Jakość i Bezpieczeństwo. Zeszyt 3(12)

Transkrypt

1 Jakość i Bezpieczeństwo Zeszyt 3(12)

2

3 Redakcja naukowa Michał MOLENDA Patrycja HĄBEK Jakość i Bezpieczeństwo Zeszyt 3(12) GLIWICE

4 RECENZENCI: dr hab. inż. Robert ULEWICZ prof. P.Cz doc. Ing. Jozef ŽARNOVSKÝ, PhD. Politechnika Częstochowska SPU Nitra Każdy z rozdziałów monografii był recenzowany przez dwóch recenzentów, o znacznym, uznanym w kraju i na świecie dorobku w ocenianej dziedzinie. Układ typograficzny autorów. Projekt i opracowanie graficzne okładki: Elżbieta MILEWSKA ISBN ISSN Copyright by Publisher PA NOVA SA. Gliwice ul. Górnych Wałów 42, GLIWICE, POLAND tel fax All rights reserved Printed in Poland Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany, rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, w tym również nie może być umieszczany ani rozpowszechniany w postaci cyfrowej zarówno w Internecie, jak i w sieciach lokalnych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Gliwice

5 Jakość i bezpieczeństwo to jedne z najważniejszych kategorii problemów, których rozwiązanie uznać należy za warunek egzystencji dzisiejszych organizacji biznesowych. Najogólniej pojęcia takie jak jakość i bezpieczeństwo określają pewien stan, który można odnieść zarówno do organizacji, jak i jej wyrobów. Jak ważne to kategorie obrazuje fakt, iż są one nie tylko przedmiotem wielu regulacji prawnych. Kategorie te doczekały się także znormalizowanego i systemowego podejścia. Znaczenie jakości i bezpieczeństwa w życiu współczesnej organizacji należy rozpatrywać także poprzez mnogość badań naukowych i publikacji dotyczących tej tematyki. Warto podkreślić, iż kluczowe znaczenie pojęć takich jak jakość i bezpieczeństwo uwydatnia fakt, iż obejmują one problemy w organizacji, które wymagają rozwiązań w postaci praktycznych metod i narzędzi. Biorąc po uwagę przedstawiony kontekst, z wielką przyjemnością oddajemy na ręce Czytelników kolejną monografię z cyklu Systemy wspomagania w inżynierii produkcji dotyczącą problematyki jakości i bezpieczeństwa. Niniejszą monografię można podzielić na kilka grup tematycznych, z czego trzy są najliczniejsze. Pierwsza grupa rozdziałów dotyczy problematyki związanej z energią. Do tej grupy zaliczyć należy, m.in.: rozdział poświęcony certyfikacji energetycznej budynków oraz rozdział pt.: Korzyści ekonomiczne i ekologiczne wynikające ze zmian normowych wartości współczynników przenikania ciepła w budynkach. Drugą najliczniejszą grupę stanowią rozdziały, w których autorzy podejmują się rozwiązywania problemów związanych z jakością i bezpieczeństwem w branży górniczej. Kategoria ta reprezentowana jest m. in. przez: rozdział zawierający propozycje oznakowania dróg ucieczkowych w kopalniach węgla kamiennego oraz rozdział pt.: Postęp technologiczny, a choroby zawodowe w górnictwie. Kolejną liczną grupę stanowią rozdziały poświęcone praktycznym aspektom zarządzania jakością. Za jednego z reprezentantów tej właśnie grupy uznać należy rozdział opisujący przygotowanie kandydatów do pełnienia funkcji audytora jakości. W monografii nie zabrakło także rozdziałów dotyczących problematyki społecznej i środowiskowej, które niewątpliwie podnoszą wartość naukową publikacji. Zarówno autorzy, jak i redaktorzy mają nadzieję, iż treści zawarte w niniejszej monografii stanowić będą dla Czytelników źródło wartościowej wiedzy i inspiracji podczas doskonalenia jakości oraz poprawy bezpieczeństwa. Michał MOLENDA Patrycja HĄBEK

6

7 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo SPIS TREŚCI 1. CERTYFIKACJA ENERGETYCZNA BUDYNKÓW W ŚWIETLE NOWYCH UREGULOWAŃ PRAWNYCH Janusz ADAMCZYK 9 2. PROPOZYCJE OZNAKOWANIA DRÓG UCIECZKOWYCH W KOPALNIACH WĘGLA KAMIENNEGO Henryk BADURA, Dariusz MUSIOŁ AUDYTY WEWNĘTRZNE STUDIUM PRZYPADKU Witold BIAŁY KORZYŚCI EKONOMICZNE I EKOLOGICZNE WYNIKAJĄCE ZE ZMIAN NORMOWYCH WARTOŚCI WSPÓŁCZYNNIKÓW PRZENIKANIA CIEPŁA W BUDYNKACH Robert DYLEWSKI, Janusz ADAMCZYK WYPALENIE ZAWODOWE CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA. SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA Anna GEMBALSKA-KWIECIEŃ, Jolanta IGNAC-NOWICKA POSTĘP TECHNOLOGICZNY, A CHOROBY ZAWODOWE W GÓRNICTWIE Jolanta IGNAC-NOWICKA, Anna GEMBALSKA-KWIECIEŃ ROLA LIDERÓW W KSZTAŁTOWANIU JAKOŚCI W KONTEKŚCIE PRZYGOTOWYWANIA SAMOOCENY DO KONKURSU POLSKIEJ NAGRODY JAKOŚCI Dorota KSIĄŻEK, Mariusz J. LIGARSKI MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA REDUKCJI ŁADUNKU RTĘCI NA ETAPIE PRODUKCJI WĘGLA KAMIENNEGO W POLSCE Krzysztof KURUS, Barbara BIAŁECKA DOBÓR I PRZYGOTOWANIE KANDYDATÓW DO PEŁNIENIA FUNKCJI AUDYTORA JAKOŚCI ANALIZA KRYTYCZNA Mariusz J. LIGARSKI 99 7

8 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 10. DOBRE PRAKTYKI REKULTYWACYJNE JAKO PRZEJAW SKUTECZNOŚCI GOSPODAROWANIA NA PRZYKŁADZIE CENTRUM KAROLINA W OSTRAWIE Klaudia ŁAZUKA, Witold BIAŁY WDROŻENIE SYSTEMU KAIZEN W FIRMIE BRANŻY MOTORYZACYJNEJ STUDIUM PRZYPADKU Katarzyna MIDOR, Marek LENART ZWAŁOWISKA GÓRNICZE, A ŚRODOWISKO WODNE NA OBSZARACH GÓRNICZYCH REPUBLIKI CZESKIEJ Patrycja MROCZKOWSKA, Witold BIAŁY PERSPEKTYWY REKULTYWACJI TERENÓW POGÓRNICZYCH NA OBSZARZE MIASTA BOHUMIN STUDIUM PRZYPADKU Kamilla PALKA, Witold BIAŁY WYBRANE INŻYNIERSKIE ŚRODKI I SPOSOBY POPRAWY JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH Andrzej WIECZOREK OCENA FUNKCJONOWANIA E-ADMINISTRACJI W BYTOMIU Z PUNKTU WIDZENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Radosław WOLNIAK, Bożena SKOTNICKA-ZASADZIEŃ IMPLEMENTACJA OCENY CYKLU ŻYCIA W WYZNACZANIU KOSZTÓW ZEWNĘTRZNYCH FUNKCJONOWANIA ELEKTROCIEPŁOWNI KONWENCJONALNYCH W POLSCE STUDIUM PRZYPADKU Joanna ZARĘBSKA, Maciej DZIKUĆ, Janusz ADAMCZYK 172 INDEX AUTORÓW 190 8

9 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo CERTYFIKACJA ENERGETYCZNA BUDYNKÓW W ŚWIETLE NOWYCH UREGULOWAŃ PRAWNYCH 1.1 WSTĘP Zapotrzebowanie na energię budynku jest istotnym wskaźnikiem kosztów jego eksploatacji. Użytkownicy lokali mieszkalnych wiedzę na temat wysokości zapotrzebowania na energię mogą czerpać z audytu energetyczny lub certyfikatu energetycznego. Audyt i certyfikat energetyczny umożliwiają opracowanie charakterystyki energetycznej budynku (lokalu mieszkalnego), która dostarcza istotnych informacji na temat przegród budowlanych, instalacji centralnego ogrzewania, ciepłej wody użytkowej, wewnętrznych zysków energii, itd. Najczęściej audyt energetyczny jest używany do identyfikacji stanu "energetycznego" budynku w celu jego termomodernizacji, jest opracowaniem niezbędnym do uzyskania premii termomodernizacyjnej, czyli umorzenia 25% kredytu. Warunkiem podstawowym uzyskania premii jest wykonanie termomodernizacji budynku zgodnie z zaleceniami audytu energetycznego [1]. Certyfikat energetyczny (świadectwo energetyczne) powinien posiadać właściciel nieruchomości, między innymi przy dokonywaniu sprzedaży lub najmu budynków i mieszkań oraz przy ubieganiu się o prawo do użytkowania nowego budynku. Został on pierwotnie wprowadzony w życie na podstawie zapisów Ustawy Prawo Budowlane już od początku 2009 roku. Świadectwo energetyczne jest dokumentem najczęściej czterostronicowym, w którym podaje się wartość dwóch głównych wskaźników dla jakości energetycznej budynku. Pierwszy to zapotrzebowanie na nieodnawialną energię pierwotną EP, który określa całkowitą efektywność energetyczną budynku. Wskaźnik EP przedstawia wynik nakładów energetycznych w odniesieniu do ilości energii na cele ogrzewania (ewentualnie chłodzenia), wentylacji i przygotowania ciepłej wody użytkowej (w budynkach publicznych dodatkowo oświetlenia) pochodzącej z nieodnawialnych surowców energetycznych powiększonej dodatkowo o nakłady energii związanej z dostarczeniem jej do budynku. Drugi wskaźnik to zapotrzebowanie na energię końcową (EK), który informuje o potrzebnej rocznej ilości energii dla ogrzewania (ewentualnie chłodzenia), wentylacji i przygotowania ciepłej wody użytkowej w warunkach standardowych. Wskaźnik ten uwzględnia sprawności instalacji grzewczych. Małe wartości obydwu współczynników sygnalizują niskie zapotrzebowanie na energię i tym samym wysoką efektywność energetyczną. Powyżej opisane narzędzia mają na celu poprawę efektywności wykorzystania energii 1 9

10 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. u użytkowników lokali mieszkalnych. W literaturze przedmiotu [2], [3], [5], [7], [8] przypisuje się im istotną rolę w realizacji powyższych celów. Celem artykułu było zaprezentowanie zmian zapisów legislacyjnych poczynionych pod koniec 2014 roku w zakresie certyfikacji energetycznej budynków. Zmiany zapisów prawa miały przede wszystkim przyczynić się do poprawy znaczenia tego narzędzia w poprawie efektywności wykorzystania energii w budynkach. 1.2 UREGULOWANIA PRAWNE Podstawowym dokumentem podejmującym globalny problem przeciwdziałania ociepleniu klimatu był Protokół z Kioto. Na mocy postanowień kraje, które ratyfikowały ten dokument zobowiązywały się do redukcji do 2012 roku emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 5% poziomu emisji względem 1990 roku, przyjętego jako rok bazowy. Protokół wzbudzał na świcie wiele kontrowersji, jednak stał się fundamentalnym aktem inicjującym konieczność obniżenia emisji gazów cieplarnianych na świecie [6]. Zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych realizowane było i jest obecnie również poprzez zwiększenie efektywności energetycznej różnych urządzeń. W Unii Europejskiej polityka poprawy efektywności energetycznej opiera się o poniżej wyartykułowane akty legislacyjne: Dyrektywa 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, Dyrektywa 2010/31/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (wersja przekształcona); Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/76/EWG, Dyrektywa 2009/28/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, Dyrektywa 2010/30/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie wskazania poprzez etykietowanie oraz standardowe informacje o produkcie, zużycia energii oraz innych zasobów przez produkty związane z energią, Dyrektywa 2012/27/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE, Dyrektywa 2009/72/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE. W regulacjach prawnych dotyczących efektywności energetycznej m. in. zapisów odnowionej dyrektywy 2010/31/UE o charakterystyce energetycznej budynków, 10

11 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo założono, że od 31 grudnia 2018 r. wszystkie nowe budynki publiczne, a od 31 grudnia 2020 r. wszystkie nowe budynki powinny spełniać kryterium budynku prawie zeroenergetycznego [4]. Istotny wpływ na zapisy prawne w powyższych dokumentach miał opublikowany w 2008 roku w Unii Europejskiej pakiet klimatyczno-energetyczny, zgodnie z którym państwa członkowskie zostały zobowiązane do: redukcji emisji CO2 o 20% w roku 2020 w porównaniu do 1990 r., wzrostu udziału zużycia energii ze źródeł odnawialnych w UE do 20% w 2020 r., dla Polski ustalono 15%, zwiększenia efektywności energetycznej w roku 2020 o 20%. W Polsce ustawodawstwo dotyczące certyfikacji energetycznej budynków pierwotnie było wyartykułowane w ustawie Prawo budowlane tekst jednolity z dnia (Dz. U poz. 1409). Poprawa efektywności energetycznej znalazła się również jako zapis prawa w innych dokumentach ustawowych wyartykułowanych poniżej: Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane tekst jednolity z dnia (Dz. U poz. 1409); Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz. U nr 0 poz. 1200); Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne tekst ujednolicony, (Dz. U poz z późn. zm.); Ustawa z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw ("mały trójpak energetyczny") (Dz. U nr 0 poz. 984); Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (Ustawa kogeneracyjna) (Dz. U nr 0 poz. 490); Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska tekst ujednolicony, (Dz. U nr 0 poz. 1232); Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów tekst ujednolicony, (Dz. U nr 0 poz. 712); Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej tekst ujednolicony, (Dz. U nr 0 poz. 1397); Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o systemie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (Dz. U nr 122 poz. 695). Regulacje prawne odnoszące się do certyfikacji energetycznej budynków znajdują się obecnie w ustawie z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków. Ustawa wprowadza wiele zmian wpływających na poprawę czytelności i obiektywności tego instrumentu prawnego. 11

12 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 1.3 NOWE REGULACJE PRAWNE W ZAKRESIE CHARAKTERYSTYKI ENERGETYCZNEJ BUDYNKU Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz. U nr 0 poz. 1200) zaczęła obowiązywać od 01. marca roku. Wnosi ona wiele zmian w system certyfikacji energetycznej budynków. Pierwsza z nich dotyczy zniesienia obowiązku sporządzania tego świadectwa dla budynków oddawanych do użytkowania, obowiązek wykonania tego opracowania obecnie spoczywa na właścicielu lub zarządcy budynku, który zbywa lub wynajmuje lokal. Zmiana jest w pewnym sensie uzasadniona, ponieważ inwestor (właściciel) dokonując zakupu projektu architektoniczno-budowlanego wznoszonego budynku otrzymuje w tym projekcie tzw. wstępne certyfikaty energetyczne budynku. Należy nadmienić, że inwestor bardzo często zmienia sam projekt architektoniczno-budowlany budynku w czasie jego wznoszenia, więc dołączone certyfikaty stają się nieaktualne. Zasadnicza uwaga do tej zmiany to ta, że jest ona niezgodna z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. Urz. UE L 153 z , s. 13) stanowiącej podstawę dla wydania nowej ustawy. Zgodnie z tą dyrektywą (ust. 1 art. 12) państwa członkowskie zapewniają wydawanie świadectw charakterystyki energetycznej dla budynków lub modułów budynków, które są wznoszone, sprzedawane lub wynajmowane nowemu najemcy. Wcześniej w ustawie Prawo budowlane zapisano wskazanie, że świadectwo mogła wykonywać osoba, która ukończyła studia magisterskie albo studia inżynierskie na kierunkach: architektura, budownictwo, inżynieria środowiska, energetyka lub pokrewnych posiada uprawnienia budowlane w specjalności architektonicznej, konstrukcyjno-budowlanej lub instalacyjnej albo odbyła szkolenie i złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed ministrem właściwym do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa [10]. Obecnie (od r.) świadectwo może wykonać osoba, która ukończyła studia wyższe zakończone uzyskaniem tytułu zawodowego inżyniera, inżyniera architekta, inżyniera architekta krajobrazu, inżyniera pożarnictwa, magistra inżyniera architekta, magistra inżyniera architekta krajobrazu, magistra inżyniera pożarnictwa albo magistra inżyniera, albo studia wyższe inne niż wymienione w wcześniej oraz dodatkowo studia podyplomowe, których program uwzględnia zagadnienia związane z charakterystyką energetyczną budynków, wykonywaniem audytów energetycznych budynków, budownictwem energooszczędnym i odnawialnymi źródłami energii [9]. Podobnie jak we wcześniejszych zapisach legislacyjnych świadectwo mogą również wykonywać osoby posiadający uprawnienia budowlane. Istotną różnicą jest rezygnacja z egzaminów w ministerstwie po uprzednim odbyciu szkolenia przygotowawczego. W obecnie obowiązującej ustawie dokonano rozszerzenia osób uprawnionych do wykonywania certyfikacji w kontekście uwzględniania szerszego wachlarza kierunków wykształcenia. Istotną zmianą w "nowej" ustawie jest wprowadzenie obowiązku wymogu sporządzenia oraz umieszczania w widocznym miejscu świadectwa charakterystyki 12

13 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo energetycznej w przypadku budynków zajmowanych przez organy wymiaru sprawiedliwości, prokuraturę oraz organy administracji publicznej, w których dokonywana jest obsługa interesantów, o powierzchni większej niż 250 m² (art. 3.2.). Obowiązek umieszczania świadectw charakterystyki energetycznej w widocznym miejscu, w których są świadczone usługi dla ludności i dla których sporządzono świadectwo, w przypadku budynków o powierzchni użytkowej przekraczającej 500 m² (art.12) [9]. Ma to służyć popularyzacji wiedzy na temat poprawy efektywności energetycznej budynków wśród petentów tych instytucji. Zgodnie z art. 13. ustawy w przypadku gdy dla budynku lub części budynku zostało sporządzone świadectwo charakterystyki energetycznej, właściciel lub zarządca tego budynku lub tej części budynku, osoba, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, albo podmiot działający na ich zlecenie podają w reklamie dotyczącej sprzedaży lub najmu budynku lub jego części wskaźnik rocznego zapotrzebowania na energię końcową [9]. Przepis ten doskonale funkcjonuje w innych krajach europejskich, np. w Czechach, kupujący już na etapie weryfikacji ofert kupna (wynajmu) jest informowany o zapotrzebowaniu na energię wybranego budynku. Fakt ten jest szczególnie istotny w wypadku różnicy w cenie podobnych konstrukcyjnie budynków ale o różnych zapotrzebowaniach na energię. Duże zastrzeżenia budzi zapis art. 20, w którym ustawodawca zobowiązuje osobę uprawnioną do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej do: "...przechowywania dokumentów lub ich kopii i danych, na podstawie których zostało sporządzone świadectwo charakterystyki energetycznej, przez okres ważności tego świadectwa, a także do udostępniania tych dokumentów lub danych na żądanie ministra właściwego do spraw budownictwa...". Ustawodawca nie doprecyzował jakie dokumenty miał na myśli, jeśli miałby to być projekt architektoniczno-budowlany, to w jakiej wersji elektronicznej czy papierowej? Wersja elektroniczna jest raczej nie dostępna, natomiast zachowywanie całego projektu wraz z kopiami książki budowy (w wypadku zmian w projekcie), danych technicznych kotła (jeśli był dobrany inny niż w projekcie) itd. może nastręczyć istotnych problemów logistycznych osobom wykonującym świadectwa. Korzystną zmianą dla wiarygodności systemu certyfikacji energetycznej budynków jest zapewnienie mechanizmu kontroli poprawności wykonania świadectw charakterystyki energetycznej oraz protokołów z przeglądów systemu ogrzewania i systemu klimatyzacji przez niezależny organ. Zgodnie art "nowej" ustawy Minister właściwy do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa prowadzi centralny rejestr charakterystyki energetycznej budynków, który obejmuje wykazy [9]: 1) osób uprawnionych do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej; 2) osób uprawnionych do kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji; 3) świadectw charakterystyki energetycznej; 4) protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji; 5) budynków, o których mowa w art. 3 ust

14 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Dotychczas wykaz osób wykonujących świadectwa działał mniej oficjalnie, jednak nie było prawnego obowiązku wpisywania się do tego rejestru. Osoba zainteresowana będzie miała pewność, że osoba wykonująca certyfikat jest, przynajmniej teoretycznie, osobą z odpowiednią wiedzą. Większą wartością dodaną tych rejestrów jest punkt trzeci rejestr świadectw charakterystyki energetycznej budynków, ze względu na kontrolę wykonywanych świadectw oraz protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji w ministerstwie (art. 35 oraz 36). Praktyki certyfikatorów, którzy nierzetelnie wykonywali swoje zadanie można uważać za byłe. Wielu z nich praktykowało wykonywanie świadectw energetycznego ogłaszają się w Internecie i bez weryfikacji stanu istniejącego w lokalu, wystawiali "zdalnie" świadectwo, które praktycznie było tylko i wyłącznie dokumentem samym w sobie, nie stanowiło istotnej informacji dla obecnego czy też przyszłego użytkownika lokalu. WNIOSKI Zagadnienie poprawy efektywności energetycznej budynków jest istotne w kontekście zmniejszenia obciążenia w środowisku w wyniku ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Problemy związane z polskim systemem świadectw energetycznych były sygnalizowane już w pierwszych latach jego obowiązywania [11], [12]. Czas, który minął od 2009 roku do czasu wejścia w życie "nowej" ustawy był znaczny. Można mieć tylko nadzieję, że ustawodawca podda nowelizacji obecnie obowiązującą ustawę w szybszym tempie, niż dotychczas, uwzględniając oczywiście liczne uwagi kierowane pod adresem "nowej" ustawy. W artykule wskazano argumenty, które przemawiają za dokonanymi w "nowej" ustawie zmianami legislacyjnymi w tym systemie, ale również wykazano braki. Nie można natomiast zarzucić, że ustawa, czy też system, nie spełnia powierzonych im zadań w zakresie poprawy efektywności energetycznej budynków. Certyfikacja energetyczna budynków pełni istotną rolę w zmniejszaniu oddziaływania na środowisko fazy użytkowania budynków poprzez przekazywanie informacji w zakresie zapotrzebowania budynku na energię do celów ogrzewania i/lub chłodzenia. Według autora najistotniejszą, korzystną zmianą w systemie było wprowadzenie rejestrów wykonywanych świadectw oraz rejestrów protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji. Może mieć to istotny wpływ na poprawność wykonywanych świadectw oraz może w istotny sposób przyczynić się do wzrostu świadomości społecznej w zakresie poprawy efektywności energetycznej. Obowiązek zamieszczenia w reklamie, dotyczącej sprzedaży lub najmu budynku lub jego części, wskaźnika rocznego zapotrzebowania na energię końcową, jest również elementem mogącym przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej lokali mieszkalnych. Certyfikacja energetyczna budynków, w kontekście "nowej" ustawy, wnosi istotną wartość dodaną w zakresie uregulowania tego systemu z wyjątkiem wyartykułowanych wad w niniejszym opracowaniu. 14

