach coraz więcej z nich decyduje się na zakończenie swojej działalności, co stanowi wielką stratę, ponieważ mają one duży wpływ na postawy obywatelskie mieszkańców oraz zmiany w dzielnicach. Badany respondent stwierdził, że w procesie decyzyjnym stowarzyszenia mają swoje miejsce szczególnie w kwestii podejmowania postanowień w zakresie decyzji lokalnych w ramach kultury, miękkich działań rewitalizacyjnych bądź animowania społeczności. Działania te zazwyczaj mają odzwierciedlenie w licznych projektach przygotowywanych we współpracy Oddziału Rewitalizacji ze stowarzyszeniami. Śródka to teren, który najwcześniej poddany został procesom rewitalizacji w Poznaniu. Według rozmówcy władze miasta nigdy nie będą w stanie oddziaływać na lokalną społeczność tak skutecznie, jak ruchy miejskie. Organizacje społeczne szczególnie te skoncentrowane przestrzennie mogą kreować zachowania społeczności, oddziaływać na porządek i wreszcie działać na rzecz łagodzenia konfliktów między różnymi grupami. Należy jednak pamiętać, że nie tylko na Śródce prowadzone są działania rewitalizacyjne w Poznaniu. Szczególnie interesujące są oferty stowarzyszeń w śródmieściu, np. projekty: Święty Marcin Re-animacja, Odmień swoje podwórko czy Przyjedź do śródmieścia Poznaj lokalnych przedsiębiorców. Projekty te byłoby bardzo trudno zrealizować bez współpracy ze stowarzyszeniami i mieszkańcami. Na koniec respondent zaznaczył, że w procesie partycypacji istotna jest rola informacji, jednak należy się zastanowić, czy możemy ją samą w sobie rzeczywiście nazwać partycypacją. W przypadku takiej formy należy wziąć pod uwagę interesy, jakie są reprezentowane przez mieszkańców, i do- 47

8 cierać do interesariuszy z odpowiednio przygotowanym komunikatem. Ocena działalności stowarzyszeń według mieszkańców obszarów zdegradowanych w Poznaniu Aby uzupełnić wywiady pogłębione, autorzy przeprowadzili wywiady kwestionariuszowe z mieszkańcami obszarów rewitalizacji w Poznaniu. Na grupę 105 respondentów, którzy wzięli udział w badaniu, składają się osoby w różnym wieku i o różnym wykształceniu. Większość ankietowanych stanowią kobiety (57%) i osoby z wykształceniem wyższym (67%). Jeśli chodzi o strukturę wieku, dominowały osoby poniżej 40. roku życia (łącznie 74%), przed osobami w wieku lat (11%), powyżej 60. roku życia (9%) oraz lat (6%). Oczekiwania mieszkańców Poznania względem stowarzyszeń lokalnych według 43% ankietowanych są spełnione, jednakże istnieje duża grupa respondentów (31%), która nie potrafi określić swojego zdania. Może to wynikać z braku informacji na temat działalności stowarzyszeń lub niezainteresowania ich działalnością. Niewątpliwie należy skupić się na tej grupie mieszkańców, ponieważ wystarczy jeden udany lub nieudany projekt partycypacyjny, aby skłonili się ku jednej z opcji. Rola stowarzyszeń lokalnych w kształtowaniu postaw obywatelskich i aktywizacji mieszkańców została oceniona bardzo pozytywnie (ryc. 3.). Większość ankietowanych (65%) oceniła ją jako dobrą lub bardzo dobrą, a jedynie 6% jako złą. Istnieje jednak bardzo duża grupa osób (29%), która nie potrafiła określić swojego zdania. 31% 0% 34% Ryc. 3. Ocena roli stowarzyszeń lokalnych w kształtowaniu postaw obywatelskich i aktywizacji mieszkańców Poznania Źródło: opracowanie własne. 6% 29% Zdecydowanie źle Źle Trudno powiedzieć Dobrze Zdecydowanie dobrze Ocena projektów realizowanych przez stowarzyszenia lokalne z zakresu rewitalizacji wypadła w oczach mieszkańców bardzo pozytywnie (ryc. 4.). Aż 66% respondentów oceniło projekty jako dobre lub bardzo dobre, a jedynie 3% jako złe. Niestety, bardzo duża część, bo aż 31% ankietowanych, nie posiada zdania na ten temat. 