15 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo LITERATURA 1. J. Adamczyk. Instrumenty prawne i finansowe służące poprawie efektywności energetycznej w Polsce. Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja, 2014, T. 45, nr 3, s ; 2. J. Adamczyk. Znaczenie "białych certyfikatów" w poprawie efektywności energetycznej przedsiębiorstw. Systemy Wspomagania w Inżynierii Produkcji. Inżynieria Systemów Technicznych. red. E. Milewska, I. Żabińska, Gliwice: Wydaw. PA NOVA SA., 2014, s ; 3. R. Dylewski, J. Adamczyk. Analiza ekologicznej efektywności kosztowej termoizolacji = Analysis of ecological cost-effectiveness of thermal insulation Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja, 2010, nr 4, s ; 4. Dyrektywa 2010/31/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków; 5. M. Dzikuć, J. Adamczyk. The ecological and economic aspects of a low emission limitation: A case study for Poland. International Journal of Life Cycle Assessment, 2014, p. [10]- [in press]; 6. E. Johnson. Goodbye to carbon neutral: Getting biomass footprints right. Environmental Impact Assessment Review, Volume 29, Issue 3, April 2009, Pages ; 7. T. Mirowski, J. Kamiński, A. Szurlej. Analiza potencjału efektywności energetycznej w sektorze mieszkalnictwa w perspektywie do 2030 roku. Rynek Energii, nr 6/2013; 8. T. Mirowski. Metody poprawy efektywności energetycznej w gospodarstwach domowych w Polsce. Polityka Energetyczna, Tom 15, Zeszyt 2, 2012, s Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz. U nr 0 poz. 1200); 10. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane tekst jednolity z dnia (Dz. U poz. 1409); 11. J. Żurawski. Energooszczędność w budownictwie. Izolacje, 3/2009; 12. J. Żurawski. Sporządzanie świadectw energetycznych przeszkody i pułapki. Izolacje, 7/

16 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. CERTYFIKACJA ENERGETYCZNA BUDYNKÓW W ŚWIETLE NOWYCH UREGULOWAŃ PRAWNYCH Streszczenie: Certyfikat energetyczny dostarcza istotnych informacji na temat przegród budowlanych, instalacji centralnego ogrzewania, ciepłej wody użytkowej, wewnętrznych zysków energii, itp. Informacje te są istotne w kontekście zapotrzebowania budynku na energię cieplną. W artykule wskazano argumenty, które przemawiają za dokonanymi w "nowej" ustawie zmianami legislacyjnymi w systemie certyfikacji energetycznej budynków, ale również wykazano braki. Celem artykułu było zaprezentowanie zmian zapisów legislacyjnych poczynionych pod koniec 2014 roku w zakresie certyfikacji energetycznej budynków. Słowa kluczowe: certyfikat energetyczny, ustawa o charakterystyce energetycznej budynków, efektywność energetyczna ENERGY CERTIFICATION OF BUILDINGS IN THE LIGHT OF THE NEW LEGAL FRAMEWORK Abstract: The energy certificate provides relevant information on the building partitions, central heating, hot water, internal energy gains, etc. This information is important in the context of the building's thermal energy. The article indicates arguments that speak for made in the "new" law legislative changes in the system of energy certification of buildings, but also demonstrated shortcomings. The purpose of the article was to present legislative records changes made at the end of 2014, energy certification of buildings. Key words: energy certificate, the Law on the energy performance of buildings, energy efficiency Dr inż. Janusz ADAMCZYK Uniwersytet Zielonogórski Wydział Ekonomii i Zarządzania ul. Podgórna 50, Zielona Góra J.Adamczyk@wez.uz.zgora.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

17 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 2.1 WPROWADZENIE 2 PROPOZYCJE OZNAKOWANIA DRÓG UCIECZKOWYCH W KOPALNIACH WĘGLA KAMIENNEGO W wyrobiskach kopalń węgla kamiennego znajduje się znaczna ilość materiału palnego, a także liczne źródła zapłonu. Obrazują to następujące przykłady [2]: węgiel, który występuje w caliźnie lub jest transportowany jako urobek środkami odstawy ciągłej oraz transportu kołowego, lub zalega na spągu wyrobiska na skutek opadania ze środków odstawy, lub jest zgromadzony w zbiornikach retencyjnych, lub występuje w postaci pyłu węglowego unoszącego się w powietrzu oraz osiadłego na obudowie i wyposażeniu wyrobiska, drewno, które może być budulcem (obudowa pomocnicza, stosy do ochrony wyrobisk przyścianowych, tamy drewniane) lub może być transportowane, lub składowane w wyrobiskach, taśmy będące elementami pracujących przenośników, lub taśmy składowane, lub transportowane do miejsc przeznaczenia, elektryczne przewody oponowe i kable, będące częściami czynnych sieci energetycznych, a także gdy są transportowane bądź składowane, oleje, które znajdują się w składach podziemnych, w pracujących maszynach lub są rozlane w czasie przelewania, bądź na skutek nieszczelności naczyń transportowych, czy też nieszczelności elementów maszyn, materiały pędne, znajdujące się w składach podziemnych, w zbiornikach maszyn spalinowych lub są transportowane w pojemnikach do miejsca przeznaczenia, lub są rozlane na spągu na skutek nieostrożnego przelewania, nieszczelności pojemnika oleju, nagłego uszkodzenia urządzenia spalinowego itp., lutnie elastyczne tworzące lutniociąg lub transportowane, lub składowane, płótno wentylacyjne, użyte jako element konstrukcji górniczych lub transportowane, lub składowane, metan w powietrzu kopalnianym lub w rurociągu odmetanowania, gazy spawalnicze, materiały wybuchowe w składach podziemnych, transportowane wyrobiskami lub przechowywane w skrzyniach, w rejonach przodków, 17

18 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. kleje i ich komponenty, które są składowane, transportowane lub wtłoczone do calizny, pianki uszczelniające i ich komponenty, które są składowane, transportowane lub wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem, czyściwa, które są składowane lub używane, a także składowane po użyciu, elementy ubrań roboczych. Bardzo często materiały palne występują grupowo. Przykładowo, w wyrobiskach przyścianowych występuje węgiel w caliźnie, taśma przenośnika, węgiel transportowany, węgiel opadły na spąg wyrobiska oraz węgiel w postaci lotnego i osiadłego pyłu, oleje w przekładniach napędów przenośników, elektryczne przewody oponowe i kable, a często również metan. Wymienione materiały palne posiadają zróżnicowane temperatury zapłonu, wydzielają różne ilości ciepła na skutek spalenia jednostkowej masy oraz posiadają różne zdolności podtrzymywania ognia. W przypadku występowania w wyrobiskach nawet małej ilości materiałów o niskiej temperaturze zapłonu, może zostać zainicjowany pożar źródłem zapłonu o słabej mocy. Pożar ten może przenieść się na inne materiały palne, o znacznie wyższej temperaturze zapłonu. Źródłem ciepła powodującego pożar może być otwarty ogień, żarzące się materiały palne lub silnie rozgrzane elementy maszyn i urządzeń. Przykładami źródeł zapłonu są: prace spawalnicze i cięcie metali autogenicznie lub łukiem elektrycznym, tarcie taśm przenośnikowych o unieruchomione elementy toczne przenośnika, o konstrukcję nośną przenośnika, o elementy wyposażenia wyrobiska, np. tamy wentylacyjne, zacieranie taśm w czasie rozruchu przeciążonego przenośnika, rozgrzane elementy maszyn np. silniki maszyn spalinowych, przeciążone elementy maszyn, łuki elektryczne spowodowane uszkodzeniami maszyn i urządzeń elektrycznych, rozgrzane na skutek przeciążeń lub starzenia się izolacji kable elektryczne, przewody oponowe oraz urządzenia i silniki elektryczne, iskry powstające w czasie transportu trakcyjnego, strzelanie materiałami wybuchowymi, iskrzenie zapalające metan powstałe w czasie urabiania mechanicznego twardych skał, iskrzenie zapalające metan spowodowane uderzeniami rabującego się stropu o elementy obudowy, iskrzenie powstałe na skutek tarcia lub uderzenia o siebie stalowych elementów wyposażenia wyrobisk, co jest wynikiem tąpań lub wstrząsów sejsmicznych, iskrzenie spowodowane awarią w czasie transportu, np. na skutek uderzenia transportowanego materiału o obudowę wyrobiska, kable itd., wybuchy metanu, wybuchy pyłu węglowego, 18

19 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo silnie rozgrzane gazy pożarowe (wtórne ogniska pożaru), szczelinowe pożary endogeniczne, po wypadnięciu żarzącego lub palącego się węgla do przestrzeni wyrobiska, zrobowe pożary endogeniczne, powodujące zapalenie lub wybuch metanu w zrobach, niedozwolone użycie środków strzelniczych (materiałów wybuchowych lub zapalników ostrych), palenie tytoniu, celowe podpalenie. Skutkiem oddziaływania źródła zapłonu na materiał palny może być pożar, nazywany egzogenicznym. Węgiel posiada właściwości egzotermicznego utleniania, co przy występowaniu warunków umożliwiających akumulację ciepła prowadzi do powstania pożarów, nazywanych endogenicznymi. Według raportów Głównego Instytutu Górnictwa [3], w latach w polskich kopalniach węgla powstały 92 pożary, przy czym 22 z nich to pożary egzogeniczne. Pożary powodują wydzielanie się do atmosfery kopalnianej gazów trujących, wydzielanie się dymu oraz podwyższenie temperatury powietrza na drodze przepływu od ogniska w kierunku wentylatorów głównego przewietrzania na powierzchni. Przebywanie w atmosferze kopalnianej zawierającej produkty pożaru jest śmiertelnie niebezpieczne. Stąd konieczność ochrony układu oddechowego górników za pomocą indywidualnych aparatów ochrony dróg oddechowych, izolujących układ oddechowy od atmosfery zewnętrznej. Jednoczenie górnicy ewakuują się ze strefy przepływu produktów pożaru. Prędkość przejścia zadymionymi wyrobiskami, na skutek przede wszystkim ograniczenia widoczności przez płynący wyrobiskiem dym, jest znacznie niższa niż prędkość przejścia w warunkach normalnych. Ponieważ nominalny czas działania aparatu ochrony dróg oddechowych wynosi najczęściej 60 minut (używa się również aparatów o czasie działania 50 minut), długość drogi przebytej przez górnika w trakcie ewakuacji z wykorzystaniem jednego aparatu jest ograniczona. Dlatego w wyrobiskach umieszcza się tzw. komory wymiany ucieczkowego sprzętu ochrony układu oddechowego. Komory umieszcza się w odległościach takich, aby górnicy mogli dojść do nich w umownych warunkach widoczności, gdyż rzeczywistych warunków jakie mogą wystąpić nikt nie potrafi określić. Również prędkości marszu są umowne, gdyż istnieje duża rozbieżność w indywidualnych prędkościach poszczególnych górników. Pomocne w ewakuacji górników mogą być środki informujące o właściwym kierunku przejścia drogami ucieczkowymi, co jest szczególnie ważne przy znacznym ograniczeniu widoczności. Oznakowania dróg ucieczkowych powinny uwzględniać warunki w dużym zakresie ograniczenia widoczności, od kilkunastu metrów do jej całkowitego braku. 19

20 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 2.2 STOSOWANE ŚRODKI OZNAKOWANIA DRÓG UCIECZKOWYCH W Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. [4] w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych (Dz. U. Nr 139, poz. 1169, z 2006 r. Nr 124, poz. 863 oraz z 2010 r. Nr 126, poz. 855) 210 punkt 5. stanowi, że Największą dopuszczalną długość dróg z niezależnym prądem powietrza ustala się z uwzględnieniem czasu działania stosowanych środków ochrony dróg oddechowych., natomiast 350. pkt 1. stanowi, że W zakładzie górniczym wyznacza się drogi ucieczkowe, które powinny być odpowiednio oznakowane. W załączniku nr 3 do Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 12 czerwca 2002 r. w sprawie ratownictwa górniczego [5] (Dz. U. Nr 94, poz. 838, z 2004 r. Nr 102, poz oraz z 2007 r. Nr 204, poz. 1476) wskazuje się jedynie na sposób wycofania załogi oraz wentylacyjne metody zabezpieczenia załogi przed wpływem gazów pożarowych. Punkt 1.55 tegoż załącznika stanowi, że Wycofując się w gęstych dymach, w których widoczność jest bardzo ograniczona lub jej brak, powinny być wykorzystane jako drogowskazy ciągi urządzeń odstawczych, przewody energetyczne lub telefoniczne. Powinno się przechodzić wzdłuż ociosu wyrobiska, po tej jego stronie, po której znajduje się skrzyżowanie z chodnikiem, w którym może być prąd powietrza płynący od strony szybu wdechowego. Natomiast pkt 1.56 stanowi, że Na skrzyżowaniu wyrobiska (wyrobisk) z prądem powietrza płynącym od strony szybu wdechowego w wyrobisku zadymionym wykonuje się takie zabezpieczenia z lin, desek lub innych materiałów, aby ludzie wycofujący się w dymach trafiali do wyrobisk z prądem powietrza, o którym mowa w pkt 1.55, i nie zabłądzili. Obecnie oznakowanie dróg ucieczkowych ogranicza się do metalowych tablic informacyjnych, umieszczonych na skrzyżowaniach wyrobisk. Przykład takiej tablicy przedstawiono na rys Źródło: Opracowanie własne Pochylnia N-8 Droga ucieczkowa zgodnie z kierunkiem przepływu powietrza Rys. 2.1 Przykład oznakowania drogi ucieczkowej w kopalni Tego rodzaju tablice posiadają najczęściej białe tło, a napis wykonany jest czerwoną farbą. 2.3 PROPONOWANE ŚRODKI OZNAKOWANIA DRÓG UCIECZKOWYCH Obecnie do wykonania znaków drogowych stosuje się coraz częściej tablice pokrywane folią odblaskową. Folie te posiadają bardzo wysoki współczynnik odbicia 20

21 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo światła. Jednocześnie są łatwe w użyciu, wzory i litery można wycinać za pomocą plotera. Folie są odporne na trudne warunki atmosferyczne. Zastosowanie tablic pokrytych folią odblaskową z nałożonymi literami lub ikonami w kontrastującym z tłem kolorze znacznie zwiększyłoby ich widoczność i czytelność. Proponuje się także zastosować tabliczki odblaskowe, rozwieszone w małej odległości od siebie. Tabliczki mają kształt prostokątny o wymiarach 5x10 cm. W ramach projektu strategicznego p.t. Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach, zadania nr 12 [6] zostały przeprowadzone badania widoczności taśm odblaskowych firmy 3M. Badania wykazały, że najlepszą widoczność wykazuje taśma biała o numerze 983, a nieco mniejszą taśma żółta o numerze 997 S. W związku z tym proponuje się, aby jedna strona tabliczki była oklejona taśmą białą, a druga taśmą żółtą. Taśma biała wskazywałaby kierunek przejścia zgodny z kierunkiem przepływu powietrza. W warunkach zadymienia górnicy powinni się wycofywać zgodnie z kierunkiem przepływu dymów do najbliższego skrzyżowania z dopływającym powietrzem niezadymionym. Zatem zastosowanie taśmy białej do oznaczenia tego kierunku, jako najbardziej widocznej, jest w pełni uzasadnione. W czasie pożaru w rejonie wentylacyjnym ściany, niezależnie od miejsca ogniska pożaru, następuje ewakuacja całej załogi pracującej w tym rejonie. Załoga pracująca przed ogniskiem pożary (patrząc od strony dopływu powietrza) ewakuuje się pod prąd powietrza. Ten kierunek ewakuacji powinien być oznaczony kolorem żółtym. Tabliczki można zamocować do obudowy za pomocą magnesów neodymowych. Takie zamocowanie pozwoli na w miarę łatwy demontaż tabliczki w celu okresowego wyczyszczenia z osiadłego na niej pyłu. Najtrudniejsza ewakuacja górników jest spowodowana pożarem o wysokiej temperaturze. Przykładem takiego pożaru było zdarzenie w kopalni Krupiński. Przyczyną pożaru było zapalenie się metanu w końcowym odcinku ściany. Powstałe dymy były tak gęste, że widoczność była ograniczona do około cm. W wyrobiskach przyścianowych z reguły znajdują się podręczne składy materiałów używanych w produkcji górniczej, a spąg wyrobisk nie jest równy z uwagi na wypiętrzenia spowodowane wysokim ciśnieniem skał nadległych. Zdarzają się także zalewiska, nad którymi wykonuje się pomosty w celu umożliwienia przejścia załodze. Ewakuacja w warunkach braku widoczności jest szczególnie trudna i długotrwała. Mogą zaistnieć sytuacje, dla których czas przejścia wyrobiskiem do miejsca dopływu powietrza niezadymionego lub do komory wymiany ucieczkowego sprzętu ochrony układu oddechowego będzie dłuższy od nominalnego czasu działania aparatu tlenowego. Może to doprowadzić do śmierci górnika w związku z wyczerpaniem się tlenu w aparacie ucieczkowym. Aby nie dopuścić do takiej sytuacji, proponuje się zastosowanie tzw. liny życia do oznaczenia drogi ucieczkowej i kierowania ewakuującą się załogą. W ramach zadania nr 12 Strategicznego Projektu Badawczego pt. Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach [6] skonstruowano linę życia oraz przeprowadzono 21

22 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. pomiary prędkości przejścia wyrobiskiem przyścianowym z jej zastosowaniem. Lina życia składa się z liny nośnej i zamocowanych na niej wskaźników. Na wskaźniki składają się stożki, kule i walce (rys. 2.2). Stożek ścięty, odzwierciedlający grot strzałki, wskazuje na kierunek ewakuacji od podstawy większej do podstawy mniejszej. Jest to podstawowy wskaźnik zamocowany na linie życia. Źródło: Opracowanie własne Rys. 2.2 Znaczniki do liny życia Walec oznacza przejście przez skrzyżowanie wyrobisk w kierunku zgodnym z osią podłużną walca. Kula oznacza UWAGA!, coś istotnego zmienia się w kierunku ewakuacji. Kombinacje tych trzech wskaźników pozwalają na właściwe kierowanie ewakuacją załogi. Lina życia powinna być zawieszona na wysokości wykonania poręczy w obiektach budowlanych, czyli około 110 cm od spągu. Dzięki temu wycofująca się drogą ucieczkową załoga może stale utrzymać kontakt z liną. Proponuje się, aby na prostych odcinkach odległość pomiędzy stożkami ściętymi wynosiła około 5 m. Odległość ta zapewnia szybką orientację co do właściwego kierunku przejścia nawet po niekontrolowanej utracie kontaktu z liną np. po upadku wycofującego się górnika. Przy zbliżaniu się do zmiany kierunku ewakuacji znaczniki kierunku należy zagęścić najpierw do 2 m, a następnie do 1 m. Przejście na drugą stronę wyrobiska sygnalizuje grupa wskaźników ewakuacji przedstawiona na rys Źródło: Opracowanie własne Rys. 2.3 Przejście na drugą stronę wyrobiska Kierunek poruszania się załogi wskazuje strzałka na rysunku. Idący górnik natrafia ręką na kulę, sygnalizującą wzmożenie uwagi. Następny wskaźnik sugeruje 22

23 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo dotychczasowy kierunek ruchu, lecz położony kilka centymetrów dalej wskaźnik sugeruje kierunek przeciwny ruchu. Tak ułożone stożki należy odczytywać jako następujące polecenie: Zatrzymaj się. Odwróć się plecami do liny życia. Przejdź na drugą stronę wyrobiska. Jeżeli górnik nie zauważył powyższego znaku, około 1 m za tą grupą znaków powinien znaleźć się znak informujący, że idzie w złym kierunku. Będzie to grupa wskaźników przedstawiona na rys Źródło: Opracowanie własne Rys. 2.4 Zmień kierunek ewakuacji Górnik porusza się w kierunku wskazanym przez strzałkę narysowaną linią przerywaną. Kula oznacza UWAGA, natomiast stożek nakazuje ruch w przeciwnym kierunku, czyli zgodnym z kierunkiem strzałki narysowanej linią ciągłą. Rys. 2.5 obrazuje, jak powinno być oznakowane przejście na drugą stronę wyrobiska. Rys. 2.5 Układ lin życia w wyrobisku w miejscu zmiany strony przejścia wyrobiskiem Źródło: Opracowanie własne Konieczność zmiany strony przejścia wyrobiskiem może być związana z koniecznością przejścia pomostem ponad przenośnikiem taśmowym ze zmianą położenia lutniociągu w chodniku nadścianowym lub z koniecznością przejścia z chodnika podścianowego do przecinki skracającej długość drogi ucieczkowej. Na rys. 2.5 przejście chodnikiem, znajduje się od strony górnego ociosu. Lina życia znajduje się z tej samej strony wyrobiska. Znaczniki kierunku ewakuacji na linie znajdują się w standardowej odległości 5 m. Po zbliżeniu się do miejsca przejścia następuje zagęszczenie wskaźników. Przejście na drugą stronę następuje w miejscu skierowania sąsiednich, blisko położonych stożków ściętych górnymi podstawami do 23

24 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. siebie. Przechodzący górnicy powinni w tym miejscu się zatrzymać, wykonać zwrot o 90 0 w lewo i przejść na drugą stronę wyrobiska. Odcinki liny życia znajdujące się po jednej i drugiej stronie wyrobiska powinny się zazębiać, aby nie wystąpiły trudności w odnalezieniu liny. Po przejściu na drugą stronę górnicy powinni odnaleźć jak najszybciej wskaźniki kierunku (stożki ścięte). Z tego względu znaczniki kierunku na tej linie życia powinny być zagęszczone. W niektórych przypadkach ewakuacji, należy przejść przez skrzyżowanie wyrobisk na drugą bez kontaktu z liną życia. Będą to rzadkie przypadki. Rys. 2.6 przedstawia układ wskaźników do stosowania w takich przypadkach. Wskaźnikami użytymi do oznakowania takiej sytuacji są kula i stożek. Źródło: Opracowanie własne Rys.2.6 Oznakowanie przejścia przez skrzyżowanie na wprost Rys. 2.7 przedstawia fragment liny życia z oznakowaniem przejścia na drugą stronę, a rys. 2.8 oznakowanie przejścia na wprost. Źródło: Opracowanie własne Rys. 2.7 Oznakowanie przejścia na druga stronę wyrobiska Źródło: opracowanie własne Rys. 2.8 Oznakowanie przejścia skrzyżowania na wprost 24

25 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo W celu pomiarów prędkości marszu w warunkach całkowitego braku widoczności przeprowadzono eksperyment ewakuacji załogi chodnikiem N-6, nadścianowym dla ściany N-8 w pokładzie 330/2 w kopalni K. Spąg chodnika był nierówny, przy prawym i lewym ociosie znajdowały się pryzmy luźnej, drobnej skały, utrudniające przejście. Średnie nachylenie wyrobiska na odcinku pomiarowym wynosiło 0 0. L.p. Tabela 2.1 Wyniki pomiarów prędkości przejścia chodnikiem N-6 w rejonie ściany N-8 w pokładzie 330/2. Imię uczestnika eksperymentu Czas marszu, min:sek Czas marszu, sek Prędkość marszu, m/min 1. Marek C. 9: ,8 2. Marian S. 5: ,3 3. Tomasz G. 5: ,5 4. Witold C. 5: ,2 5. Marek O. 4: ,8 6. Jerzy K. 5: ,0 7. Adrian L. 3: ,8 8. Jacek S. 4: ,7 9. Rafał S. 5: ,6 10. Wojciech K. 5: ,3 11. Łukasz Ć 5: ,3 12. Tomasz K. 6: ,3 13. Sebastian C. 4: ,0 14. Łukasz K 4: ,0 15. Henryk B. 3: ,4 16. Radosław S. 5: ,3 17. Łukasz W. 4: ,3 18. Dariusz A. 4: ,8 19. Adam K. 7: ,8 Parametry statystyczne średnia ,0 minimum ,8 maksimum ,8 odchylenie standardowe 72,2 7,2 współczynnik zmienności, % 22,6 18,4 Źródło: Opracowanie własne W eksperymencie brali udział ratownicy (6 osób), jedna osoba z Politechniki Śląskiej oraz 12 osób załogi pracującej w ścianie N-8. Długość trasy wynosiła 200 m i składała się z trzech odcinków, z których początkowy i końcowy prowadził prawą 25

26 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. stroną wyrobiska, a środkowy lewą stroną wyrobiska. Wyniki eksperymentu zawiera tabela 2.1. Średnia wartość prędkości przejścia drogą wyniosła 39,0 m/min. Wartość minimalna prędkości przejścia wyniosła 21,8 m/min, a maksymalna 53,8 m/min. Współczynnik zmienności wyniósł 18,4%, co wskazuje, że większość wyników jest zbliżona do siebie. W obliczeniach czasów przejścia wyrobiskami w kopalniach stosuje się najczęściej prędkości przejścia otrzymane w badaniach eksperymentalnych przeprowadzonych przez Centralną Stację Ratownictwa Górniczego oraz Instytut Eksploatacji Złóż Politechniki Śląskiej pod naukowym kierownictwem J. Sułkowskiego [1]. Średnia prędkość przejścia chodnikami poziomymi w warunkach normalnej widoczności wynosi według tych badań 55 m/min. Procedura wyznaczania dróg ucieczkowych stosowana w Instytucie Eksploatacji Złóż przyjmuje, że do obliczeń czasów przejścia należy stosować prędkość w warunkach zadymienia średniego, która jest równa v = 55/1,5 m/min = 36,7 m/min. Zatem otrzymana średnia prędkość przejścia w warunkach braku widoczności, lecz z zastosowaniem liny życia jest nieco większa od tej prędkości. Załoga ściany przystąpiła do eksperymentu z dużą rezerwą, a niektórzy górnicy wręcz niechętnie. Po zakończeniu pomiarów zadano pytanie członkom załogi ścianowej, czy przeszliby tę trasę z podobną prędkością, gdyby nie korzystali z liny życia. Odpowiedzi brzmiały zawsze przecząco. Niektórzy z uczestników dodawali, że poruszali się nieoczekiwanie szybko. Padały również stwierdzenia, że każdy postęp w dziedzinie wycofywania się ze strefy zagrożenia pożarem uważają za istotny i pożądany. PODSUMOWANIE Pożary w kopalniach węgla kamiennego nie zostały całkowicie wyeliminowane i stanowią duże zagrożenia dla górników przede wszystkim z uwagi na powstawanie w czasie ich trwania toksycznych gazów. Powstający dym znacznie ogranicza widzialność, co z kolei wpływa niekorzystnie na prędkość przejścia drogami ucieczkowymi. Ograniczenie widzialności może być na tyle duże, że ewakuujący się górnicy mogą stracić orientację i pójść w niewłaściwym kierunku. Stosowane obecnie w kopalniach węgla kamiennego środki oznakowania dróg ucieczkowych są niewystarczające i nie spełniają wszystkich wymogów przepisów górniczych. Omówiony sposób ułatwienia ewakuacji i orientacji załogi za pomocą liny życia nie jest w polskich kopalniach stosowany. Jak wykazały przeprowadzone badania, górnicy wycofując się z miejsc pracy w warunkach całkowitego braku widoczności, wykorzystując linę życia poruszali się z prędkością średnią 39 m/min, która jest porównywalna z prędkością przyjmowaną w obliczeniach czasu przejścia wyrobiskiem przy założeniu warunków widoczności na odległość około 3,5 m. Utrzymując kontakt z liną i stosując się do poleceń odczytanych dotykiem z układów znaczników na linie życia, górnicy kierowani są najkrótszą drogą do 26

27 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo skrzyżowań wyrobisk z wyrobiskiem z powietrzem niezadymionym. Lina życia spełnia wszystkie wymagania przepisów górniczych odnośnie oznakowań dróg ucieczkowych i kierowania załogi do wyrobisk z dopływającym powietrzem niezadymionym. LITERATURA 1. Badania prędkości poruszania się górników wyrobiskami podziemnymi symulującymi drogi ucieczkowe w czasie pożaru. Praca zbiorowa Instytutu Eksploatacji Złóż i Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego pod kierunkiem naukowym J. Sułkowskiego. Gliwice-Bytom 1994 (niepublikowana). 2. H. Badura: Drogi ewakuacji załogi ze stref zagrożenia pożarowego w kopalniach węgla kamiennego. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice Raporty roczne o stanie podstawowych zagrożeń naturalnych i technicznych w górnictwie węgla kamiennego. Główny Instytut Górnictwa, Katowice Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych (Dz. U. Nr 139, poz. 1169, z 2006 r. Nr 124, poz. 863 oraz z 2010 r. Nr 126, poz. 855) 5. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 12 czerwca 2002 r. w sprawie ratownictwa górniczego (Dz. U. Nr 94, poz. 838, z 2004 r. Nr 102, poz oraz z 2007 r. Nr 204, poz. 1476) 6. Sprawozdanie z Zadania nr 12 p.t.: Opracowanie systemów orientacji i sygnalizowania kierunku wycofania się załogi na drogach ucieczkowych w chodnikach przyścianowych w ramach Strategicznego Projektu Badawczego pt. Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach. 27

28 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. PROPOZYCJE OZNAKOWANIA DRÓG UCIECZKOWYCH W KOPALNIACH WĘGLA KAMIENNEGO Streszczenie: W rozdziale przedstawiono źródła zagrożenia pożarowego w kopalniach, a następnie omówiono wymagania przepisów górniczych odnośnie dróg ucieczkowych w kopalniach. Przedstawiono stan obecny oznakowania dróg ucieczkowych. Zasadnicza część artykułu to przedstawienie proponowanych przez autorów sposobów oznakowania dróg ucieczkowych. Autorzy proponują stosowanie znaków odblaskowych i tzw. liny życia. Lina życia składa się z liny nośnej i zamocowanych na niej wskaźników. Lina życia ułatwia przejście drogami ucieczkowymi, nawet w warunkach całkowitego braku widoczności. Przeprowadzone badania udowodniły, że średnia prędkość przejścia w warunkach całkowitego braku widoczności, wynosząca 39 m/min, jest nawet nieco większa od średniej prędkości w warunkach zadymienia średniego, stosowanej do obliczania czasów przejścia drogami ucieczkowymi. Słowa kluczowe: kopalnie węgla kamiennego, zagrożenie pożarowe, drogi ucieczkowe, prędkości przejścia PROPOSALS FOR MARKING ESCAPE ROUTES IN COAL MINES Abstract: The chapter presents the sources of fire danger in the mines and the requirements of mining regulations regarding to the escape routes in mines. Present state of escape route markings is represented. The main part of the article is to provide proposed by the authors ways of marking escape routes. The authors propose the application of reflective signs and so-called " life safety rope". The life safety rope consist of suspension cable and fasten markers. Life safety rope simplify crossing by escape routes, even in conditions of total lack of visibility. The study demonstrates that the average transition speed in conditions of total lack of visibility, is about 39 m/min, it is even slightly higher than the average speed in terms of smoky average, used to calculate times of transition the escape routes. Key words: coal mines, the risk of fire, escape routes, Transition speed dr hab. inż. Henryk BADURA, prof. Pol. Śl., Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii Instytut Eksploatacji Złóż henryk_badura@o2.pl; dr inż. Dariusz MUSIOŁ Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii Instytut Eksploatacji Złóż dariusz.musiol@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

29 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo AUDYTY WEWNĘTRZNE STUDIUM PRZYPADKU 3.1 WPROWADZENIE Doskonalenie systemu zarządzania jakością to podstawa współczesnego, sprawnie działającej organizacji. Jednak bardzo często jakość postrzegana jest wycinkowo, bez uwzględnienia złożoności problemu oraz wzajemnych oddziaływań poszczególnych jego aspektów. Stąd doskonalenie systemów zarządzania jakością nabiera coraz większego znaczenia w zarządzaniu, wpływa na postrzeganie przedsiębiorstwa, kształtuje jego wizerunek. Aby system zarządzania jakością mógł być w pełni wykorzystany, trzeba na bieżąco analizować wyniki audytów, prowadzić działania korygujące i zapobiegawcze [1], [2]. Ważnym również jest to, aby na podstawie uzyskanych informacji, transferu wiedzy, wprowadzonych zmian tworzyć lepsze, udoskonalone systemy [6]. Po raz pierwszy pojęcie audytu w odniesieniu do systemu zarządzania jakością przedstawione zostało w normie ISO 9001:1987, gdzie zostało przetłumaczone na język polski jako rewizja. W systemie zarządzania jakością (a także w innych systemach zarządzania opartych na normach ISO środowiska, bezpieczeństwa pracy), podstawową metodą stosowaną do kontroli strategicznej jest audyt wewnętrzny. System zarządzania jakością oparty na normach serii ISO 9000, przewiduje obowiązek prowadzenia audytów, które są nieodzownymi instrumentami doskonalenia tych systemów. Zgodnie z normą PN-EN ISO 9001:2009 (punkt 8.2.2) Organizacja powinna przeprowadzić audyty wewnętrzne w zaplanowanych odstępach czasu w celu określenia, czy system zarządzania jakością: jest zgodny z zaplanowanymi ustaleniami, z wymaganiami niniejszej Normy Międzynarodowej oraz wymaganiami systemu zarządzania jakością ustalonymi przez organizację, jest skutecznie wdrożony i utrzymywany [4]. Organizacja po wdrożeniu SZJ powinna prowadzić audyty wewnętrzne [7] i ustanowić (obok procedur nadzorowania dokumentów, zapisów, wyrobów niezgodnych, działań korygujących i zapobiegawczych), obowiązkową procedurę audytowania należy ustanowić udokumentowaną procedurę w celu określenia odpowiedzialności i wymagań dotyczących planowania i przeprowadzania audytów, sporządzania zapisów i przedstawiania zapisów [4]. 3 29

30 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 3.2 ETAPY TYPOWYCH DZIAŁAŃ AUDYTU WEWNĘTRZNEGO Schemat (rys. 3.1), przedstawia kolejne etapy audytu wewnętrznego wynikające z normy PN-EN ISO 19011:2002 [5]. Źródło: [3] Rys. 3.1 Etapy audytu wewnętrznego 30

31 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Audytowanie jest oparte na filozofii, że najbardziej skutecznym audytorem jest organizacja sama w sobie i aby audyt stał się skutecznym narzędziem w zarządzaniu organizacją, musi uwzględniać następujące zasady: bezstronność w trakcie audytu oraz obiektywność wniosków, uzyskiwanie wiarygodnych i weryfikowalnych dowodów, przedstawianie spraw zgodnie z faktami, zaufanie, rzetelność, poufność i rozwaga, pracowitość i rozsądek w audytowaniu. 3.3 OBIEKT BADAŃ Przedmiotem badań jest duża firma (spółka) z branży energetycznej, która istnieje na polskim rynku od 1966 roku. Spółka w roku 2000 uzyskała certyfikat Systemu Zarządzania Jakością (SZJ) zgodny z normą ISO 9001:1994, w roku 2004 miała miejsce recertyfikacja i spółka uzyskała certyfikat SZJ zgodny z normą ISO 9001:2000. W roku 2008 firma podjęła decyzję o wdrożeniu Zintegrowanego Systemu Zarządzania (ZSZ) i w roku następnym (2009), uzyskała certyfikaty na zgodność z normami: ISO 9001, ISO oraz OHSAS Firma swój system wewnętrznego audytowania opiera na 18 audytorach, w większości są to kierownicy komórek, ich zastępcy lub kluczowi pracownicy. Audytami obejmowane są: komórki organizacyjne, wyroby/usługi, realizowane procesy, zmiany organizacyjne, wyniki poprzednich audytów, potrzeby właścicieli obszarów, aspekty środowiskowe, zagrożenia. Audyty wewnętrzne przeprowadzane są systematycznie z określoną częstotliwością, według ustalonego corocznego planu audytów. Przyjęto zasadę, że każda komórka i każdy proces muszą być audytowane minimum raz w roku. 3.4 WYNIKI BADAŃ Audyty wewnętrzne przeprowadzone w latach zestawiono na rys. 3.2 [3]. Intensyfikacja audytów nastąpiła w roku 2009, czyli w okresie przygotowywania się firmy do certyfikacji ZSZ (rys. 3.1), natomiast w latach następnych ( ) ilość audytów wewnętrznych systematycznie malała. W analizowanym okresie audytami wewnętrznymi objęte zostały wszystkie komórki organizacyjne (tabela 3.1) [3]. W badanym okresie ( ), wszystkie komórki organizacyjne firmy zostały podane audytom wewnętrznym. Największa liczba kontroli przypadła na dział kontroli 31

32 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. jakości (46), co wynika z faktu, że dział kontroli jakości podlega audytowaniu w większości procesów przebiegających w firmie Źródło: [3] Rys. 3.2 Ilość audytów wewnętrznych w spółce w latach Tabela 3.1 Częstotliwość audytowania komórek firmy Komórka/rok Suma Prezes Dział ZSZ Dział organizacji Dział kontroli jakości Dyrektor ds. produkcji Dyrektor ekonomiczny Dział administracyjny Dział controlingu Dział zaopatrzenia Dział wspomagania produkcji Dyrektor ds. technicznych Dział rozwoju Dział IT Dział utrzymania ruchu Dyrektor ds. generatorów Dział sprzedaży/eksport generatory Dział sprzedaży/kraj generatory Dział technologiczny generatory Wydział generatory Dyrektor ds. transformatorów Dział sprzedaży transformatory Dział technologiczny transformatory Wydział transformatory Dyrektor ds. mechanicznych Dział sprzedaż mechaniczny Dział technologiczny mechaniczny Wydział mechaniczny Źródło: [3] Audyty wewnętrzne w analizowanym okresie objęły również wszystkie procesy zachodzące w firmie (tabela 3.2) [3]. 32

33 Proces ZSZ Planowanie strategiczne Zarządzanie zasobami ludzkimi. BHP Zarządzanie infrastrukturą i ochr. środ. Zarządzanie finansami Projektowanie i prace rozwojowe Pozyskiwanie i obsługa klienta Produkcja i realizacja usługi Zakupy Magazynowanie Kontrola i badania Sprzedaż SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Tabela 3.2 Częstotliwość audytowania procesów Suma Źródło: [3] Z danych zawartych w tabeli 3.2 wynika, że proces kontroli i badań, był najczęściej poddawany audytom wewnętrznym. Proces ten jest elementem łańcucha audytowania procesów podstawowych, stąd duża częstotliwość audytowania tego procesu. Ponadto, częstotliwość ta ma bezpośredni związek z dużą ilością niezgodności wykrytych w trakcie audytów wewnętrznych. Stąd wniosek, iż istnieje potrzeba częstszej weryfikacji tej komórki i zachodzących tam procesów Niezgodności wg komórek organizacyjnych Aby uzyskać informację w których miejscach występuje najwięcej problemów (niezgodności) stwierdzonych w trakcie przeprowadzania audytów wewnętrznych, w tabeli 3.3 [3] wyszczególniono raporty niezgodności wg komórek (działów). Źródło: [3] Tabela 3.3 Niezgodności w poszczególnych komórkach Komórka/rok Suma Prezes Dział ZSZ Dział organizacji Dział kontroli jakości Dyrektor ds. produkcji Dyrektor ekonomiczny Dział administracyjny Dział controlingu Dział zaopatrzenia Dział wspomagania produkcji Dyrektor ds. technicznych Dział rozwoju Dział IT Dział utrzymania ruchu Dyrektor ds. generatorów Dział sprzedaży/eksport generatory Dział sprzedaży/kraj generatory Dział technologiczny generatory Wydział generatory Dyrektor ds. transformatorów Dział sprzedaży transformatory Dział technologiczny transformatory Wydział transformatory Dyrektor ds. mechanicznych Dział sprzedaż mechaniczny Dział technologiczny mechaniczny Wydział mechaniczny

34 Proces ZSZ Planowanie strategiczne Zarządzanie zasobami ludzkimi. BHP Zarządzanie infrastrukturą i ochr. środ. Zarządzanie finansami Projektowanie i prace rozwojowe Pozyskiwanie i obsługa klienta Produkcja i realizacja usługi Zakupy Magazynowani e Kontrola i badania Sprzedaż Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. W analizowanym okresie (5 lat), w wyniku audytów wewnętrznych sporządzono 24 raporty niezgodności, z czego 6 (25%), dotyczyło działu kontroli jakości. W związku z powyższym, należy rozpatrzyć intensyfikację działań, aby udoskonalić pracę tej komórki. Przemawia za tym również największa ilość niezgodności (7), wystawionych w procesie kontroli i badań Niezgodności wg procesów Zestawienie niezgodności według procesów w audytach przeprowadzonych w analizowanym okresie, przedstawia tabela 3.4 [3]. Z zestawienia wynika, że należy podjąć działania doskonalące w celu wyeliminowania powtarzających się niezgodności w obszarze tego procesu. Liczba niezgodności (7) odnotowanych w trakcie audytów z procesu pozyskiwania i obsługi klienta jest niepokojąca należy wdrożyć działania korygujące i zapobiegawcze. Natomiast nie odnotowano żadnej niezgodności w procesach: planowania strategicznego, magazynowania oraz sprzedaży. Tabela 3.4 Rozkład niezgodności wg procesów Suma Źródło: [3] Identyfikacja niezgodności wg normy PN-EN ISO 9001:2009 Obszary sprawiające największe trudności oraz powtarzające się problemy, przedstawiono w tabeli 3.5 [3]. Tabela 3.5 Zestawienie niezgodności wg normy PN-EN ISO 9001:2009 Punkt normy PN-EN ISO 9001:2009 Liczba Udział niezgodności procentowy 6. Zarządzanie zasobami 6.2 Zasoby ludzkie Infrastruktura Realizacja wyrobu 7.1 Planowanie realizacji wyrobu Procesy związane z klientem Projektowanie i rozwój Zakupy Produkcja i dostarczanie usługi Nadzorowanie wyposażenia do monitorowania i pomiarów Pomiary, analiza 8.2 Monitorowanie i pomiary i doskonalenie 8.3 Nadzór na wyrobem niezgodnym Suma Źródło: [3] 34

35 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Analizując zapisy zawarte w tabeli 3.5, można stwierdzić, że w zakresie normy PN- EN ISO 9001:2009, najbardziej problematycznymi obszarami są: punkt 7.1 Planowanie realizacji wyrobu, punkt 7.3 Projektowanie i rozwój, punkt 7.5 Produkcja i dostarczanie usługi, punkt 8.2 Monitorowanie i pomiary. W celu sprecyzowania powtarzalności niezgodności dla trzech obszarów normy, w których wystąpiło najwięcej niezgodności sporządzono tabelę 3.6 [3]. Jak wynika z tabeli 3.6, powtarzalność niezgodności zachodzi w punkcie 7.1 normy (niezgodności 2 i 3), która wystąpiła na dwu wydziałach. Występowanie tego problemu świadczy o nieskutecznym przepływie dokumentacji pomiędzy wydziałem a innymi komórkami. Tabela 3.6 Opis powtarzających się niezgodności Punkt normy PN-EN ISO Niezgodność 9001: Planowanie realizacji wyrobu N1: wystąpił problem podstawowego dokumentu technologicznego na stanowisku pracy w trakcie realizacji zlecenia N2 i N3: Brak harmonogramów dla wykonywanych zleceń N4: Niestosowanie dziennika usług Nadzorowanie produkcji N1: Niezgłoszenie reklamacji klientów pełnomocnikowi i dostarczanie usługi N2: Brak dokumentów zwolnień do sprzedaży (5 przypadków) N3: Brak list sprawdzeń odbioru wstępnego produktu (2 przypadki) Monitorowanie i pomiary procesów Źródło: [3] N4: Brak dokumentów przekazania wyrobu do wysyłki N1: Brak zapisów z niektórych badań międzyoperacyjnych oraz pominięcie wykonania badania N2: Niespełnienie wymagań w zakresie przyznawania pracownikom uprawnień samokontroli N3: Posiadanie wyłącznie elektronicznych kopii protokołów pomiarów i prób bez podpisów N4: Pominięcie kontroli międzyoperacyjnych Również powtarzalność niezgodności zachodzi w punkcie normy (niezgodności 1 i 4), a dotyczy ona odstąpienia od wykonania badania lub kontroli. Problem ten wystąpił w roku 2009 i powtórzył się w roku Aby skutecznie wyeliminować istniejący problem i nie dopuścić do jego powtarzania, należy wdrożyć działania doskonalące w tym obszarze Identyfikacja obszarów z uwagami Zgodnie z procedurą inicjowania, przeprowadzania i dokumentowania audytów, został wprowadzony podział nieprawidłowości stwierdzonych w trakcie audytu na: obserwacja (O) niezgodność lub niepożądana sytuacja możliwa do usunięcia w trakcie audytu i nie wymagająca dodatkowych działań poaudytowych, uwaga (U) drobna niezgodność niemożliwa do usunięcia w trakcie audytu, wymagająca działań naprawczych przez nadzorującego proces po audycie, niezgodność z audytu (RNA) niespełnienie wymagań w stosunku do jednego 35