57% 9% 0% 3% 31% Zdecydowanie źle Źle Trudno powiedzieć Dobrze Zdecydowanie dobrze Ryc. 4. Ocena projektów realizowanych przez stowarzyszenia lokalne z zakresu rewitalizacji w Poznaniu Źródło: opracowanie własne. Większość ankietowanych na pytanie o wpływ poznańskich stowarzyszeń lokalnych na proces rewitalizacji odpowiedziało, że takowy posiadają. Mieszkańcy podkreślali dużą liczbę pomysłów proponowanych przez stowarzyszenia oraz angażowanie mieszkańców w proces rewitalizacji. Respondenci zaznaczali, że nawet najmniejsze oddolne działania przynoszą efekty. Jednocześnie wiele odpowiedzi wskazywało na świadomość istnienia współpracy między stowarzyszeniami a władzami miasta, jednakże według mieszkańców miasto nie wdraża wielu pomysłów zgłaszanych przez stowarzyszenia. Najpopularniejszym źródłem informacji o działalności stowarzyszeń lokalnych w Poznaniu są media społecznościowe (43%), które mogą dotrzeć do największej grupy odbiorców (ryc. 5.). Na kolejnych miejscach uplasowała się telewizja lokalna (20%), przed prasą (17%), i radio (12%). Najmniej respondentów (9%) wskazuje jako źródło wiedzy o działaniach stowarzyszeń swoich znajomych. Wynika stąd konieczność położenia nacisku na sposób rozpowszechniania informacji. liczba osób Media społecznościowe Telewizja lokalna Prasa lokalna Radio lokalne Znajomi Ryc. 5. Źródła informacji o działalności stowarzyszeń w Poznaniu Źródło: opracowanie własne. 48

9 Najbardziej odpowiednie formy partycypacji służące aktywizacji ludności zamieszkującej zdegradowane tereny, w oczach samych mieszkańców, to: warsztaty (40%), konsultacje (22,9%), burza mózgów (14,3%) czy spacery studyjne (5,7%). Pozostałe osoby wskazywały wyłącznie informacje lub inne sposoby przeprowadzania takich działań. Podsumowanie i wnioski Partycypacja społeczna stanowi kluczowy i nieodłączny element procesów rewitalizacyjnych. Umożliwia współpracę wszystkich interesariuszy, co prowadzi do wspólnego wypracowania rozwiązania zadowalającego każdą ze stron. Dodatkowo aktywizuje mieszkańców i pozwala na ich realny wpływ na wygląd miasta. Partycypacja stała się podstawą do wprowadzania zmian i planowania przyszłego wyglądu miasta. Niestety, często jest ona bagatelizowana przez władze miast i jeśli już zdobędą się one na jej przeprowadzenie, to odbywa się to w najprostszych formach, które niewystarczająco angażują mieszkańców, a nawet ich zniechęcają (Olech, Sobiesiak- -Peneszko 2013). W obecnych czasach jedną z najistotniejszych kwestii dla władz miasta jest włączenie mieszkańców w proces podejmowania decyzji. Kluczową rolę w procesie partycypacji społecznej odgrywają więc stowarzyszenia, które oprócz stwarzania korzystnych warunków do jej przeprowadzenia, reprezentują mieszkańców przed władzami miasta oraz stanowią ważne ogniwo podczas przepływu informacji. Takie działania są niezwykle istotne, ponieważ prawidłowe przekazywanie informacji między interesariuszami rewitalizacji bardzo ogranicza możliwość występowania konfliktów w mieście, które według L. Merglera, cytowanego przez T. Sowadę i J. Kotusa (2015), dotyczą w głównej mierze przestrzeni. Dzięki stowarzyszeniom istnieje większa szansa na przeprowadzenie różnego rodzaju dyskusji oraz poznania przez władze zdania mieszkańców i uzyskanie większej frekwencji na wydarzeniach organizowanych przez miasto. Stowarzyszenia w Poznaniu zgłosiły w ramach MPR małą liczbę projektów, co może świadczyć o niewielkim ich wpływie na proces rewitalizacji. Być może stowarzyszenia nie dysponują odpowiednimi narzędziami organizacyjnymi, które pozwoliłyby im na wspieranie tego procesu. W trakcie wywiadów przedstawiciele stowarzyszeń stwierdzili, że działanie organizacji pozarządowych w tym zakresie nie jest jeszcze do końca sformalizowane, z czego może wynikać niski odsetek projektów złożonych. Należy jednak się zastanowić, czy stowarzyszenia mają być podmiotem, który głównie składa projekty, czy ich zadaniem jest raczej współorganizowanie projektów wraz z Urzędem Miasta i ich wspieranie. Dzięki partnerskiemu uczestnictwu stowarzyszeń inicjatywy te zyskują większy odzew społeczny i stają się bardziej powszechne. W wyniku działania stowarzyszeń realizowany jest też szereg niesformalizowanych projektów (poza MPR), mających znaczny wpływ na wspieranie procesu rewitalizacji. Wywiady pogłębione oraz kwestionariuszowe przeprowadzone z przedstawicielami stowarzyszeń lokalnych, mieszkańcami i władzami miasta pokazały różnego rodzaju problemy i kwestie, które wymagają znaczącej poprawy. Najważniejsze wnioski i rekomendacje wynikające z przeprowadzonych badań omówiono poniżej. 