36 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. z kryteriów audytu opisane w raporcie niezgodności z audytu. Dla uwag (U) opracowano tabelę 3.7, w celu przyporządkowania drobnych niezgodności do obszarów funkcjonowania firmy [3]. Tabela 3.7 Zestawienie uwag wg normy PN-EN ISO 9001:2009 Punkt normy PN-EN ISO 9001:2009 Liczba Udział niezgodności procentowy 4 System Zarządzania 4.1 Wymagania ogólne Jakością 4.2 Wymagania dotyczące dokumentacji Odpowiedzialność 5.1 Zaangażowanie kierownictwa - - kierownictwa 5.2 Orientacja na klienta Polityka jakości Planowanie Odpowiedzialność, uprawnienia i komunikacja Przegląd zarządzania Zarządzanie zasobami 6.1 Zapewnienie zasobów Zasoby ludzkie Infrastruktura Środowisko pracy Realizacja wyrobu 7.1 Planowanie realizacji wyrobu Procesy związane z klientem Projektowanie i rozwój Zakupy Produkcja i dostarczanie usługi Nadzorowanie wyposażenia Pomiary, analiza i doskonalenie do monitorowania i pomiarów 8.1 Postanowienia ogólne Monitorowanie i pomiary Nadzór na wyrobem niezgodnym Analiza danych Doskonalenie Norma Norma PN-EN 18001: Wystawione za nieobecność audytowanego kierownika Suma Źródło: [3] Analizując dane zawarte w tabeli 3.7 identyfikujemy obszary na które powinna zostać zwrócona szczególna uwaga w trakcie przeprowadzania działań korygujących i zapobiegawczych w zakresie ZSZ. Szczegółowa analiza zapisów tabeli 3.7 wskazuje, że najwięcej uwag stwierdzono w następujących punktach normy PN-EN ISO 9001:2009: punkt 6.3 infrastruktura w ramach zarządzania zasobami 24 uwagi, punkt 7.5 produkcja i dostarczanie usług w ramach realizacji wyrobu 19 uwag, punkt 7.2 procesy związane z klientem 18 uwag, punkt 7.4 zakupy 16 uwag. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, obok zarządzania zasobami, obszarem zwiększonej koncentracji działań doskonalących w firmie jest realizacja wyrobu. W tabeli 3.8 dokonano zestawienia najczęściej występujących uwag pod kątem ich 36

37 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo powtarzalności [3]. Tabela 3.8 Identyfikacja obszarów powtarzalności uwag Punkt normy PN-EN ISO 9001:2009 Powtarzalność Uwagi 6.3 Infrastruktura 10 Nieaktualne/niewłaściwe oznaczenie statusu stosowania maszyny/osprzętu 6 Nieaktualność dokumentów dotyczących utrzymania infrastruktury 2 Niewykonanie zaleceń w zakresie remontu infrastruktury 7.2 Procesy związane 5 Brak zatwierdzenia dokumentów dotyczących oferty z klientem 4 Brak wystawienia dokumentów na etapie oferowania 7.4 Zakupy 9 Brak oceny dostawcy 7.5 Produkcja i dostarczanie usługi 3 Na wydziale brak dokumentu zgłoszenia do działu kontroli jakości celem przeprowadzenia kontroli inspekcyjnej 3 Brak dostępności harmonogramu/zatwierdzenia harmonogramu na wydziale Źródło: [3] Z przeprowadzonej analizy sprawozdań z audytów przeprowadzonych w latach wynika, że najliczniejsze uwagi dotyczyły następujących punktów normy: 6.3 infrastruktura 18 uwag, 7.2 procesy związane z klientem 9 uwag, 7.4 zakupy 9 uwag, 7.5 produkcja i dostarczanie usługi 6 uwag. PODSUMOWANIE Ustalenia z audytów (zgodność lub niezgodność), tworzą dane wejściowe do przeglądu zarządzania systemu oraz powinny stanowić element doskonalenia skuteczności systemu zarządzania jakością (punkt normy PN-EN ISO 9001:2009). Przeprowadzona analiza audytów wewnętrznych w firmie w latach wykazała, że największą liczbę niezgodności i uwag audytorzy wykazali w następujących punktach normy PN-EN ISO 9001:2009 tabela 3.9 [3]. Źródło: [3] Tabela 3.9 Obszary o najliczniejszych niezgodnościach i uwagach Punkt normy PN-EN ISO 9001: Zarządzanie zasobami 6.3 Infrastruktura Realizacja wyrobu 7.1 Planowanie realizacji wyrobu Procesy związane z klientem Projektowanie i rozwój Zakupy Produkcja i dostarczanie usługi Pomiary, analiza i doskonalenie 8.2 Monitorowanie i pomiary 4 9 Wynika stąd, że wykazane w tabeli 3.9 obszary wymagają szczególnej uwagi i proponuje się objęcie tych obszarów częstszymi audytami wewnętrznymi. Na przestrzeni analizowanego okresu stwierdzono spadek liczby audytów wewnętrznych (z 14 w roku 2009 do 9 w roku 2013), co może świadczyć o osiągnięciu 37

38 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. przez firmę dojrzałego poziomu, stabilnego podejścia systemowego w kwestii identyfikacji słabszych obszarów i wprowadzenia działań korygujących i zapobiegawczych. Również liczba niezgodności stwierdzonych w audytach wykazuje tendencję spadkową (7 w roku 2009 do 1 w roku 2013). Podobnie przedstawia się liczba uwag 72 w roku 2009, do 15 w roku Audyt wewnętrzny jest jednym z obowiązkowych wymagań normy ISO Organizacja posiadająca wdrożony system zarządzania jakością musi przeprowadzać audyty wewnętrzne (punkt normy). Wyniki audytu winny być wykorzystywane przez kierownictwo w celu poprawy funkcjonowania organizacji. Dzięki audytom istnieje możliwość rozpoznania istniejących nieprawidłowości, a także jest to doskonałe narzędzie służące do doskonalenia organizacji. LITERATURA 1. E.W. Maruszewska, W. Biały. Internal audit An Evaluation of Audit Effecitveness in Polish Coal Mine. 8 th Research/Expert Conference with International Participations QUALITY 2013, Neum, B&H, June Godina VIII, Broj 1. BOŚNIA i HERCEGOWINA. 2. K. Midor. Rola audytów w systemie zarządzania jakością. Studium przypadku. Międzynarodowa Konferencja. Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, nr 40/2011, s M. Markewka. Analiza audytów wewnętrznych na przykładzie dużej firmy. Praca niepublikowana. Katowice Norma PN-EN ISO 9001:2009. PKN, Warszawa Norma PN-EN ISO 19011: K. Midor, M. Zasadzień, B. Szczęśniak. Transfer wiedzy wśród pracowników działu utrzymania ruchu. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Organizacja i Zarządzanie. Gliwice, z. 77/. s M. Molenda. Effectiveness of planning internal audits of the quality system. Scientific Journals Maritime University of Szczecin, 2012, 32(104) z. 1 pp

39 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo AUDYTY WEWNĘTRZNE STUDIUM PRZYPADKU Streszczenie: Celem artykułu jest analiza audytów wewnętrznych przeprowadzonych w firmie, na przykładzie branży energetycznej. Audyt wewnętrzny jest podstawową metodą w systemie zarządzania jakością, która jest stosowana w kontroli strategicznej. Doskonalenie systemów zarządzania jakością ma istotny wpływ na zarządzanie, wpływa na postrzeganie przedsiębiorstwa, kształtuje jego wizerunek.dokonano zestawienia najczęściej występujących uwag pod kątem ich powtarzalności w odniesieniu do występowania określonych zjawisk. W następnej kolejności zinterpretowano ich przyczyny oraz zaproponowano poprawy niekorzystnych tendencji. Wskazano na działania korygujące i zapobiegawcze, eliminujące przyczyny potencjalnych niezgodności w celu doskonalenia istniejącego systemu. Słowa kluczowe: PN-EN ISO 9001:2009, audyty wewnętrzne, analiza, niezgodności, procesy, obszary, działania korygujące INTERNAL AUDITS CASE STUDY Abstract: The purpose of the article was to analyze internal audits carried out in the company, based on example from the energy industry. Internal audit is the basic method of quality management system, which is applied in strategic control Quality management system improvement has a significant impact on the management, affecting the company appearance, shaping its brand image.the elaboration contains collating of the most appearance observations in view of their repeatability, concerning the defined effects. Next, there were interpreted their causes and proposed improvements to the unfavourable trends. There were also pointed out the corrective and preventive actions which eliminate the causes of potential incompatibilities in order to improve the existing system. Key words: PN-EN ISO 9001:2009, internal audits, analysis, incompatibilities, processes, areas, corrective actions dr hab. inż. Witold BIAŁY Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze wbialy@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

40 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 4 KORZYŚCI EKONOMICZNE I EKOLOGICZNE WYNIKAJĄCE ZE ZMIAN NORMOWYCH WARTOŚCI WSPÓŁCZYNNIKÓW PRZENIKANIA CIEPŁA W BUDYNKACH 4.1 WPROWADZENIE Rozwój gospodarczy w oparciu o paradygmat zrównoważonego rozwoju jest jednym z podstawowych celów, do którego dąży Unia Europejska. W państwach unijnych duży nacisk kładzie się na zmniejszenie oddziaływania na środowisko, w tym między innymi na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery [3]. Osiem lat temu (styczeń 2007 r.) Komisja Europejska zaproponowała tak zwany pakiet klimatyczno-energetyczny, który został przyjęty przez Parlament Europejski w 2008 roku. Pakiet ten zobowiązuje wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej do [1], [10], [22]: zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20% w 2020 r. w porównaniu do bazowego 1990 r. i 30% zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w 2020 r. w UE w przypadku, gdyby uzyskano światowe porozumienie co do redukcji gazów cieplarnianych; zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii końcowej do 20% w 2020 r., w tym 10% udziału biopaliw w zużyciu paliw pędnych (Polsce zaproponowano niższe o 5 punktów procentowych wymagania 15%) [12]; zwiększenia efektywności wykorzystania energii o 20% do 2020 r. w porównaniu do prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię. W styczniu 2014 roku Komisja Europejska zaproponowała kolejny, nowy pakiet klimatyczno-energetyczny Zakład się w nim dwa główne cele: obniżenie emisji gazów cieplarnianych (GHG) do 2030 roku o 40 proc. poniżej poziomu z 1990 r., oraz w dziedzinie produkcji energii ze źródeł odnawialnych wzrost udziału tej energii, w ogólnym bilansie energii finalnej, do poziomu co najmniej 27% [2]. Zużycie energii finalnej w Polsce było zdecydowanie na niższym poziomie przed akcesją w struktury Unii Europejskiej (przed 2004 rokiem) niż w ciągu ostatniej dekady (rys. 4.1). Od roku 2006 do 2010 zużycie energii finalnej stale rosło. W roku 2010 przypada najwyższa wartości zużycia tej energii. Wynikało to przede wszystkim z istotnego zwiększenia tempa rozwoju gospodarczego kraju. W sektorze 40

41 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo mieszkaniowym, gdzie wg krzywej McKinseya należy upatrywać najniższych kosztów poprawy efektywności energetycznej [11], zużycie energii finalnej również posiada tendencję wzrostową z najwyższą wartością przypadającą w 2010 roku. Udział procentowy zużycia energii finalnej w sektorze mieszkalnictwa w stosunku do wartości zużycia energii finalnej we wszystkich sektorach gospodarki kształtuje się na poziomie około 30% (rys. 4.1). Źródło: [8] Rys. 4.1 Zużycie energii finalnej oraz energii w sektorze mieszkaniowym w Polsce w 1000 toe Z racji wysokiego zużycia energii finalnej w sektorze mieszkalnictwa to właśnie tu upatruje się największej, ekonomicznie uzasadnionej, możliwości poprawy efektywności wykorzystania energii. Termomodernizacja istniejącej i termoizolacja nowej substancji budowlanej jest postrzegana jako przedsięwzięcia ekonomicznie uzasadnione. Stąd ciągła nowelizacja uregulowań prawnych w zakresie zmniejszania wartości współczynnika przenikania ciepła U różnych elementów budynku jest pożądana. Celem artykułu jest sprawdzenie korzyści ekonomicznych i ekologicznych wynikających ze zmian wartości współczynnika przenikania ciepła w uregulowaniach prawnych w stosunku co do budowy nowych i renowacji budynków. Analiza zawiera obliczenia zapotrzebowania na energię budynku na bazie byłych, istniejących oraz zalecanych w przyszłości wartości współczynnika przenikania ciepła U. 4.2 ZMIANY WARTOŚCI WSPÓŁCZYNNIKÓW PRZENIKANIA CIEPŁA RÓŻNYCH PRZEGRÓD W POLSCE Wartość normowego współczynnika przenikania ciepła przegród budowlanych U jest kluczowa, choć nie jedyna, dla przyszłego zapotrzebowania na energię budynku. Zmiany wartości tego współczynnika na bardziej efektywne energetycznie były 41

42 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. uwarunkowane światowymi kryzysami energetycznymi. Począwszy od 1973 roku, kiedy to państwa zrzeszone w OPEC zastosowały embargo wobec Stanów Zjednoczonych po wybuchu wojny izraelsko-arabskiej spowodowało to zawirowania na rynkach nośników energii, cena baryłki ropy wzrosła o 600%. Sytuacja paliwowo-energetyczna znalazła odzwierciedlenie w polskich uregulowaniach prawnych dotyczących poprawy efektywności energetycznej budynków. Zostały poprawione wymagania co do przegród poziomych dachów i stropów, pozostałe wymagania pozostały bez zmian (tabela 4.1). Tabela 4.1 Normowe wartości maksymalnego współczynnika przenikania ciepła U różnego rodzaju przegród ogrzewanych pomieszczeń w Polsce w rysie historycznym dla referencyjnych obiektów mieszkalnych Rok wznoszenia budynku od 1957 od 1964 od 1974 od 1982 od 1991 od 2002 od 2009 od 2014 od 2017 Dokument odniesienia PN- 57/B PN- 64/B PN- 74/B PN- 82/B PN- 91/B Dz. U Nr 7 poz. Dz. U Nr 201 poz. Dz. U poz. 926 Dz. U poz Rodzaj Jednostka przegrody Ściana [W/m 2 *K] 1,16- zewnętrzna 1,42 1 1,42 1 1,42 1 0,70 1 0,50 1 Dachy, [W/m 2 *K] 0,87 0,87 0,70 0,45 0,30 0,30 0,25 0,20 0,18 stropodachy Strop nad [W/m 2 *K] 1,16 1,16 1,16 1,16 0,60 0,60 0,45 0,25 0,25 nieogrzewaną piwnicą Strop pod [W/m 2 *K] 1,04-1,04-0,93 0,40 0,30 0,30 0,25 0,20 0,18 poddaszem 1,16 1,16 Podłogi na [W/m 2 *K] ,45 0,30 0,30 gruncie Okna [W/m 2 *K] ,00-2,00-2,00-1,70-1,30 1,10 2,60 2 2,60 2 2,60 2 1,80 2 Drzwi [W/m 2 *K] ,60 2,60 2,60 2,60 1,70 1,50 Źródło: [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20]. 1 Odpowiednia wartość współczynnika przenikania ciepła zależna od rodzaju budynku (produkcyjne, budynki użyteczności publicznej, budynki jednorodzinne, budynki wielorodzinne i zamieszkania zbiorowego) i/lub rodzaju przegrody (jednowarstwowa, wielowarstwowa) 2 Odpowiednia wartość współczynnika przenikania ciepła zależna od rodzaju strefy klimatycznej W latach nastąpił kolejny kryzys energetyczny, który był skutkiem rewolucji irańskiej. Ceny nośników energii gwałtownie wzrosły. Znalazło to odbicie w bardziej restrykcyjnych przepisach dotyczących przegród zewnętrznych w Polsce, określono dodatkowo parametry okien i drzwi, które dotychczas nie posiadały wyartykułowanych maksymalnych wartości współczynnika przenikania ciepła (tabela 4.1). Najbardziej zwiększono wymagania dla stropu pod poddaszem, maksymalna wartość współczynnika przenikania ciepła została zmniejszona o 57%. Kolejne zmiany wartości współczynnika przenikania ciepła przegród budowlanych w Polsce uległy modyfikacji przy okazji kolejnego kryzysu jakim była wojna w Zatoce Perskiej (1990 rok). Do wzrostu wymagań w 1991 roku doszło również z powodu urynkowienia cen ciepła i surowców energetycznych w Polsce. Największe zmiany dotyczyły stropu nad nieogrzewaną piwnicą oraz ścian zewnętrznych (tabela 4.1). 42

43 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Kolejne lata od 1999 roku na rynku ropy naftowej przynosiły dalsze podwyżki cen tego surowca. Jednak kolejne zmiany wartości współczynnika przenikania ciepła, nie były spowodowane jedynie drożejącą ropą naftową, ale miały również inne przyczyny. Pierwsza z nich to kandydowanie Polski w struktury Unii Europejskiej. Wiązało się to z implementacją ustawodawstwa unijnego do krajowego, co zdecydowanie przyczyniło się do poprawy wartości współczynników przenikania ciepła (tabela 4.1). Druga przyczyna to stworzenie instrumentów finansowych umożliwiających obniżenie kosztów termoizolacji istniejących budynków. Kolejna przyczyna to wyższa świadomość ekologiczna właścicieli i zarządców budynków, bezpośrednio związana ze zmniejszeniem emisji CO2 do atmosfery, które przyczynia się do zmniejszenie niekorzystnych zmian klimatu. Kluczową dyrektywą, w aspekcie poprawy efektywności wykorzystania energii w sektorze budowlanym, była dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków EPBD ( Energy Performance of Buildings Directive ) w powołana w 2002 roku, która miała zostać włączona do ustawodawstwa krajów członkowskich do 2006 roku. Miała ona na celu poprawę parametrów budynków za pomocą instrumentów informacyjnych i regulacyjnych. W 2010 roku dyrektywa ta została znowelizowana. Nowa dyrektywa zobowiązała wszystkie państwa członkowskie UE do zmiany krajowych przepisów dotyczących charakterystyki energetycznej budynków do dnia 9 lipca 2012, natomiast od 9 lipca 2013 roku wszystkie wybudowane budynki musiały spełniać określone w dyrektywie normy dotyczące minimalnej charakterystyki energetycznej [7]. Obecnie ustawodawstwo polskie przewiduje również zmiany wartości współczynnika U w przyszłości, co ma zapewnić wznoszenie budynków o niemal zerowym zapotrzebowaniu budynków na energię (zgodnie z zapisem art. 9 dyrektywy 2010/31/UE). W dalszej części artykułu zostanie zasymulowane zapotrzebowanie na energię domu jednorodzinnego, którego przegrody zewnętrzne będą spełniały wymagania współczynnika przenikania ciepła odpowiednio dla poszczególnych lat (patrz tabela 4.1). Symulacja ma na celu zobrazowanie różnicy zapotrzebowania na energię między poszczególnymi okresami, od roku 2009 do Różnice zapotrzebowania na energię budynku zostaną poddana ocenie ekonomicznej i środowiskowej [4], [5]. 4.3 CHARAKTERYSTYKA BADANEGO BUDYNKU Badaniu poddano dom jednorodzinny o powierzchni użytkowej pu = 102,4 m 2, zlokalizowany w II strefie klimatycznej w Polsce. Jest to nieduży dom, wolnostojący, z użytkowym poddaszem, zaprojektowany dla 4 osobowej rodziny, częściowo podpiwniczony. W piwnicy kotłownia i pomieszczenie gospodarcze. Ściany konstrukcyjne o grubości 24 cm wykonano z silikatu, stropy typu TERIVA, dach drewniany dwuspadowy, pokryty dachówką o kącie nachylenia 36 stopni. W budynku przewidziano wentylację naturalną. Zgodnie z normą EN :2010 ocena oddziaływania budynku na środowisko 43

44 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. powinna opierać się na różnych scenariuszach (wariantach) proponowanych rozwiązań technicznych i funkcjonalnych. Wariantowość konstrukcji ściany w badaniu będzie realizowana przez zastosowanie różnych rodzajów termoizolacji w zastosowaniu do ściany konstrukcyjnej wykonanej z silikatu. Dodatkowo przewidziano różne rodzaje źródeł ciepła, których zastosowanie ma istotny wpływ na dobór grubości termoizolacji. Współczynniki przenikania ciepła U przegród zewnętrznych budynku jednorodzinnego zostały tak przyjęte (tabela 4.2) aby spełniać maksymalne normowe wartości współczynnika (U Umax). Tabela 4.2 Założone wartości współczynnika przenikania ciepła U różnego rodzaju przegród ogrzewanych pomieszczeń w analizowanym budynku jednorodzinnym Rok obowiązywania normowego współczynnika przenikania ciepła od 2009 od 2014 od 2017 Rodzaj przegrody Jednostka Ściana zewnętrzna [W/m 2 *K] 0,29 0,25 0,23 Dachy, stropodachy [W/m 2 *K] 0,25 0,20 0,18 Strop nad nieogrzewaną piwnicą [W/m 2 *K] 0,44 0,25 0,25 Strop pod poddaszem [W/m 2 *K] 0,25 0,20 0,18 Podłogi na gruncie U 0 =1.08 W/m 2 *K [W/m 2 *K] 0,44 0,30 0,30 Podłogi na gruncie U 0 =2.76 W/m 2 *K [W/m 2 *K] 0,44 0,30 0,30 Okna, drzwi [W/m 2 *K] 1,65 1,30 1,10 Zapotrzebowanie na energię [kwh/(m 2 rok)] 112,28 91,68 84,54 Źródło: Opracowanie własne na z wykorzystaniem programu komputerowego CERTO Zaproponowane wartości współczynników przenikania ciepła przegród konstrukcyjnych stanowiły podstawę do wyznaczenia zapotrzebowania na energię dla poszczególnych lat oraz analizowanego budynku z wykorzystaniem programu komputerowego CERTO. W tabeli 4.2 zestawiono również wyniki zapotrzebowania na energię na potrzeby centralnego ogrzewania. Pominięto konieczność wytworzenia energii cieplnej na potrzeby przygotowania ciepłej wody użytkowej. Jak wynika z tabeli 4.2 wartość zapotrzebowania na energię w roku 2017 będzie niższa od wymagań normowych stawianych dla analizowanego budynku w minionym 2014 roku. 4.4 OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO WARIANTÓW TERMOMODERNIZACJI Ocenę oddziaływania na środowisko przeprowadzono z wykorzystaniem analizy oceny cyklu życia (LCA). Metodologia analizy LCA ma na celu identyfikowanie aspektów środowiskowych wyrobów i ich potencjalnego wpływu na środowisko w całym cyklu życia [9]. Analizę tę zastosowano do oceny oddziaływania na środowisko materiałów termoizolacyjnych i zapotrzebowania na energię w kontekście wariantowości zastosowanych źródeł ciepła. Metodyka analizy cyklu życia została opisana w normach ISO oraz ISO W artykule poddano ocenie oddziaływanie na środowisko produkcji materiałów termoizolacyjnych budowlanych użytych do izolacji przegród zewnętrznych. Nie 44

45 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo uwzględniono wpływu na środowisko wymiany okien i drzwi. System wyrobu obejmuje fazę wytworzenia materiałów termoizolacyjnych wraz z fazą pozyskania surowców i energii do ich wytworzenia oraz fazę użytkowania (tzw. fazę energetyczną 1 ). W systemie wyrobu nie uwzględniono fazy recyklingu po okresie użytkowania w odniesieniu do wszystkich materiałów. Jako jednostkę funkcjonalną dla materiałów termoizolacyjnych przyjęto 1 m 3 materiału. Natomiast dla fazy energetycznej cyklu istnienia budynku przyjęto jako jednostkę funkcjonalną wytworzenie 1 kwh energii cieplnej w zależności od stosowanego źródła ciepła. W artykule, do analizy wykorzystano program komputerowy SimaPro 7.1, który umożliwia skorzystanie z wielu procedur (metod) oceny, z których w powyższym opracowaniu wykorzystano procedurę IPCC 2001 GWP. Procedura IPCC 2001 GWP umożliwia prezentację wyników w odniesieniu do kilogramów ekwiwalentu CO2 bez możliwości przeprowadzenia normalizacji i ważenia. Metoda ta zawiera listę czynników zmian klimatycznych IPCC rozważanych w czasookresie 20, 100 i 500 lat, w analizie wykorzystano procedurę IPCC 2001 GWP 100a, odnoszącą się do okresu 100 lat [21]. 4.5 OCENA EKONOMICZNA I EKOLOGICZNA W punkcie tym zaproponowano metodologię oceny ekonomicznej i ekologicznej dla termoizolacji przegród w budynku. Produkcja termoizolacji związana jest z emisją zanieczyszczeń towarzyszących: pozyskiwaniu surowców, transportowi, produkcji, instalacji i unieszkodliwianiu. Natomiast zmniejszenie oddziaływania na środowisko fazy energetycznej budynku związane jest z wykonaniem termoizolacji lub termomodernizacji. Porównanie ze sobą tych dwóch elementów, tzn. fazy energetycznej budynku oraz fazy produkcji materiałów termoizolacyjnych, może dać odpowiedź na temat opłacalności ekonomicznej i ekologicznej przedsięwzięć z zakresu termoizolacji przegród budynku [6]. W analizie jako bazowy budynek przyjmuje się obiekt, w którym termoizolacje spełniają wymagania współczynnika przenikania ciepła na dzień dzisiejszy (od 2014 r.) tabela 4.2. Ocenę ekonomiczną jak i ekologiczną wykonano dla wariantów termoizolacji wg wymagań w latach 2009 i 2017, biorąc pod uwagę różnice wartości współczynnika przenikania ciepła. Dla termoizolacji przegród budowlanych, koszty ekonomiczne zależą od grubości dodatkowej warstwy termoizolacyjnej i kosztów użytego materiału termoizolacyjnego. Nie bierze się pod uwagę kosztów położenia termoizolacji, zakładając że koszty te nie zależą od grubości warstwy termoizolacyjnej (a są ponoszone zarówno przy mniejszej i większej grubości warstwy izolacji). Koszty ekonomiczne potrzebne do spełnienia odpowiednich wymagań, można więc wyznaczyć w następujący sposób: j K m j d j p j pu P 0 / [PLN/m 2 ], (4.1) 1 Faza energetyczna związana jest bezpośrednio ze współczynnikiem przewodzenia ciepła poszczególnych materiałów, co w konsekwencji pośrednio decyduje o zapotrzebowaniu budynku na energię cieplną 45

46 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. gdzie: j numer rodzaju przegrody, Km (j) koszt 1 m 3 materiału termoizolacyjnego użytego do izolacji przegrody j-tego rodzaju [PLN/m 3 ], d(j) grubość dodatkowej warstwy termoizolacji na przegrodzie j-tego rodzaju [m], p(j) pole powierzchni przegród j-tego rodzaju [m 2 ], pu powierzchnia użytkowa budynku [m 2 ]. W badanym budynku będą brane pod uwagę zmiany grubości termoizolacji dla 6 rodzajów przegród (tabela 4.3). Zyski ekonomiczne, otrzymane w fazie użytkowania budynku, związane są ze zmniejszeniem zapotrzebowania na moc cieplną budynku i kosztami wytworzenia ciepła. Można je wyznaczyć ze wzoru: gdzie: n i 1 P i DUo DU Kc Sn [PLN/m 2 ], (4.2) (DUo DU) różnica w rocznym zapotrzebowaniu na moc cieplną budynku, przypadającym na 1 m 2 powierzchni użytkowej [kwh/m 2 y], Kc koszt wytwarzanego ciepła dla danego źródła ciepła i paliwa [PLN/kWh], S n n (1 s) i i 1 (1 r) i skumulowany czynnik dyskontujący, n liczba lat użytkowania termoizolacji, r realna roczna stopa procentowa, s realny roczny wzrost (w procentach) kosztów ogrzewania. Zatem korzyści ekonomiczne z dodatkowej termoizolacji wynoszą: NPV n P i i 0 [PLN/m 2 ]. (4.3) Można też wyznaczyć zdyskontowany okres zwrotu jako najkrótszy okres [0, T], dla którego wartość bieżąca netto NPV wszystkich przepływów Pi z tego okresu jest nieujemna. Porównując kilka wariantów inwestycji, ze względu na ten wskaźnik, za lepszą uważa się inwestycję, która ma mniejszą wartość T. Biorąc pod uwagę względy ekologiczne, koszty związane są z dodatkowym zwiększeniem obciążenia środowiska, a zyski ze zmniejszeniem obciążenia środowiska. Korzyści ekologiczne można więc określić w następujący sposób: gdzie: n NPV E E i [kg CO 2 -eq/m 2 ], (4.4) i 0 Ei < 0 wielkość zwiększenia obciążenia środowiska w roku (ti-1, ti), Ei > 0 wielkość zmniejszenia obciążenia środowiska w roku (ti-1, ti). Ze względów ekologicznych, koszty E0 [kg CO2-eq/m 2 ] (zwiększenie obciążenia 46

47 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo środowiska) związane są z produkcją materiału termoizolacyjnego. Zależą one od rodzaju materiału termoizolacyjnego i grubości dodatkowej warstwy termoizolacyjnej. Można je wyznaczyć analogicznie jak ze wzoru (1), gdzie zamiast Km(j) bierze się Kl (j) wynik analizy LCA dla 1 m 3 materiału termoizolacyjnego użytego do izolacji przegrody j- tego rodzaju [kg CO2-eq/m 3 ]. Zyski ekologiczne (zmniejszenie obciążenia środowiska) występują w fazie użytkowania budynku, z powodu zmniejszenia zużycia energii potrzebnej do ogrzewania budynku. Wpływ na dochody ekologiczne ma przede wszystkim używane źródło ciepła: gdzie: n i 1 E i D D K n Uo U e [kg CO 2 -eq/m 2 ], (4.5) Ke wynik LCA uzyskania 1 kwh energii cieplnej dla danego źródła ciepła [kg CO2-eq/kWh]. Podobnie jak przy ocenie ekonomicznej, można też wprowadzić ekologiczny okres zwrotu jako najkrótszy okres [0, TE], dla którego ekologiczna wartość wszystkich przepływów Ei z tego okresu jest nieujemna. Jeżeli NPVE < 0, to ekologiczny okres zwrotu TE nie istnieje (inwestycja powoduje zwiększenie obciążenia środowiska). Porównując kilka wariantów inwestycji, ze względu na ten wskaźnik, za lepszą uważa się inwestycję, która ma mniejszą wartość TE. 4.6 WYNIKI W punkcie tym przedstawiono wyniki analizy korzyści ekonomicznych i ekologicznych dla budynku opisanego punkcie 3. W tabeli 4.3 podano wyznaczone grubości termoizolacji dla poszczególnych rodzajów przegród, dla których uzyskuje się współczynniki przenikania ciepła zgodnie z założonymi wartościami z tabeli 4.2. Tabela 4.3 Grubości zastosowanych materiałów termoizolacyjnych w [m] Rok obowiązywania normowego współczynnika przenikania ciepła od 2009 od 2014 od 2017 Rodzaj przegrody Ściana zewnętrzna 0,13 0,16 0,18 Dachy, stropodachy(warstwa niejednorodna) 0,20 0,25 0,28 Strop nad nieogrzewaną piwnicą 0,07 0,15 0,15 Strop pod poddaszem(warstwa niejednorodna) 0,20 0,25 0,28 Podłogi na gruncie U 0 =1.08 W/m 2 *K 0,06 0,09 0,09 Podłogi na gruncie U 0 =2.76 W/m 2 *K 0,08 0,11 0,11 Źródło: Opracowanie własne Do termoizolacji przegród budowlanych (ściana zewnętrzna, podłoga na gruncie, strop nad nieogrzewaną piwnicą) zastosowano styropian dla którego λ = 0,045 W/mK. Termoizolację dachów oraz stropów pod poddaszem wykonano z wykorzystaniem wełny mineralnej o wartości współczynnika przewodzenia ciepła λ = 0,042 W/mK. Warstwy tych przegród ze względów konstrukcyjnych należy traktować jako niejednorodne składające się z 10% pola powierzchni z warstwy sosny (konstrukcja dachu), dla którego λ = 0,16 W/mK oraz warstwy izolacji w pozostałych 90%. 47

48 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Ostatecznie współczynnik przewodzenia ciepła dla warstwy niejednorodnej przyjmuje wartość λ = 0,054 W/mK. W tabeli 4.4 zestawiono koszty 1 m 3 i wyniki analizy LCA dla 1 m 3 zastosowanych materiałów termoizolacyjnych. Dla wełny mineralnej podano dodatkowo wartości uwzględniające to, że izolacja na przegrodach niejednorodnych zajmuje 90% powierzchni. Źródło: Opracowanie własne Tabela 4.4 Koszty dla materiałów termoizolacyjnych Materiał styropian wełna mineralna termoiolacyjny K m [PLN/m 3 ] 115,00 124,85/112,36 K l [kg CO 2 -eq/ m 3 ] 32,8 255,0/229,5 W tabeli 4.5 zestawiono pola powierzchni przegród w budynku, dla których zastosowano warstwę termoizolacji. Źródło: Opracowanie własne Tabela 4.5 Pola powierzchni przegród Rodzaj przegrody Pole powierzchni w [m 2 ] Ściana zewnętrzna 150,48 Dachy, stropodachy (warstwa niejednorodna) 38,75 Strop nad nieogrzewaną piwnicą 30,80 Strop pod poddaszem (warstwa niejednorodna) 42,66 Podłogi na gruncie U 0 =1.08 W/m 2 *K 13,76 Podłogi na gruncie U 0 =2.76 W/m 2 *K 36,66 Wyznaczono koszty ekonomiczne Kc wytwarzanego ciepła dla danego źródła ciepła i paliwa (w [PLN/kWh]) z uwzględnieniem ceny paliwa i sprawności systemu grzewczego. Przyjęto sprawności: S1 0,82, S2 0,94, S3 0,99. Przy pomocy programu SimaPro wyznaczono koszty ekologiczne Ke (w [kg CO2-eq/kWh]) wytworzenia 1 kwh energii cieplnej w zależności od stosowanego źródła ciepła (tabela 4.6). Tabela 4.6 Koszty ekonomiczne i ekologiczne wytworzenia 1 kwh energii cieplnej Źródło ciepła k. na węgiel kamienny (S1) k. na gaz ziemny (S2) k. na energię elekt. (S3) K c [PLN/kWh] 0,121 0,370 0,646 K e [kg CO 2 -eq/kwh] 0,371 0,219 1,080 Źródło: Opracowanie własne Tabela 4.7 Koszty, zyski i korzyści ekonomiczne oraz ekologiczne dla wariantu Źródło ciepła (S1) (S2) (S3) koszty ekonomiczne [PLN/m 2 ] 14,00 14,00 14,00 zyski ekonomiczne [PLN/m 2 ] 48,89 149,50 261,01 korzyści ekonomiczne NPV [PLN/m 2 ] 34,89 135,50 247,01 okres zwrotu T [lata] koszty ekologiczne [kg CO 2 -eq /m 2 ] 11, , ,8426 zyski ekologiczne [kg CO 2 -eq /m 2 ] 191, , ,2000 korzyści ekologiczne NPV E [kg CO 2 -eq /m 2 ] 179, , ,3574 okres zwrotu T E [lata] Źródło: opracowanie własne 48

49 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Wykorzystując metodologię wprowadzoną w p wyznaczono koszty, zyski i korzyści ekonomiczne oraz ekologiczne wynikające z dodatkowej termoizolacji. Przyjęto okres użytkowania n = 25 lat, a stopy procentowe r = 4% i s = 2%. W tabeli 4.7 zestawiono wyniki dla wariantu , tzn. sprawdzono jakie są korzyści ze zmiany wymagań z roku 2009 do wymagań z roku 2014 i w konsekwencji zmiany zapotrzebowania na energię do ogrzewania budynku z 112,8 kwh/(m 2 rok) na 91,68 kwh/(m 2 rok) (tabela 4.2). Wyznaczono też okresy zwrotu zarówno dla kosztów ekonomicznych jak i ekologicznych. Wyniki zależą istotnie od stosowanego źródła ciepła. Najwyższe wartości korzyści ekonomicznych, wynikających z poprawy termoizolacji przegród budowlanych do warunków z 2014 roku, przypadają dla wariantu S3 ze względu na najwyższy koszt wytworzenia energii cieplnej (tabela 4.6). Produkcja energii elektrycznej w Polsce jest związana ze spalaniem przede wszystkim stałych paliw kopalnych co wiąże się z wysokim oddziaływaniem na środowisko. Stąd też zmniejszenie zapotrzebowania na energię cieplną do ogrzewania budynku w wyniku zwiększenia grubości termoizolacji przy stosowaniu kotła elektrycznego (S3) generuje najwyższe korzyści ekologiczne. Wartości kosztów ekologicznych dla wszystkich wariantów są niższe od wartości zysków ekologicznych, generowane są więc korzyści ekologiczne. Zwrot poniesionych kosztów ekonomicznych następuje stosunkowo szybko, po 2-7 latach, w zależności od stosowanego źródła ciepła. Podobnie, zwrot kosztów ekologicznych następuje jeszcze szybciej, po 1-3 latach. Można zatem stwierdzić, że nowelizacja przepisów w 2014 roku była uzasadniona ekonomicznie jak i ekologicznie. W tabeli 4.8 przedstawiono wyniki dla wariantu , tzn. sprawdzono jakie są korzyści ze zmiany wymagań z roku 2014 do wymagań, które mają obowiązywać od roku 2017 i w konsekwencji zmiany zapotrzebowania na energię do ogrzewania z 91,68 kwh/(m 2 rok) na 84,54 kwh/(m 2 rok) (tabela 4.2). Tabela 4.8 Koszty, zyski i korzyści ekonomiczne oraz ekologiczne dla wariantu Źródło ciepła (S1) (S2) (S3) koszty ekonomiczne [PLN/m 2 ] 6,06 6,06 6,06 zyski ekonomiczne [PLN/m 2 ] 16,95 51,82 90,47 korzyści ekonomiczne NPV [PLN/m 2 ] 10,89 45,76 84,41 okres zwrotu T [lata] koszty ekologiczne [kg CO 2 -eq /m 2 ] 6,4377 6,4377 6,4377 zyski ekologiczne [kg CO 2 -eq /m 2 ] 66, , ,7800 korzyści ekologiczne NPV E [kg CO 2 -eq /m 2 ] 59, , ,3423 okres zwrotu T E [lata] Źródło: Opracowanie własne Podobnie jak dla wcześniejszego przypadku, generowane są również dodatnie wartość zysków ekonomicznych i ekologicznych dla każdego wariantu źródła ciepła. Wartości wszystkich korzyści ekonomicznych i ekologicznych są zdecydowanie niższe w porównaniu do wcześniejszych wyników (tabela 4.7 i 4.8). Jest to wynikiem mniejszej wartości różnicy zapotrzebowania na energię w budynku dla wariantu w 49

50 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. porównaniu z Zwroty dodatkowych kosztów następują też stosunkowo szybko, ekonomicznych w granicach 2-8 lat, a ekologicznych w granicach 1-5 lat. Najniższe wartości korzyści ekonomicznych, w obydwu wariantach, odnotowano dla wariantu z kotłem na węgiel kamienny (S1). Związane jest to z niskim kosztem tego nośnika energetycznego w Polsce i w konsekwencji, niskim kosztem wytworzenia energii cieplnej z tego paliwa (tabela 4.6). PODSUMOWANIE Wytwarzanie energii, szczególnie w warunkach polskich, związane jest z wysokim oddziaływaniem na środowisko. Rozproszona emisja zanieczyszczeń do atmosfery związana z wytwarzaniem energii na potrzeby centralnego ogrzewania w budynkach jednorodzinnych ma istotny wpływ na ilość emitowanego dwutlenku węgla. Jednym ze sposobów na zmniejszenie wpływu tego efektu na środowisko jest zastosowanie termoizolacji o odpowiedniej grubości na przegrodach zewnętrznych. W artykule poddano ocenie ekonomicznej i ekologicznej wszystkie przegrody budynku i jego zapotrzebowanie na energię cieplną w kontekście normatywnych wartości współczynnika przenikania ciepła. Wartości tego współczynnika przewidziane do wdrożenia na rok 2017 są jak najbardziej uzasadnione ekonomicznie i ekologicznie w warunkach polskich. W każdym przypadku koszty ekologiczne są co najmniej kilkukrotnie niższe od wartości zysków ekologicznych. Koszty ekologiczne związane z wyprodukowaniem termoizolacji, zostają zrównoważone przez zyski ekologiczne związane ze zmniejszeniem zużycia energii do ogrzewania w fazie użytkowania budynku, najpóźniej po 5 latach. Wartość okresu zwrotu (ekonomiczna) jest zależna przede wszystkim od kosztów nośników energetycznych i jest najwyższa dla najniższej wartości kosztów wytworzenia ciepła (węgiel). Inaczej sytuacja przedstawia się dla okresu zwrotu ekologicznego, gdzie najniższy okres zwrotu jest uwarunkowany najwyższym oddziaływaniem na środowisko nośnika energetycznego (energia elektryczna). Korzyści ekonomiczne jak i ekologiczne zależą istotnie od stosowanego źródła ciepła w budynku. Największe korzyści uzyskuje się przy stosowaniu kotła na energię elektryczną, ponieważ dla tego kotła zarówno koszty ekonomiczne jak i ekologiczne wytworzenia 1 kwh energii cieplnej są największe. Przy dobieraniu grubości termoizolacji dla poszczególnych przegród w budynku, powinno brać się pod uwagę nie tylko właściwości i koszty termoizolacji, uzyskane zapotrzebowanie na energię do ogrzewania, ale też rodzaj stosowanego ogrzewania. LITERATURA 1. P. Capros, L. Mantzos, L. Parousos, N. Tasios, G. Klaassen, T. VanIerland. Analysis of the EU policy package on climate change and renewables. Energy Policy, 39 (2011), pp Communication From The Commission To The European Parliament, The Council, The European Economic And Social Committee And The Committee Of 50

51 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo The Regions A Policy Framework For Climate And Energy In The Period From 2020 To 2030 (COM/2014/015). 3. S. Di Leo, F. Pietrapertosa, S. Loperte, M. Salvia, C. Cosmi. Energy systems modelling to support key strategic decisions in energy and climate change at regional scale. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 42 (), pp R. Dylewski, J. Adamczyk. Economic and ecological indicators for thermal insulating building investments, Energy and Buildings, 2012, Vol. 54, pp R. Dylewski, J. Adamczyk. The comparison of thermal insulation types of plaster with cement plaster. Journal of Cleaner Production, 2014, Vol. 83, pp R. Dylewski, J. Adamczyk. J., Life cycle assessment (LCA) of building thermal insulation materials. Eco-efficient construction and building materials: LCA, Eco-labelling and case studies (Eds.) F. Pacheco-Torgal, L. F. Cabeza, J. Labrincha, A. de Magalhaes. WoodHead Publishing Ltd., Cambridge, pp Directive 2010/31/EU of the European Parliament and of the Council of 19 May 2010 on the energy performance of buildings. 8. Eurostat B. Guinée, H. Reinout, G. Huppes, A. Zamagni, P. Masoni, T. Ekvall, T. Rydberg. Life cycle assessment: past, present, and future. Environ. Sci. Technol, 2011, 45, D. Helm. The European framework for energy and climate policies, Energy Policy, 64 (2014), pp Ocena potencjału redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku McKinsek&Company. - PLpdf. 12. Pakiet klimatyczno-energetyczny, PN Współczynniki przenikania ciepła k dla przegród budowlanych Wartości liczbowe. 14. PN-64/B Współczynniki przenikania ciepła k dla przegród budowlanych. 15. PN-74/B Ochrona cieplna budynków. Wymagania i obliczenia. 16. PN-B/ Ochrona cieplna budynków. Wymagania i obliczenia. 17. PN-B/ Ochrona cieplna budynków. Wymagania i obliczenia. 18. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. 2002, nr 7, poz