1. Partycypacja społeczna jest procesem bardzo trudnym i złożonym, który wymaga odpowiedniego przygotowania i dobrania właściwych narzędzi. Niejednokrotnie podkreślano wysiłek, jaki należy włożyć, aby nakłonić mieszkańców do uczestnictwa w różnego rodzaju formach partycypacji. Rozmówcy zwracali szczególną uwagę na fakt, iż działania partycypacyjne powinny być przygotowywane z uwzględnieniem specyfiki każdej społeczności z osobna. Nie można zatem powielać ogólnie przyjętego schematu działań partycypacyjnych, lecz trzeba go dostosowywać do zastanych potrzeb, specyfiki obszaru i mieszkańców. Nieodpowiednie dobranie narzędzi lub złe poprowadzenie działań partycypacyjnych może grozić dużym lub całkowitym zniechęceniem lokalnej społeczności do czynnego uczestnictwa w podejmowanych przez władze miasta decyzjach. Może to być nieodpowiednio dostosowana godzina spotkania czy zbyt pasywny sposób informowania mieszkańców o planowanych działaniach. Dlatego wskazane jest analizowanie takich przypadków w celu wyeliminowania podobnych błędów w przyszłości. 2. Członkowie stowarzyszeń są w stanie uzyskać dużo więcej informacji od mieszkańców na temat danego problemu czy pomysłu niż urzędnicy. Wynika to z większego zaufania i mniej sformalizowanego kontaktu. Szczególna rola stowarzyszeń wynika z faktu, iż wywodzą się one ze społeczności i najlepiej znają jej potrzeby oraz opnie. Stowarzyszenia mogą też w znacznym stopniu wpływać na postrzeganie przez mieszkańców różnych problemów dotyczących kształtowania przestrzeni miasta czy kształtować ich postawy proobywatelskie. Powyższe fakty należy zdecydowanie wykorzystywać w działaniach rewitalizacyjnych. 3. Mieszkańcy często nie rozumieją zmian podejmowanych bez ich udziału. Należy zaznaczyć, że aby jakakolwiek zmiana się przyjęła, musi być zrozumiana przez mieszkańców. Inaczej dochodzi do sytuacji, w której losy inwestycji nie interesują ludzi, dla których jest przeznaczona, a w skrajnych przypadkach jest przez nich nawet niszczona. W idealnej sytuacji w ramach procedury partycypacji powinno odbyć się kilka spotkań, na których przedstawiane pomysły władz miasta następnie poddaje się dyskusji. Mieszkańcy powinni mieć możliwość swobodnego wypowiedzenia swojego zdania na temat danej inwestycji oraz zaproponowania własnych pomysłów. Kluczowe wydaje się dołożenie wszelkich starań, aby jak najlepiej i najdokładniej poinformować mieszkańców o planowanych konsultacjach, jednocześnie opisując, na czym miałyby polegać zmiany, a następnie wysłuchać ich zdania i wspólnie dojść do kompromisu, który mógłby doprowadzić do zaakceptowania zmian i wspólnego dbania o nie. 4. Aby można było wprowadzać zmiany mające na celu przywrócenie życia zdegradowanym obszarom, potrzebni są wolontariusze i ludzie pragnący zmiany na lepsze. Przedstawiciele stowarzyszeń bardzo wyraźnie podkreślali, że brakuje im nowych członków. Szczególnie istotni są tutaj młodzi, energiczni i pomysłowi mieszkańcy, identyfikujący się z miastem czy osiedlem, mogący poświęcić swój czas i chęci na rzecz zmieniania swojego miasta na lepsze. Warunkiem jest tutaj poczucie swobody 49

10 działania takich osób oraz sprawienie, żeby nie czuły się one ze swymi ideami zmarginalizowane względem urzędników. Pozwala to na bardzo efektywne działania na rzecz pozytywnych zmian w mieście (Jacobs, Dutton 2000). Należy pamiętać, że przynależność do danej społeczności to nie tylko płacenie podatków czy spędzanie większości dnia na terenie osiedla. Jesteśmy częścią społeczności wtedy, gdy dajemy jej coś od siebie. Odnosi się to do np. próby podejmowania starań na rzecz poprawy jakości przestrzeni czy kontaktów sąsiedzkich. 5. Rewitalizacja to proces, który się nie kończy, ponieważ jest to ciągłe dostosowywanie miasta do potrzeb mieszkańców, które nieustannie się zmieniają. Warto również zaznaczyć, że nie jest to samoistny, lecz zorganizowany proces angażowania społeczności. To właśnie stowarzyszenia odgrywają w nim kluczową rolę (Creighton 2005). Podczas tych działań najważniejsi są ludzie, a nie inwestycje. Oczywiście, poprawa estetyki miejsca również jest celem rewitalizacji, ale jeśli nie będzie nikogo, kto miałby użytkować odnowioną przestrzeń, to proces staje się bezcelowy. W tym miejscu trzeba również zaznaczyć, że moment, w którym życie wraca na zdegradowany teren, nie oznacza, że ludzie już nigdy nie opuszczą odnowionego miejsca. Trzeba nieustannie dbać o to, aby rewitalizacja terenu była cyklicznym, a nie jednorazowym procesem, co jest zadaniem niezwykle trudnym oraz pracochłonnym. 