52 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 19. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. 2008, nr 201, poz Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 5 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. 2013, nr 0, poz SimaPro 7, Database Manual, Metods library. May PRe Consultants. PDF file D. Streimikiene. The impact of international GHG trading regimes on penetration of new energy technologies and feasibility to implement EU Energy and Climate Package targets. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 16 (2012), pp

53 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo KORZYŚCI EKONOMICZNE I EKOLOGICZNE WYNIKAJĄCE ZE ZMIAN NORMOWYCH WARTOŚCI WSPÓŁCZYNNIKÓW PRZENIKANIA CIEPŁA W BUDYNKACH Streszczenie: Zużycie energii finalnej w sektorze mieszkalnictwa w Polsce w stosunku do zużycia energii finalnej we wszystkich sektorach gospodarki kształtuje się na poziomie około 30%. Termoizolacja przegród zewnętrznych, wykonana w celu zmniejszenia zapotrzebowania budynków na energię do ogrzewania jest ekonomicznie uzasadniona. Stąd nowelizacja uregulowań prawnych w zakresie zmniejszania wartości współczynnika przenikania ciepła różnych elementów budynku jest jak najbardziej pożądana. W artykule sprawdzono korzyści ekonomiczne i ekologiczne wynikające ze zmian wartości współczynnika przenikania ciepła w uregulowaniach prawnych. Wartości normatywne tego współczynnika przewidziane do wdrożenia na rok 2017 są jak najbardziej uzasadnione ekonomicznie i ekologicznie w warunkach polskich. Okresy zwrotu kosztów ekonomicznych związanych z większymi grubościami termoizolacji (z wymagań na 2014 rok do wymagań od roku 2017) następują w granicach 2-8 lat, a kosztów ekologicznych w granicach 1-5 lat, w zależności od stosowanego źródła ciepła w budynku. Słowa kluczowe: termoizolacja przegród zewnętrznych, korzyści ekonomiczne i ekologiczne, ocena cyklu życia ECONOMIC AND ENVIRONMENTAL BENEFITS RESULTING FROM THE CHANGES OF STANDARDS FOR THE VALUES OF HEAT TRANSFER COEFFICIENTS IN BUILDINGS Abstract: Final energy consumption in the residential sector in Poland in relation to final energy consumption in all sectors of the economy stands at about 30%. The thermal insulation of building walls, constructed in order to reduce the energy demand of buildings for heating is economically justified. Hence the amendment of legislation in reducing the heat transfer coefficient of various elements of the building is most desired. The paper examined the economic and environmental benefits arising from changes in the value of heat transfer coefficient in the legislation. Normative values of this coefficient to be implemented in 2017 are justified economically and ecologically in Polish conditions. The payback periods of economic costs related to larger thicknesses of thermal insulation (from the requirements for 2014 to the requirements since 2017) emerge within 2-8 years, and environmental costs in the range of 1-5 years, depending on the heat source used in the building. Key words: thermal insulation of building walls, economic and environmental benefits, life cycle assessment dr Robert DYLEWSKI Uniwersytet Zielonogórski Wydział Matematyki, Informatyki i Ekonometrii ul. Licealna 9, Zielona Góra R.Dylewski@wmie.uz.zgora.pl dr inż. Janusz ADAMCZYK Uniwersytet Zielonogórski Wydział Ekonomii i Zarządzania ul. Podgórna 50, Zielona Góra J.Adamczyk@wez.uz.zgora.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

54 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 5 WYPALENIE ZAWODOWE CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA. SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA 5.1 WPROWADZENIE Wypalenie zawodowe jest obecnie coraz częściej opisywanym zjawiskiem i dotyczyć może niemal co drugiego pracownika. Jego przyczyny leżą zarówno w cechach osobowościowych każdego człowieka, jak i związane są z kontaktami z otoczeniem oraz sposobem organizacji miejsca pracy. Wypalenie może dawać szereg objawów od tych fizycznych (np. permanentne zmęczenie, wyczerpanie, brak odporności), po problemy w pracy i środowisku rodzinnym [8], [9]. Jak pisze H. Sęk: "Zjawisko wypalenia zawodowego ujawniono w latach siedemdziesiątych, choć istniało ono prawdopodobnie znacznie wcześniej. Można jednak sądzić, że przemiany cywilizacyjne i wzrastające wymagania stawiane zawodom służb społecznych (human services) spowodowały, że koszty psychologiczne jakie ponoszą w swojej pracy nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, pracownicy społeczni, pracownicy służb ratowniczych, policjanci i inni są coraz poważniejsze" [16]. Stres, jaki towarzyszy wykonywaniu tych zawodów, trudności w radzeniu sobie z nim bywa powodem wyczerpania, chronicznego zmęczenia, braku zadowolenia z pracy. Dystansowanie się, utrata zaangażowania, to sposoby radzenia sobie z obciążeniami. W wyniku polskich badań nad problematyką wypalenia zawodowego stwierdzono, iż problem wypalenia jest problemem uniwersalnym i wielu badaczy poważnie zaczęło się nim interesować [16]. Z obserwacji procesów zachodzących na rynku pracy może wynikać, że problem wypalenia zawodowego nasila się. Skala zjawiska jest jednak trudna do ustalenia brakuje aktualnych ogólnopolskich badań w tym zakresie. Wyjątkiem są badania przeprowadzone w 2009 roku przez zespół profesora A. Bassama, psychologa z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zespół badawczy sprawdzał m.in. skalę wypalenia zawodowego w przedsiębiorstwach oraz wpływ stresu i wypalenia zawodowego na spadek wydajności pracy. Badaniem, które było częścią programu profilaktycznego organizowanego przez Urząd Marszałkowski i Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, objęto cztery tysiące pracowników w województwie kujawsko-pomorskim. Badanych pracowników podzielono na cztery typy: wypalonych, tuż przed wypaleniem, niewypalonych i tzw. typy oszczędnościowe, czyli osoby z małą ambicją, wykonujące swoją pracę bez zaangażowania, ale 54

55 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo jednocześnie bez negatywnych skutków dla własnej psychiki. Osób wypalonych i pracowników tuż przed wypaleniem było łącznie 48%. Osoby zdrowe stanowiły jedną trzecią wszystkich badanych [23]. Pokazuje to iż skala tego zjawiska może być bardzo duża. Koszty wypalenia zawodowego obciążają wszystkich obywateli, nawet jeśli wypalenie nie jest ich problemem. American Institute of Stress podaje, że prawie połowa osób pracujących zawodowo odczuwa dolegliwości będące konsekwencją wypalenia zawodowego, a straty jakie corocznie ponosi gospodarka amerykańska z powodu stresu w pracy, sięgają 300 bilionów dolarów. Są one spowodowane głównie absencją pracowników, zmniejszeniem ich produktywności, fluktuacją kadr itp. [23]. Do niedawna uważano, że wypalenie zawodowe grozi przede wszystkim przedstawicielom zawodów związanym z kontaktem z ludźmi, niesieniem im pomocy. Według obecnej wiedzy na wypalenie narażeni są przedstawiciele wszystkich zawodów, a wpływają na nie czynniki leżące w miejscu pracy. Praca zawodowa jest nieodłączną dziedziną życia ludzkiego, często decyduje o subiektywnej ocenie jakości życia lub stanie zdrowia człowieka. Dlatego też wypalenie zawodowe należy uznać za szczególnie niebezpieczne zjawisko, i zdecydowanie mu przeciwdziałać. Przyczyny wypalenia zawodowego niosą za sobą wiele negatywnych skutków, między innymi: wpływają na stan zdrowia, bezpieczeństwo innych, na rozwój osobowości, na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie oraz przebieg kariery zawodowej. Kwestia wypalenia zawodowego jest powszechna, ponieważ dotyczy coraz szerszej grupy pracowników. Nasilenie tego problemu powinno i może budzić niepokój. Należy zatem postawić pytanie: Co należy zrobić aby ograniczyć nasilenie występowania zjawiska wypalenia zawodowego wśród pracowników?. 5.2 WYPALENIA ZAWODOWE POJĘCIA I DEFINICJE W literaturze przedmiotu termin wypalenia zawodowego jest definiowany w różnorodny sposób. Freudenberger i North, którzy jako jedni z pierwszych amerykańskich psychoanalityków zajęli się problemem wypalenia w zawodach społecznych, określili syndrom wypalenia zawodowego jako stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania ciągłego stresu i angażowania całej energii życiowej, który w końcowym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania i zachowanie [10]. Ch. Maslach uważa, że wypalenie jest sprawą znacznie poważniejszą niż zły nastrój czy podły dzień. To stałe poczucie niezgodności z pracą, które może spowodować poważny kryzys w życiu [11], [12]. Przedstawia ona również wypalenie zawodowe jako syndrom, na który składają się wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. Syndrom ów może występować u osób, które pracują z innymi. Wyczerpanie emocjonalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjonalnego i znacznego uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na skutek kontaktów z innymi. Depersonalizacja wiąże się natomiast z negatywnym, 55

56 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlepszym razie nazbyt obojętnym reagowaniem na innych ludzi będących odbiorcami pomocy danej osoby [...]. Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykalnego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to również z negatywną samooceną [10]. Zdaniem E. Aronsona wypalenie zawodowe to stan psychiczny, który często występuje u ludzi pracujących z innymi (przede wszystkim, ale nie tylko, w zawodach polegających na niesieniu pomocy) i którzy w swych relacjach z klientami lub pacjentami, przełożonymi lub kolegami są stroną dającą [2], [3]. A. Kamrowska opisuje wypalenie jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi przez środowisko pracy [18]. Najczęściej wypalenie zawodowe definiowane jest jako stan wyczerpania fizycznego i/lub emocjonalnego, występującego u osób pracujących z innymi i pomagających innym, w zawodach bazujących na ciągłym kontakcie z ludźmi i zaangażowaniu emocjonalnym w ich problemy (np.: psycholog, pedagog, lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny, prawnik, kurator sądowy, mediator rodzinny, ksiądz itp.). Zwykle ujawnia się po wielu latach nieświadomego narastania i ma poważny wpływ na życie zarówno zawodowe, podejście do pracy, jak i na życie rodzinne i towarzyskie [22]. Interesujące ujęcie definicji przedstawiła E. Bilska, która pokazuje, że wypalenie zawodowe jest jedną z wielu możliwych reakcji organizmu na chroniczny stres związany z pracą w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi i zaangażowanie emocjonalne w ich problemy [5], [6]. Według koncepcji E. Starostki, wypalenie zawodowe jest opisywane jako stan wyczerpania cielesnego, duchowego lub uczuciowego. Trudno jest określić dokładny początek tego procesu. Zazwyczaj sugeruje się, iż proces ten jest bardzo powolny i niezauważalny, a ujawnia się nagle i z dużą siłą. Jest on rezultatem długotrwałego lub powtarzającego się obciążenia w wyniku długoletniej intensywnej pracy dla innych ludzi [...]. Wypalenie jest bolesnym uświadomieniem sobie (przez osoby pomagające), że nie są w stanie już więcej pomóc tym ludziom, że nie mogą dać im więcej i całkowicie zużyły swoje siły. Wyróżniła ona dwa rodzaje wypalenia: wypalenie aktywne oraz wypalenie bierne. Wypalenie aktywne wywołane jest przez wydarzenia i czynniki zewnętrzne, do których zaliczyć można warunki pracy tu zwraca szczególną uwagę na zbyt wiele wymagań, oraz aspekty instytucjonalne. Wypalenie bierne, jest niczym innym jak wewnętrznymi reakcjami organizmu na wyżej wymienione przyczyny [21]. Warunki w jakich dochodzi do wypalenia zawodowego, J. Piekarska przedstawiła jako reakcję na długotrwałe przeciążenie obowiązkami, zbyt trudne i odpowiedzialne zadania oraz monotonną, nudną, wyczerpującą pracą [7], [8]. Jej zdaniem może pojawić się ono, gdy mamy do czynienia z czynnościami, których wykonanie jest nierealne lub sprzężone z niewielkim wpływem na sytuację, na przykład gdy mamy złą organizację czasu pracy, brak czasu prywatnego, gdy praca jest niezgodna z naszymi wartościami lub charakterem (zachowania agresywne lub uległe). J. Piekarska uważa, że będziemy na 56

57 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo nie bardziej podatni, jeśli dążymy do perfekcji, jesteśmy nad odpowiedzialni lub po prostu nie potrafimy powiedzieć nie, nie mając ochoty angażować się w jakieś kolejne przedsięwzięcia [1], [20]. Natomiast M. Ksiądzyna, wypalenie zawodowe określiła jako stan psychologiczny, podczas którego osoba czuje się wyczerpana, a jej motywacja mocno spada. Osoba wypalona nie docenia siebie, ani swoich dokonań. Czuje się zagubiona, traci wiarę w swoją pracę. To, co niegdyś było źródłem sukcesów i radości, teraz jest przyczyną problemów [19]. Reasumując powyższe podejścia do problemu wypalenia zawodowego, można podjąć próbę jego zdefiniowania, jako stanu który powoduje emocjonalne, psychiczne i fizyczne wyczerpanie organizmu powstające w związku z wykonywaną pracą. 5.3 PRZYCZYNY I SKUTKI WYPALENIA ZAWODOWEGO M.S. Litzke pisze, że syndrom wypalenia zawodowego rozwija się w wyniku źle zrównoważonych wzajemnych oddziaływań między tym, czego otaczający świat wymaga od danej osoby, a jej zdolnością do znoszenia obciążeń. Przy czym zależy to również od indywidualnych umiejętności prawidłowego gospodarowania własną energią i dbania o regenerację sił. Wypalenie jest procesem, który rozwija się powoli i zakrada cichaczem. Pierwsze sygnały ostrzegawcze nie są zwykle dostrzegane lub są błędnie interpretowane. Aby móc się wypalić, trzeba najpierw płonąć żądzą działania, zapalić się do czegoś [10]. Przedstawił on także stadia procesu powstawania wypalenie zawodowego : Stadium 1 przymus ciągłego udowadniania własnej wartości. Chęć wydajnej pracy i żądza czynu przekształcają się w przymus efektywnego działania z uwagi na zbyt duże oczekiwania względem własnej osoby. Zmniejsza się gotowość do akceptowania własnych ograniczeń i możliwości. Kluczowym momentem jest dostrzeżenie cienkiej granicy między dążeniem do efektywnego działania a wewnętrznym przymusem własnej efektywności i samodzielne ustalenie własnego tempa pracy i tempa życia. Stadium 2 wzrost zaangażowania w pracę. Nasila się poczucie, że trzeba wszystko robić samemu, by udowodnić własną wartość. Delegowanie zadań postrzegane jest jako uciążliwe i czasochłonne, a czasami traktowane w kategoriach zagrożenia dla własnej niezbędności. W tym stadium ważne jest ćwiczenie umiejętności delegowania zadań. Stadium 3 zaniedbywanie własnych potrzeb. Chęć odprężenia, przyjemnych kontaktów społecznych i temu podobne zaczynają być coraz mocniej spychane na dalszy plan, nasila się poczucie, że w ogóle już się nie ma takich potrzeb, w tym również potrzeb seksualnych. Nierzadko dochodzi do nadużywania alkoholu, nikotyny, kofeiny, ale również tabletek nasennych, ponieważ najpóźniej w tym stadium pojawiają się zaburzenia snu. Stadium 4 zaburzona proporcja między potrzebami wewnętrznymi a zewnętrznymi wymogami, tak zwanymi przymusami, skutkuje utratą dużej 57

58 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. ilości energii, a wreszcie jej wyczerpaniem. Zaczynają się pojawiać niewłaściwe zachowania, na przykład niepunktualność, mylenie terminów spotkań i tym podobne. W tym stadium ważne jest to, by nie tłumaczyć niewłaściwego zachowania wyłącznie przeciążeniem, lecz dostrzegać swój udział w nasilającym się procesie utraty energii. Stadium 5 przewartościowanie. Percepcja zostaje zmącona, a zmysł postrzegania mocno przytępiony. Zmienia się kolejność priorytetów, kontakty społeczne postrzegane są jako obciążenie, ważne cele życiowe są dezawuowane i przewartościowywane. Reaktywowanie wcześniejszych przyjaźni może w tym stadium pomóc w uświadomieniu sobie tego, że zaszła w nas zmiana, i w cofnięciu dokonanego negatywnego przewartościowania. Stadium 6 aby móc dalej żyć, człowiek musi zastosować mechanizm wyparcia w konfrontacji z pojawiającymi się problemami. Wyparcie jest już w tym stadium życiowo ważne, jeśli chce się nadal funkcjonować. Symptomami takiego stanu są: odizolowanie się od otaczającego świata, który również jest dezawuowany, cynizm, agresywne deprecjonowanie rzeczywistości, brak cierpliwości i nietolerancja. Znacznie spada efektywność i pojawiają się dolegliwości fizyczne. Kontakty z innymi osobami cechuje bezradność, brak gotowości do niesienia pomocy lub brak empatii. Począwszy od tego stadium, konieczna jest już profesjonalna pomoc. Stadium 7 następuje ostateczne wycofanie się. Sieć społeczna, która nas wspiera, ochrania i podtrzymuje, postrzegana jest jako wroga, wymagająca i nadmiernie obciążająca. Obecny stan człowieka cechuje brak orientacji, utrata perspektyw i nadziei na przyszłość oraz zupełne wyobcowanie. Zastępczego zaspokojenia szuka w alkoholu, narkotykach lub lekach. Ma poczucie skrępowania i automatyzacji własnych działań. W końcowym efekcie skutkuje to przejściem do stadium 8. Stadium 8 znaczące zmiany w zachowaniu. Nadal postępuje proces izolowania się i wycofywania się z życia. Każdy przejaw zainteresowania ze strony otaczającego świata jest interpretowany jako atak. Mogą również pojawiać się reakcje paranoidalne. Stadium 9 utrata poczucia, że się ma własną osobowość. Pojawienie się poczucia, że nie jest się już autonomiczną jednostką, lecz że funkcjonuje się raczej automatycznie. Stadium 10 pustka wewnętrzna. Człowiek czuje się wyjałowiony, zniechęcony i pusty, co pewien czas doświadcza ataków paniki i reakcji fobicznych, odczuwa lęk przed innymi ludźmi i ludzkimi skupiskami. Niekiedy obserwowane są także nadmierne próby zastępczego zaspokajania potrzeb. Stadium 11 ogólny stan determinuje depresja. Rozpacz, wyczerpanie, obniżenie nastroju. Uczucie wewnętrznego bólu występuje naprzemiennie z apatią, pojawiają się myśli samobójcze. Stadium 12 wypalenie pełnoobjawowe. Na plan pierwszy wysuwa się 58

59 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo całkowite wyczerpanie psychiczne, fizyczne i emocjonalne, duża podatność na infekcje, ryzyko wystąpienia chorób serca, układu krwionośnego i pokarmowego. Najpóźniej od wejścia w stadium 7 konieczna jest profesjonalna pomoc, by zapobiec dalszemu rozwojowi syndromu [10]. Przyczyny wypalenia zawodowego mogą być zlokalizowane w trzech płaszczyznach, które A. Kamrowska przedstawia następująco: 1. Płaszczyzna indywidualna: sprzyjające cechy osobowości niska samoocena, defensywność, zależność, bierność, perfekcjonizm; poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonania, niskie poczucie sprawności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych. 2. Płaszczyzna interpersonalna: między pracownikami a chorymi emocjonalne zaangażowanie, między przełożonymi i współpracownikami konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, agresja werbalna, mobbing, zamierzone lub niezamierzone przyczynianie się pracodawcy do poczucia obniżania wartości pracowników, np. kwestionowanie kompetencji i blokowanie aktywności zawodowej, 3. Płaszczyzna organizacyjna: cele instytucji jako sprzeczne z wartościami i normami uznawanymi przez pracownika: brak czasu na prowadzenie życia rodzinnego, stresory związane ze środowiskiem fizycznym, np. hałas, stresory związane ze sposobem wykonywania pracy, np. pośpiech, monotonia, praca w godzinach wieczornych i nocnych, stresory związane z funkcjonowaniem pracownika jako członka organizacji, np. brak możliwości wypowiadania swojej opinii w istotnych sprawach, stresory związane z rozwojem zawodowym niezadowolenie z przebiegu kariery, brak możliwości rozwoju zawodowego, brak poczucia stałości pracy, styl kierowania niedostosowany do zadań placówki i potrzeb pracowników [18]. Proces wypalenia zawodowego można także przedstawić w oparciu o stopnie wyrządzonej szkody: 1. Pierwszy stopień tak zwane stadium ostrzegawcze, charakteryzuje się uczuciem przygnębienia, irytacji. Mogą pojawić się w nim ustępujące bóle głowy, przeziębienia, kłopoty z bezsennością. Powrót do prawidłowego, optymalnego funkcjonowania na tym etapie nie jest jeszcze trudny. Zazwyczaj wystarczające jest zmniejszenie obciążenia pracą, krótki wypoczynek, jakieś hobby. 2. Drugi stopień pojawia się, gdy syndrom trwa już dłuższy czas, jest bardziej stały, którego charakterystycznymi objawami są: gorsze wykonywanie zadań, częste wybuchy irytacji, brak szacunku i wręcz pogardliwa postawa wobec innych osób [Star]. Interwencja na tym etapie wymaga już większego wysiłku i bardziej zdecydowanych kroków. Może okazać się, że niezbędny będzie dłuższy urlop, regeneracja sił przez oddanie się czynnościom nie związanym z pracą a sprawiającym przyjemność (hobby). Istotny jest też udział innych osób, jeszcze nie pomoc profesjonalna, ale odpoczynek w gronie przyjaciół. 59

60 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 3. Trzeci stopień to chroniczność syndromu. Następuje pełny rozwój objawów fizycznych, psychicznych i psychosomatycznych, zagrożone stają się nie tylko procesy poznawcze, emocjonalne, ale zachwianiu ulega również cała struktura osobowości. Objawy zespołu wypalenia zawodowego dotykają zarówno somatyki jak i fizycznego i społecznego funkcjonowania jednostki. Typowymi objawami dla tego stadium są uczucie osamotnienia i alienacji, kryzysy rodzinne, małżeńskie, przyjacielskie, depresja, nadciśnienie, wrzody. Wypalenie zawodowe na tym etapie bardzo wyraźnie dotyka nie tylko osobę poszkodowaną, ale całe jej społeczne otoczenie; członków rodziny, przyjaciół, współpracowników. Zazwyczaj wymagana jest już profesjonalna pomoc (lekarz, terapeuta, psycholog) [13], [14], [15], [21]. Wypalenie zawodowe oddziaływując na sferę emocjonalną, psychiczną i fizyczną człowieka może doprowadzić do jego wyczerpania. Na wyczerpanie fizyczne, emocjonalne i psychiczne składają się pewne cechy, które zostały przedstawione poniżej: 1. Wyczerpanie fizyczne : brak energii, chroniczne zmęczenie, osłabienie, podatność na wypadki, napięcie i kurcze w obrębie mięśni szyi i ramion, bóle pleców, zmiana zwyczajów żywieniowych, zmiana wagi ciała, zwiększona podatność na przeziębienia i infekcje wirusowe, zaburzenia snu, koszmary senne, zwiększone przyjmowanie leków lub konsumpcja alkoholu w celu zniwelowania wyczerpania fizycznego. 2. Wyczerpanie emocjonalne : uczucie przygnębienia, bezradności, beznadziejności i braku perspektyw, niepohamowany płacz, dysfunkcje mechanizmów kontroli emocji, uczucie rozczarowania, poczucie pustki emocjonalnej, pobudliwość, uczucie pustki i rozpaczy, osamotnienia, zniechęcenia, ogólny brak chęci do działania. 3. Wyczerpanie psychiczne : negatywne nastawienie do siebie, do pracy, do życia, wykształcenie nastawienia dezawuującego klientów (cynizm, lekceważenie, agresja), utrata szacunku do siebie, poczucie własnej nieudolności, poczucie niższej wartości, zerwanie kontaktów z klientami i kolegami [10]. Koncentracja i intensywność poszczególnych cech mogą być różne i zależą od czynników indywidualnych bądź sytuacyjnych. Objawy wypalenia są różnorodne, do najważniejszych Ch. Maslach zaliczyła: wypalenie to utrata energii człowiek czuje się przytłoczony, zestresowany i wyczerpany, wypalenie to utrata entuzjazmu; początkowa pasja ustąpiła cynizmowi. W pracy nic się nie podoba: klienci są uciążliwi, szefowie to zagrożenie, a koledzy zło konieczne. Wiedza fachowa, kreatywność czy wrażliwość przybladły i zgasły. Włącza się tryb oszczędzania energii, wypalenie to utrata pewności siebie ; bez energii i zaangażowania w pracę trudno znaleźć argumenty za jej kontynuowaniem. 60

61 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Efekty złej relacji z pracą mają tendencję do rozchodzenia się jak fala, pogarsza się zdrowie fizyczne i samopoczucie, przez co maleje odporność na choroby czy depresję, skuteczność współdziałania w zespole oraz jakość ulega obniżeniu, negatywne emocje przenoszą się na relacje z rodziną i przyjaciółmi, a świat traci wiele kolorów [11], [12]. A. Kamrowska przedstawiła fazy i objawy wypalenia zawodowego, gdzie do faz należą: miesiąc miodowy okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych, energia, optymizm i entuzjazm, przebudzenie czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nieadekwatna, pracuje coraz więcej i stara się, by idealistyczny obraz nie uległ zaburzeniu, szorstkość realizacja zadań zawodowych wymaga coraz więcej wysiłku, dołączają się kłopoty w kontaktach społecznych, wypalenie pełno objawowe rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się zaburzenia depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy, odradzanie się czas leczenia ran powstałych po wypaleniu zawodowym. Natomiast najważniejszymi objawami są: fizyczne znużenie, zaburzenia somatyczne i czynnościowe, wybuchy gniewu i irytacja, okresy bezczynności w pracy, inicjowanie konfliktów w pracy, ucieczka przed decyzjami, zmiana zachowań nadmierne spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, brak poczucia identyfikacji z zawodem [17], [18]. A. Perski wyróżnił kryteria diagnostyczne zespołu wypalenia, do których należą: A. Fizyczne oraz psychiczne symptomy wyczerpania utrzymują się co najmniej 2 tygodnie. Symptomy nasilają się w następstwie jednego albo kilku możliwych do zidentyfikowania czynników stresu, które utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy. B. Dominuje wyraźny brak psychicznej energii lub brak wytrzymałości. C. Co najmniej 4 z następujących symptomów występują każdego dnia przez co najmniej 2 tygodnie: kłopoty z koncentracją lub zaburzenia pamięci, wyraźne obniżenie zdolności radzenia sobie z wymaganiami lub wykonywaniem zadań pod presją czasu, emocjonalna labilność lub rozdrażnienie, zaburzenia snu, wyraźne osłabienie fizyczne lub przemęczenie, 61

62 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. dolegliwości fizyczne, takie jak: uczucie bólu, ucisk klatki piersiowej, kołatanie serca, problemy żołądkowo-jelitowe, zawroty głowy, nadwrażliwość na dźwięki. D. Symptomy te powodują klinicznie istotne cierpienia lub pogorszenie sprawności funkcjonowania w pracy oraz w relacjach międzyludzkich. E. Symptomy występują niezależnie od bezpośrednich fizjologicznych efektów spowodowanych jakimikolwiek środkami chemicznymi (środki uzależniające) lub od jakiejkolwiek choroby somatycznej albo urazu (np. cukrzyca, niedoczynność tarczycy, choroby spowodowane infekcjami). F. Jeżeli kryteria dla depresji właściwej, dystymii lub uogólnionych zaburzeń lękowych są jednocześnie spełnione, stwierdza się zespół wyczerpania wyłącznie jako uzupełnienie postawionej diagnozy. Aby można było postawić diagnozę muszą wystąpić wszystkie czynniki zaznaczone duża literą (A, B, C, D, E, F) [14]. Według Kliniki Stresu objawy wypalenia należą do trzech grup: 1. Funkcjonowanie fizyczne obniżona odporność organizmu, ogólne osłabienie, ból głowy, żołądka, nadciśnienie, zaburzenia snu; 2. Funkcjonowanie emocjonalne obniżona samoocena, czarnowidztwo, przygnębienie, bezradność, zmienność nastrojów; 3. Zachowania popadanie w konflikty, częste nieobecności w pracy, słabe zarządzanie czasem, zmniejszona efektywność pracy, coraz większy dystans do osób z którymi i dla których się pracuje (np. nauczyciel wobec dzieci, pracownik społeczny wobec podopiecznych) [22]. Kolejną klasyfikację skutków wypalenia zawodowego prezentuje E. Starostka, która jako jego najczęstsze następstwa wymienia: uczucie zawodu wobec samego siebie; złość i niechęć; poczucie winy; brak odwagi; obojętność; negatywizm, izolacja i wycofanie się; codzienne uczucie zmęczenia i wyczerpania, częste "spoglądanie na zegarek"; wielkie zmęczenie po pracy; utrata pozytywnych uczuć w stosunku do klientów; przesuwanie terminów spotkań z klientami; awersja do telefonów i wizyt klientów, stereotypizacja klientów; niezdolność do koncentrowania się na klientach lub ich wysłuchania; wrażenie bezruchu; cynizm i postawa strofująca wobec klientów; zakłócenia snu, częste przeziębienia i grypy; częste bóle głowy i dolegliwości przewodu pokarmowego; nieustępliwość w myśleniu i niechęć do zmian; nieufność i paranoidalne wyobrażenia; problemy małżeńskie i rodzinne; częsta nieobecność w miejscu pracy [21]. Sygnały ostrzegawcze wskazujące na zjawisko wypalenia, to: subiektywne poczucie przepracowania, brak chęci do pracy; niechęć wychodzenia do pracy, poczucie izolacji, osamotnienia; postrzeganie życia jako ponurego i ciężkiego; negatywne postawy wobec klientów; brak cierpliwości, 62

63 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo drażliwość, poirytowanie na gruncie rodzinnym, częste choroby, negatywne, ucieczkowe, a nawet samobójcze myśli [21]. Zdaniem B. Owerczuka, skutki wypalenia zawodowego mogą występować w następujących sferach życia człowieka: sfera fizyczna : zmniejszona odporność, bóle głowy, żołądka, podwyższone ciśnienie, zła dieta, używanie większej ilości tytoniu i kofeiny, bezsenność, wyczerpanie, długotrwałe poczucie zmęczenia, sfera emocjonalna : zmienność nastrojów, ogólne przygnębienie, obniżenie samooceny, brak wiary w zmianę sytuacji, poczucie bezradności, sfera behawioralna : absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec podopiecznych, złe zarządzanie czasem, wzrost wypadków w pracy, narzekanie, brak kreatywności, utrata umiejętności cieszenia się drobnymi przyjemnościami, sfera postaw : przeświadczenia o własnej niekompetencji lub doskonałości aż do urojeń wielkościowych, nieufność wobec przełożonych i kolegów, duży krytycyzm, pesymizm, szufladkowanie, znudzenie [13]. 5.4 PROFILAKTYKA A PROBLEM WYPALENIA ZAWODOWEGO Pojęcie profilaktyka pochodzi z języka greckiego prophylaktikos i znaczy zapobieganie [1], [4]. Zapobieganie zespołowi wypalenia zawodowego może odbywać się na trzech poziomach: indywidualnym, indywidualno-instytucjonalnym i instytucjonalnym. Na poziomie indywidualnym zapobiega się negatywnym psychologicznym skutkom stresu poprzez odwołanie się do jednostkowych (osobistych) reakcji na czynniki stresujące. W drugim, wiodącą rolę odgrywają działania zwiększające odporność pracownika na stresory zawodowe w miejscu pracy. Interwencje dotyczące instytucji koncentrują się na podniesieniu jakości i obniżeniu kosztów pracy [1], [8], [17]. To, czy wypalenie zawodowe nastąpi, zależy od bardzo wielu czynników osobistych i środowiskowych. Starając się zapobiec wystąpieniu wypalenia zawodowego powinno się: nie stawiać sobie wysokich wymagań przy niewielkich możliwościach wpływu na sytuację, działać zgodnie ze swoimi wartościami, unikać zachowań agresywnych lub uległych w różnych rolach (dom, praca, sytuacje społeczne), stosować obiektywną interpretację wydarzeń, a ofensywną wobec trudności, dbać o swoje ciało, dietę, ćwiczenia fizyczne, rytm snu, relaks i podstawową higienę, być odpowiedzialnym, nie zaniedbywać rozwoju zawodowego, dbać o partnerskie relacje i system wsparcia, umiejętnie organizować czas prywatny i czas pracy [21]. Istnieją różne sposoby zapobiegania wypaleniu zawodowemu i radzeniu sobie 63

64 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. z już zaistniałym. Jak zauważa J. Piekarska bardzo ważne jest np. podejmowanie pracy zgodnej ze zdobytą wiedzą, umiejętnościami, a przynajmniej zainteresowaniami. Konieczne jest również podjęcie wysiłku w kierunku rozwoju własnej osobowości, adekwatnej samooceny, obiektywnej oceny rzeczywistości. Niezbędne są umiejętność mówienia nie oraz radzenia sobie ze stresem. Dzięki nim sytuacje trudne będą postrzegane jako wyzwanie, a nie jako zagrożenie lub strata. Musimy pamiętać o dobrych relacjach z bliskimi, to na ich pomoc i wsparcie możemy liczyć w trudnych sytuacjach [20]. Do środków zapobiegawczych wypaleniu, które mogą stosować pracodawcy, można zaliczyć: przykładanie dużej wagi do powierzania pracownikom zadań adekwatnych do ich możliwości i kompetencji, udzielanie obiektywnej i konstruktywnej oceny w odniesieniu do pracy zatrudnionych osób, stwarzanie możliwości uczenia się i rozwoju, adekwatne wynagradzanie pracowników, kultura organizacyjna, w której cenione są pozytywne relacje interpersonalne, organizowanie treningów z zakresu umiejętności interpersonalnych, komunikacji, rozwiązywania konfliktów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem, dbanie o to, by pracownik przynajmniej raz w roku brał urlop nie krótszy niż 2 tygodnie, organizowanie 5-10 minutowych przerw co około półtorej godziny pracy. W sytuacji, gdy pracodawca nie jest w stanie zapewnić pracownikom godziwych zarobków, powinien zadbać o etos ich pracy, ponieważ ten rodzaj rekompensaty przyniesie korzyści obu stronom [21]. Pracownicy, aby nie ulec wypaleniu zawodowemu, powinni: wyznaczać sobie realistyczne cele. Zamierzenia dalekosiężne uzupełniać celami cząstkowymi, wymiernymi i możliwymi do osiągnięcia, rozpisanymi na dzień, tydzień, miesiąc, odpoczywać. Pożądane są zmiany formy aktywności, częste kontakty z osobami, które wprawiają innych w dobry nastrój, zrobienie czegoś, co nie jest związane z pracą zawodową, jeśli w pracy masz wiele kontaktów z ludźmi, dbać o momenty wyciszenia i wycofania się. Samotny spacer w parku czy lektura książki pozwolą spokojnie zebrać myśli i dadzą wytchnienie, traktować sprawy zawodowe mniej osobiście. Chodzi tu o zatracenie granic i nadmierne identyfikowanie się z problemami innych. Szukać przeciwwagi dla spraw zawodowych w rodzinie, uczyć się czegoś nowego. Nie poddawać się rutynie. Nauczyć się też nie tylko dawać, ale i korzystać z życzliwości i pomocy innych, 64

65 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo poznawać siebie, swoje reakcje i ograniczenia! Nikt nie jest doskonały, najważniejsze, by rozumieć, co jest naszą mocną, a co słabą stroną, zauważać to, co dobre, nawet jeśli są to drobne sprawy. Doceniać zalety i dobrą wolę innych, łatwiej wtedy znieść nieuniknione porażki i frustrujące sytuacje, kultywować odpowiedni styl życia. Rozwijać swoją osobowość i przede wszystkim zawsze starać się być sobą autentyczność daje poczucie wewnętrznej harmonii i spokoju [21]. WNIOSKI Reasumując należy podkreślić, że walka z wypaleniem zawodowym jest korzystna i potrzebna nie tylko z perspektywy osoby wypalonej oraz jej rodziny i przyjaciół. Także organizacje i przedsiębiorstwa niedopuszczające do wypalenia zawodowego swoich pracowników i walczące z nim, na tym zyskują. Firmy i organizacje, mogą walczyć z wypaleniem zawodowym poprzez: zarządzanie stresem (a zwłaszcza jego przyczynami), rozładowywanie stresu (wyjazdy integracyjne, szkolenia), poszukiwanie źródeł stresu i neutralizowanie lub ograniczanie ich przez samych pracowników, zmianę postrzegania i oceny sytuacji stresujących przez pracowników, wsparcie społeczne (atmosfera i kultura organizacyjna firmy mają ogromny wpływ na częstotliwość występowania wypalenia zawodowego) [8], [19]. Problematyka prewencji wypalenia w literaturze przedmiotu podejmowana była najczęściej łącznie z prewencją stresu pracy. Należy zauważyć, że utożsamianie profilaktyki stresu z profilaktyką wypalenia wydaje się zbyt daleko posuniętym uproszczeniem. Wypalenie jest bowiem zjawiskiem specyficznym, ma określoną strukturę i przebieg. Jednakże z punktu widzenia popularyzacji wiedzy o wypaleniu, połączenie problematyki profilaktyki stresu pracy i profilaktyki wypalenia nie jest błędem. Wypalenie zawodowe jest bowiem jedną z konsekwencji stresu doświadczanego w pracy, a zatem profilaktyka stresu w pracy będzie jednocześnie profilaktyką wypalenia zawodowego. Zanim wypalenie rozwinie się w pełni, pojawiają się symptomy, które informują o pogłębiających się problemach. Dokładna autodiagnoza umożliwia podjęcie kroków zaradczych i uruchomienie zmiany w pożądanym kierunku. Działania profilaktyczne z zakresu zapobiegania wypaleniu zawodowemu są całkiem realne i możliwe do spełnienia. Ważna jest świadomość, iż takie zagrożenie istnieje i zdecydowana postawa pracowników i pracodawców w celu przeciwdziałania im. Każdy z nas posiada olbrzymi potencjał i możliwości budowania efektywnego stylu przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Aktywność fizyczna, odpoczynek, relaks, hobby ma tu niebagatelne znaczenie [21]. Wpływ na pojawienie się wypalenia zawodowego wywiera w znacznym stopniu środowisko w którym pracujemy, im jest ono bardziej bezpieczne, higieniczne i przyjazne pracownikowi, tym zjawisko wypalenia zawodowego ma tam mniejszy zasięg i w porę zostaje eliminowane [8], [9]. 65

66 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. LITERATURA 1. M. Anczewska, P. Świtaj, J. Roszczyńska. Praca Poglądowa na temat wypalenia zawodowego, Postępy Psychiatrii i Neurologii. Warszawa, 2005 r. 2. E. Aronson. Człowiek istota społeczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 r. 3. E. Aronson, T.D Wilson, R.M. Akert. Psychologia społeczna. Serce i umysł. Wydaw. Zysk i S-ka, Poznań, 1997 r. 4. T. Bauman, T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. Wydaw. Akademickie Żak, Warszawa, 2001r. 5. E. Bilska. Jak Feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego, Niebieska Linia, nr 4/2004 r. 6. E. Bilska. Profilaktyka wypalenia zawodowego, Niebieska Linia, nr 5/2008 r. 7. A. Gembalska-Kwiecień. Stres zawodowy w górnictwie. Bezpieczeństwo pracy i ochrona środowiska w górnictwie. kwartalnik Wyższego Urzędu Górniczego, nr 4, Katowice A. Gembalska-Kwiecień, E. Zając. Stres w pracy, jego przyczyny i konsekwencje. Śląskie Wiadomości Elektryczne, Katowice nr 3/ 2005 (60). 9. A. Gembalska-Kwiecień, E. Zając. Stres zawodowy. Praca Zdrowie Bezpieczeństwo. Katowice nr 2/ S.M. Litzke. Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańskie Wydaw. Psychologiczne, Gdańsk 2007 r. 11. Ch. Maslach. Pokonać wypalenie zawodowe: sześć strategii poprawienia relacji z pracą. Wydaw. Wolters Kluwer, Warszawa, 2010 r. 12. Ch. Maslach. Wypalenie się: utrata troski o człowieka. P.G. Zimbardo, F.L. Ruch. Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994 r. 13. B. Owerczuk. Czy wypalenie zawodowe może mnie dotyczyć? Symptomy, profilaktyka, przeciwdziałanie, Rada szkoleniowa w ZSS Nr 78 im. E. Szelburg- Zarembiny w Instytucie Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka, r. 14. A. Perski. Poradnik na czas przełomu : o stresie, wypaleniu oraz drogach powrotu do życia w równowadze. Wydaw. Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa, 2004 r. 15. A. Perski, J. Rose. Nie musisz być najlepsza :jak nie wpaść w pułapkę perfekcjonizmu, uniknąć stresu i wypalenia. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa, 2010.r. 16. H. Sęk. Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004 r. 17. J. Terelak. Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz, 2001 r [07.04.r.] Kamrowska A., Wypalenie zawodowe Uniwersytet Medyczny w Łodzi Klinika Psychiatrii 66

67 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Dorosłych 19. M. Ksiądzyna. O wypaleniu zawodowym. Pobrano z: [07.04.r.], 20. J. Piekarska. Rozmowa z psychologiem społecznym. Pobrano z: [07.04.r.], 21. E. Starostka. Wypalenie zawodowe przyczyny, objawy i konsekwencje dla funkcjonowania społecznego jednostki. Pobrano z: [07.04.r.], 22. Wypalenie zawodowe i jego objawy. Pobrano z: [07.04.r.], 23. K. Skoczek. Wypalenie zawodowe: przyczyny i objawy. Sposoby na wypalenie zawodowe. Pobrano z: [07.04.r.] 67

68 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. WYPALENIE ZAWODOWE CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA. SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA Streszczenie: Prezentowany artykuł zajął się problemem wypalenia zawodowego, przedstawił charakterystykę zjawiska, jego przyczyny, skutki, oraz metody profilaktyki i przeciwdziałania zjawisku. Kwestia wypalenia zawodowego jest powszechna, ponieważ dosięga coraz szersze rzesze pracowników. Nasilenie tego problemu może budzić niepokój, gdyż niesie za sobą wiele negatywnych skutków, między innymi: wpływa na stan zdrowia, bezpieczeństwo innych oraz na rozwój osobowości, na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie i na przebieg kariery zawodowej. Może prowadzić w konsekwencji do dużych strat ponoszonych przez przedsiębiorstwa, pracodawców i samych pracowników. W naszym kraju coraz częściej słyszy się o potrzebie przeciwdziałania wypaleniu zawodowego, powstają różnorodne programy prewencji, a także placówki profilaktyczne. Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, stres zawodowy, skutki wypalenia zawodowego THE PROFESSIONAL BURNOUT CHARACTERISTICS OF THE PHENOMENON AND MANNERS OF THE COUNTERACTION Abstract: The presented article dealt with the problem of the professional burnout, presented characteristics of the phenomenon, his causes, effects, and methods of the prevention and the counteraction for phenomenon. The issue of the professional burnout is universal, since is reaching more and more wide crowds of employees. Increasing this problem can be a matter of concern, because is bringing a lot of adverse effects, among others: affects the medical condition, safety other and to the development of the personality, for functioning of the individual in the society and for a career. He can lead in consequence to heavy losses incurred by enterprises, employers and very employees. They in our country more and more often hear about the need of the counteraction for professional burnout, diverse programs of the prevention, as well as preventive institutions are formed. Key words: professional burnout, professional stress, effects of the professional burnout dr Anna GEMBALSKA-KWIECIEŃ, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Anna.Gembalska-Kwiecień@polsl.pl dr inż. Jolanta IGNAC-NOWICKA Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Jolanta.Ignac-Nowicka@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