6. Obecnie stowarzyszenia pragnące aktywnie przyczyniać się do zmiany przestrzeni miast zgodnie z wolą mieszkańców nie posiadają odpowiednich do tego narzędzi. Działania organizacji pozarządowych są niesformalizowane i nie zobowiązują Urzędu Miasta do jakichkolwiek działań. Warto byłoby się zastanowić nad prawnym umocowaniem działań stowarzyszeń na korzyść miejskich przestrzeni, które wnoszą wiele ciekawych pomysłów i rozwiązań oraz zwracają uwagę na problemy, które często pozostają niezauważone przez urzędników. Dobrym pomysłem mogłoby się okazać stworzenie kanonu partycypacji, który definiowałby i formalizował prawnie cele partycypacji w procesach rewitalizacji (Siemiński 2007). 7. Ostatnią, być może najważniejszą, kwestią jest kluczowa rola stowarzyszeń w edukacji i rozwoju świadomości na temat rewitalizacji oraz partycypacji mieszkańców. Również władze miasta, będące administratorem przestrzeni, powinny ciągle uczyć się i udoskonalać sposób, w jaki przeprowadzają partycypację społeczną. Edukacja wszystkich trzech grup interesariuszy partycypacji oraz rewitalizacji powinna doprowadzić do sytuacji, w której bardziej świadome władze miasta będą mogły zorganizować partycypację społeczną dopasowaną do różnych, wcześniej zidentyfikowanych interesariuszy. To wszystko powinno skutkować bardziej trafnymi decyzjami w zakresie kształtowania kierunków polityki rewitalizacji w mieście. Literatura Arnstein S.R., 1969, A ladder of citizen participation, Journal of the American Planning Association, 35 (4), Behr I., Billert A., Kroning W., Muzioł-Węcławowicz A., 2003, Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji, Warszawa, Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast. Dostępne na: podrecznik_rewitalizacji [ ]. Creighton L.J., 2005, The Public Participation Handbook, Jossey-Bass, A. Wiley Imprint, San Francisco. Czemplik C., 2015, Działalność społeczna i edukacyjna na przykładzie Stowarzyszenia Wędrowni Architekci, [w:] A. Jędrysko, K. Sieńko- -Dragosz (red.), Społeczna rola architektury, tom 2, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ, Gudkova S., 2012, Wywiad w badaniach jakościowych, [w:] D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Metody i narzędzia, tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Jacobs B., Dutton C., 2000, Social and Community Issues, [w:] P. Roberts, H. Skyes (red.), Urban regeneration. A handbook, SAGE, London, Majer A., 2010, Socjologia i przestrzeń miejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Miejski Program Rewitalizacji dla miasta Poznania trzecia edycja z dnia 17 kwietnia 2012 r. Dostępne na: html [ ]. Olech A., Sobiesiak- Peneszko P., 2013, Partycypacja publiczna w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, Analizy i opinie, 3, 5. Dostępne na: AiO_3_2013.html [ ]. Roberts P., Skyes H. (red.), 2000, Urban regeneration. A handbook, SAGE, London. Siemiński W., 2007, Cele i zasady partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym przegląd literatury, Człowiek i Środowisko, 31 (1 2), Sowada T., Kotus J., 2015, Rola stowarzyszeń lokalnych w procesie partycypacji społecznej w zarządzaniu miastem. Przykład Poznania, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Statut Stowarzyszenia Przyjaciół Śródki i Okolic Śródeja, Statut Stowarzyszenia Ulepsz Poznań, Sztumski J., 2005, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Śląsk Wydawnictwo Naukowe, Katowice. Szumowski W., 2012, Koncepcja Good Governance w doskonaleniu systemu zarządzania urzędu administracji samorządowej, Nauki o Zarządzaniu, 4 (13), Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Dostępne na: [ ]. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. Dostępne na: [ ]. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji. Dostępne na: isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu [ ]. Ziobrowski Z., Jarczewski W. (red.), 2010, Rewitalizacja miast polskich diagnoza (Rewitalizacja miast polskich, tom 8), Instytut Rozwoju Miast, Kraków. 50