69 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 6.1 WPROWADZENIE POSTĘP TECHNOLOGICZNY, A CHOROBY ZAWODOWE W GÓRNICTWIE Pomimo systematycznej poprawy warunków pracy oraz stałych postępów w diagnostyce medycznej, choroby zawodowe nadal stanowią w Polsce poważny problem społeczny. Przyczyna nie tkwi w braku wiedzy o chorobach zawodowych, ale wynika w dużej mierze ze specyfiki środowiska pracy w górnictwie, a także jest następstwem niewłaściwie prowadzonej profilaktyki chorób zawodowych. Na wielkość zagrożenia mają wpływ bardzo często sami pracownicy, którzy często zaniedbują zasady stosowania ochron osobistych w profilaktyce chorób zawodowych. Na stan higieny pracy w zakładach górniczych decydujący wpływ mają oczywiście zagrożenia naturalne, nierozerwalnie związane z istotą górnictwa, ale stan ten kształtują również zagrożenia niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, wynikającymi z zastosowanej technologii pozyskiwania kopalin. Podstawowymi elementami przeprowadzanej obecnie reformy górnictwa są poza restrukturyzacją finansową, również redukcja zatrudnienia, upraszczanie modelu zakładów górniczych oraz zwiększanie koncentracji wydobycia. Szczególnie te dwa ostatnie elementy mogą generować zmiany w kształtowaniu się zagrożeń niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami w środowisku pracy zakładów górniczych, a to z kolei może wpływać na zmiany w kształtowaniu się stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie. 6.2 CHOROBY ZAWODOWE W GÓRNICTWIE Za choroby zawodowe uznaje się tylko takie choroby, które zostały ujęte w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy [1]. Do chorób zawodowych, które najczęściej występują w górnictwie zalicza się: pylice płuc, przewlekłe zapalenie oskrzeli, które spowodowało trwałe upośledzenie sprawności wentylacyjnej płuc, obustronny trwały ubytek słuchu spowodowany hałasem, 6 69

70 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. zespół wibracyjny, choroby wywołane działaniem wysokich temperatur otoczenia [1]. Zagrożenie chorobowe stanowią obiekty środowiska pracy określone jako czynniki szkodliwe, które wskutek długotrwałego oddziaływania na pracownika mogą doprowadzić do przewlekłych stanów chorobowych, niestanowiących urazu. Zagrożenie chorobowe wynika przede wszystkim z właściwości czynnika szkodliwego. Wpływ czynnika ludzkiego na wielkość zagrożenia chorobowego jest znacznie mniejszy niż w przypadku zagrożenia wypadkowego i wynika z możliwości pośredniego wpływu na kształtowanie parametrów środowiska pracy, dotyczących czynnika szkodliwego. Przykładem jest stosowanie ochron osobistych, które zależy od uświadomienia załodze konieczności ich stosowania. Niektóre czynniki szkodliwe występujące w środowisku pracy, np. hałas, wibracje, temperatura, pyły, mogą w szczególny sposób kształtować sprawność fizyczną i psychiczną załogi podczas podejmowania decyzji i w związku z tym wpływać nie tylko na rozwój chorób zawodowych, ale również na zagrożenia wypadkowe [2]. 6.3 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH CZYNNIKÓW SZKODLIWYCH Czynniki fizyczne najczęściej wywołujące choroby zawodowe wśród górników to hałas, wibracje, mikroklimat oraz pyły przemysłowe. Pyłem, który stanowi zagrożenie dla układu oddechowego człowieka nazywa się zbiór cząsteczek stałych, wyrzucanych do powietrza atmosferycznego i pozostających w nim przez pewien czas. Najczęściej są to cząstki o wymiarach poniżej 300 μm (mikrometrów). Pyły, w zależności od działania na organizm ludzki, można podzielić na: pylicotwórcze, drażniące, alergiczne, toksyczne, rakotwórcze [3]. Najwyższe dopuszczalne stężenia pyłów szkodliwych dla zdrowia (NDS) określone są w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 listopada 2002 roku (Dz. U. Nr 217, poz. 1833). Stężenia pyłów, o których mowa powyżej, to: pył całkowity zbiór cząsteczek mających zdolność przenikania do organizmu człowieka w procesie oddychania, pył respirabilny zbiór cząsteczek o średnicy ziaren poniżej 3,5 μm, mających zdolność przedostania się przez wstępny selektor dróg oddechowych i dotarcia aż do pęcherzyków płucnych, włókna cząsteczki pyłu, których długość jest większa od 5 μm, a stosunek długości do średnicy jest większy od 3:1 [4]. Pyły wnikające do organizmu człowieka są wchłaniane przez tkanki wywołując negatywne skutki zdrowotne. Szkodliwe działanie pyłu zależy przede wszystkim od: rodzaju wchłanianego pyłu i jego składu chemicznego, czasu narażenia pracownika (ekspozycji), rozdrobnienia cząstek pyłu, struktury krystalicznej, rozpuszczalności w płynach ustrojowych, 70

71 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo wysiłku fizycznego podczas wykonywanej pracy, właściwości osobniczych narażonego pracownika (wieku, płci, czynników genetycznych i immunologicznych), czynników zewnętrznych (temperatury powietrza, wilgotności) [5]. Pyły przemysłowe w kopalniach węgla kamiennego wywołane są pyłem kamiennym zawierającym drobne pyłki krzemionki bądź mieszaniny pyłu węglowego z domieszką pyłu krzemionki. W skutek wyrobku powstają pyły, których to skutkiem jest powstanie pylicy. Pylica jest chorobą ciężką i przewlekłą, zachorowanie na nią jest procesem nieodwracalnym i przeważnie kończy się wykluczeniem pracownika ze środowiska pracy. Podstawą oceny narażenia na pył są wartości NDS pyłów określane okresowo na stanowiskach pracy. Z kolei procedura oceny ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na pyły, składa się z siedmiu etapów: ustaleniu chronometrażu pracy (odniesienie wyników pomiarów do 8- godzinnego dnia pracy), przeprowadzenia analizy jakościowej pyłu (identyfikacja składników pyłu), pobrania próbek pyłu w strefie oddychania pracownika, oznaczenia stężenia pyłu i obliczenia wskaźników narażenia, oceny narażenia (porównanie wartości wskaźników narażenia z wartością NDS), oszacowania poziomu ryzyka zawodowego, działań profilaktycznych [5]. Hałasem jest dźwięk o dowolnym charakterze akustycznym, niepożądany w danych warunkach i przez daną osobę, zatem jest odczuciem subiektywnym. Hałasem są, więc niekorzystne dla ucha ludzkiego dźwięki. Źródło hałasu wywołuje fale akustyczne, które docierając do ucha ludzkiego mogą wywołać w nim, a także w całym organizmie, zmiany chorobowe, jeżeli przekraczają ustalone normy, czyli najwyższe dopuszczalne natężenia NDN [4]. Według Polskiej Normy hałasem jest dźwięk o dowolnym charakterze akustycznym, niepożądany w danych warunkach i przez daną osobę [3]. Źródła hałasu przemysłowego można podzielić na: mechaniczne (np. hałas wywołany przez maszyny i urządzenia o napędzie mechanicznym, elektrycznym, pneumatycznym), technologiczne (np. kruszenie, łamanie, itp.), hydrodynamiczne (np. ruch płynów w rurociągach), aerodynamiczne (np. ruch gazów w rurociągach i wentylatorach). Szkodliwe lub uciążliwe skutki hałasu zależą od: natężenia hałasu, czasu ekspozycji na hałas, rodzaju źródeł hałasu, relacji pomiędzy źródłem hałasu i pracownikiem [4]. 71

72 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Negatywne oddziaływanie hałasu na organizm człowieka można podzielić na dwa rodzaje: wpływ hałasu na narząd słuchu, poza słuchowe działanie hałasu na organizm. Ujemne skutki oddziaływania hałasu na organizm człowieka mogą być w postaci skutków zdrowotnych jak i funkcjonalnych (rys. 6.1), których efektem są choroby i obniżenie jakości oraz wydajności wykonywanej pracy [5]. Oprócz uszkodzenia narządu słuchu hałas oddziałuje również ujemnie na centralny system nerwowy człowieka, wywołując np. zmiany rytmu bicia serca, wzmożenie przemiany materii i inne objawy. Powoduje również wzrost zmęczenia nerwowego, połączonego z występowaniem tendencji do depresji lub pobudzenia, co odbija się ujemnie na wydajności, jak i na bezpieczeństwie pracy. Dopuszczalny poziom równoważny hałasu, ze względu na ochronę słuchu na wszystkich stanowiskach pracy, przy 8-godzinnym narażeniu, nie powinien przekraczać wartości 85 db [4]. Wibracje, będące skutkiem drgań mechanicznych przenoszone są na organizm pracownika poprzez bezpośredni kontakt organizmu ze źródłem drgań [4]. Drgania można klasyfikować ze względu na miejsce wnikania do organizmu człowieka: drgania ogólne drgania o oddziaływaniu ogólnym, przenikające do organizmu człowieka przez jego nogi, miednicę, plecy lub boki, drgania miejscowe drgania oddziaływujące na organizm człowieka przez kończyny górne [5]. SZKODLIWE DZIAŁANIE HAŁASU NA ORGANIZM CZŁOWIEKA Skutki funkcjonalne: obniżenie poczucia niezależności i bezpieczeństwa, obniżenie poczucia komfortu pogorszenie orientacji w środowisku i porozumiewania się Obniżenie wydajności i jakości wykonywanej pracy Skutki zdrowotne: obniżenie sprawności psychofizycznej, pogorszenie ogólnego stanu zdrowia (fizycznego i psychicznego) pogorszenie funkcjonowania układu somatycznego i narządu słuchu Choroby (schorzenia) Źródło: [5]. Rys. 6.1 Wpływ hałasu na organizm człowieka Wibracja oddziałuje na organizm zarówno w miejscu styczności tkanek ze źródłem 72

73 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo drgań, jak i na funkcje organów jako całości i układ nerwowy. Zespół zmian powstałych w wyniku wibracji zwany jest zespołem wibracyjnym [5]. Objawy chorobowe dotyczą przede wszystkim: układu krążenia krwi (niedokrwienie), układu kostno-stawowego, układu nerwowego ( zaburzenia czucia, zwiększenie czasu reakcji), zaburzeń czynności przewodu pokarmowego, zaburzeń ogólnych (osłabienie, zawroty głowy, bezsenność, zmiany usposobienia) [3]. W ocenie narażenia pracownika na szkodliwy wpływ wibracji charakteryzuje się: wielkości charakteryzujące intensywność drań (przyśpieszenie skuteczne, przyspieszenie szczytowe), częstotliwość drgań, rodzaj drgań, czas i rodzaj dziennej ekspozycji na drgania, kierunek rozchodzenia się drgań w przestrzeni, okres, w którym występowało narażenie na działania drgań. Przy pracach wykonywanych w zasięgu oddziaływania mechanicznych drgań maszyn i urządzeń oraz narzędzi ręcznych mogą powstać szkodliwe zmiany w układzie nerwowym, naczyniowym i ruchowym organizmu ludzkiego, zwane chorobą wibracyjną lub zespołem wibracyjnym. Szkodliwość działania drgań na organizm ludzki zależy od częstotliwości drgań oraz od wartości przyspieszenia drgań im większa jest wartość tych parametrów, tym szkodliwość drgań jest większa. Organizm człowieka reaguje na drgania o częstotliwości od 4 do 800 Hz, natomiast największą wrażliwość wykazuje na drgania w zakresie częstotliwości od 4 do 8 Hz [4]. 6.4 ANALIZA ZACHOROWALNOŚCI NA CHOROBY ZAWODOWE W GÓRNICTWIE Wg raportu Wyższego Urzędu Górniczego w latach w górnictwie stwierdzono 3412 przypadków chorób zawodowych, z czego najwięcej było zachorowań na pylicę płuc (2718 przypadków), co daje 79,7% wszystkich przypadków chorób zawodowych orzeczonych w tym czasie. Pylica płuc stanowi w górnictwie największy udział w strukturze występujących chorób zawodowych i jest najpoważniejszym problemem zdrowotnym szczególnie wśród górników. Na podstawie informacji zebranych przez Wyższy Urząd Górniczy w latach stwierdzono, w czynnych kopalniach węgla kamiennego, łącznie 2082 przypadki zachorowań na pylicę płuc (nie uwzględniając przypadków pylicy płuc byłych pracowników zlikwidowanych kopalń), co stanowi około 61,0% wszystkich przypadków chorób zawodowych. Wśród byłych (emerytowanych) pracowników stwierdza się 82,8% przypadków zachorowań na pylicę płuc. Wg WUG w 2013 roku, w czynnych kopalniach węgla kamiennego, odnotowano wzrost stwierdzonych przypadków pylicy płuc o 10,7% w porównaniu do roku poprzedniego. Łącznie na 300 zachorowań na pylicę płuc wśród górników, w czynnych 73

74 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. kopalniach węgla kamiennego, 47 zachorowań stwierdzono u czynnych zawodowo pracowników, co stanowi 15,7%, a 253 zachorowania u byłych pracowników, co stanowi 84,3% [6]. W tabeli 6.1 przedstawiono statystyczny rozkład ilości przypadków zachorowań na choroby zawodowe wśród górników w latach w górnictwie węgla, a tabeli 6.2 odpowiednio w górnictwie ogółem. Tabela 6.1 Ilość odnotowanych przypadków zachorowań na choroby zawodowe wśród górników w latach w górnictwie węgla GÓRNICTWO WĘGLA* Choroba zawodowa Pylice płuc Trwały ubytek słuchu Zespół wibracyjny Przewlekłe zapalenie oskrzeli Inne choroby zawodowe RAZEM Źródło: [6]. * Dane wg Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi Tabela 6.2 Ilość odnotowanych przypadków zachorowań na choroby zawodowe wśród górników w latach ogółem w górnictwie GÓRNICTWO WĘGLA* Choroba zawodowa Pylice płuc Trwały ubytek słuchu Zespół wibracyjny Przewlekłe zapalenie oskrzeli Inne choroby zawodowe RAZEM Źródło: [6]. * Dane wg Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi Liczność przypadków odnotowanych chorób zawodowych na przestrzeni lat wykazuje tendencję malejącą w odniesieniu do każdego schorzenia. Jednak biorąc pod uwagę spadek zatrudnienia w górnictwie jaki notuje się od 2001 roku, spadek ilości przypadków chorób zawodowych jest niewielki lub wręcz żaden. Z tego powodu podjęto działania na rzecz zwiększonej dbałości o profilaktykę chorób płuc. Położono nacisk na rzetelne pobieranie próbek pyłu kopalnianego z wyrobisk górniczych przez służby pyłowe kopalń. W wyniku działań podjętych przez WUG, próbki pyłu kopalnianego pobierano wyrywkowo w obecności nadzoru górniczego, następnie oddawano do analizy do laboratoriów innych niż kopalniane (w tym również do laboratorium GIG). Bardzo istotnym elementem wspierającym proces poprawy skuteczności profilaktyki pylicy płuc było zaakceptowane przez przedsiębiorców, na posiedzeniu Komisji Bezpieczeństwa Pracy w Górnictwie Katalogu dobrych praktyk dokumentu opracowanego w Wyższym Urzędzie Górniczym, zawierającego zbiór zasad i propozycji konkretnych działań zmierzających do ograniczenia zachorowań na pylicę płuc [6]. 74

75 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 6.5 ZAGROŻENIA ZDROWOTNE GÓRNIKÓW NA TLE CZYNNIKÓW GÓRNICZO- TECHNICZNYCH EKSPLOATACJI ZŁÓŻ Rozwój przemysłu górniczego ukierunkowany jest głównie na intensyfikację wydobycia, co osiąga się poprzez zastosowanie nowych, coraz bardziej wydajnych urządzeń wydobywczych. Jednak proces intensyfikacji robót górniczych wiąże się często ze zwiększeniem wielkości czynników narażenia w miejscu pracy. Zwiększanie parametrów urobkowych urządzeń górniczych pociąga za sobą zwiększanie wielkości czynników uciążliwych pojawiających się w miejscu pracy, które wymagają nowych rozwiązań zabezpieczających. Dotyczy to zwłaszcza urządzeń będących źródłem hałasu, wibracji oraz uwalniania pyłów do powietrza. Zagrożenie pracowników działaniem pyłów szkodliwych dla zdrowia występuje głównie podczas prowadzenia procesów technologicznych, związanych przede wszystkim z bezpośrednim pozyskiwaniem węgla podczas jego urobku. Miejscami szczególnie narażonymi na działanie pyłów szkodliwych dla zdrowia są stanowiska pracy w przodkach eksploatowanych ścian, drążonych chodników i stanowiska pracy w wyrobiskach z odstawami urobku. Głównymi czynnikami górniczo-technicznymi, sprzyjającymi powstawaniu pylicy u górników kopalń węgla kamiennego, są: schodzenie z eksploatacją węgla na coraz to większe głębokości, co powoduje zmniejszenie się nawodnienia pokładów i wzrost ilości pyłów suchych, wzrost eksploatacji cienkich pokładów zawierających węgiel koksowy, co z kolei wymaga drążenia chodników węglowo-kamiennych, będących źródłem pyłów najbardziej szkodliwych dla zdrowia, nieprawidłowe stosowanie mechanizacji: urabiania, ładowania i transportu urobku, która może wpływać także na wzrost zapylenia wyrobisk podziemnych. W wyżej wymienionej sytuacji powstają nowe rozwiązania techniczne kombajnów górniczych zwiększające możliwości wydobycia różnych złóż przy podwyższaniu parametrów wydajności eksploatacji (prędkość posuwu sukcesywnie zwiększa się obecnie nawet od do 9,2 m/min np.: dla kombajnu typu KGU 600), co zwiększa wielkość zagrożenia pyłem na stanowiskach przodkowych [7]. Źródłem hałasu przemysłowego w górnictwie są przede wszystkim urządzenia i wyposażenie techniczne eksploatowane w wyrobiskach górniczych. Na wielkość hałasu w przemysłowych pomieszczeniach górniczych oraz jego rozprzestrzenianie się ma wpływ nie tylko samo źródło hałasu, ale również takie czynniki, jak usytuowanie źródła hałasu względem ścian i stanowisk pracy, kształt pomieszczenia, a zwłaszcza sufitu, rodzaj ścian, istnienie przeszkód na drodze fal dźwiękowych w postaci stojących maszyn, itp. Stanowiska pracy, na których stwierdza się występowanie ponadnormatywnego natężenia hałasu, to między innymi: obsługa ściany, tj. dolnych i górnych skrzyżowań ścianowych, obsługa kombajnów ścianowych, obsługa przesypu z przenośnika, obsługa przodków chodnikowych drążonych kombajnami chodnikowymi, obsługa stacji urządzeń chłodniczych i odmetanowania. W tabeli

76 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. znajduje się przykładowy wykaz miejsc pracy w kopalniach węgla kamiennego, w których natężenie hałasu osiąga wartości szkodliwe dla organizmu ludzkiego. Źródłem drgań przy pracy w górnictwie są głównie młotki i wiertarki pneumatyczne, wiertarki i młoty udarowe, kotwiarki oraz inne ręczne narzędzia, głównie jeżeli używa się ich w stanie uszkodzonym lub mocnego wyeksploatowania [8]. Tabela 6.3 Główne źródła hałasu oraz miejsca ich występowania w kopalniach węgla kamiennego Miejsce występowania hałasu Przodki ścianowe Przodki chodnikowe Określenie źródła hałasu Maksymalny stwierdzony poziom hałasu L A [db] wiercenia otworów strzałowych wiertarkami udarowymi 87 transport urobku przenośnikiem zgrzebłowym pancernym 95 praca młotków mechanicznych 105 praca ładowarek zasięrzutnych praca wentylatora lutniowego 102 Komora maszyny wyciągowej dla szybiku praca maszyny wyciągowej 98 Główne chodniki przewozowe przy przejeździe pociągu 94 w elektrowozie podczas jazdy Podszybie praca zapychaków szybowych praca urządzeń skipowych Nadszybie zapychanie wozów do klatki i obieg wozów Sortownia praca urządzeń przeróbczych, wywrotu i urządzeń transportowych Hala maszyny wyciągowej praca elektrycznej maszyny wyciągowej z przekładnią zębatą 98 Hala sprężarek praca zębatek odśrodkowych praca sprężarek tłokowych 100 Elektrosiłownia praca turbin generatorów Wylot dyfuzora praca głównego wentylatora osiowego Źródło: [8] W kopalniach często stwierdza się przekroczenie dopuszczalnych norm drgań miejscowych dla ręcznych urządzeń. Zgodnie z prowadzonymi pomiarami przez Państwowy Instytut Geologiczny we Wrocławiu, urządzenia typu wiertarki pneumatyczne oraz młotki pneumatyczne (np.: wiertarka WUP 22 oraz młotek MK 8) podczas pracy znacznie przekraczają dopuszczalne normy wartości przyspieszenia drgań miejscowych. Podobne zagrożenia wibracją miejscową dotyczą niektórych typów kotwiarek. Natomiast źródłem wibracji ogólnej są najczęściej kombajny chodnikowe, sprągoładowarki oraz lokomotywy dołowe. 6.6 ROZWÓJ ŚRODKÓW TECHNICZNYCH NA RZECZ PROFILAKTYKI CHORÓB ZAWODOWYCH Większość stwierdzonych chorób zawodowych powstaje w wyniku wieloletniej ekspozycji na czynniki szkodliwe i powstaje po minimum 10-letnim narażeniu. Następstwa chorób tytułu choroby zawodowej prowadzą do określonych konsekwencji ekonomicznych, dlatego duże znaczenie ma podjecie odpowiednich działań 76

77 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo profilaktycznych. Koncentracja wydobycia, wzrost mechanizacji urabiania i ładowania urobku przy równoczesnym intensywnym przewietrzaniu (koniecznym dla zwalczania zagrożenia metanowego i utrzymania odpowiednich warunków klimatycznych) powoduje wzrost zagrożenia pyłowego oraz zagrożenia związanego z nadmiernym hałasem. Technologia urabiania kombajnami jest pyłotwórcza, dlatego też dąży się do coraz to lepszych rozwiązań technologicznych, minimalizujących strumień emitowanego pyłu. W tym celu stosuje się różne technologie urabiania i przewietrzania chodników. Podczas urobku stosuje się takie techniki zmniejszenia zapylenia jak: wstępne nawilżanie pokładów węglowych, wysokociśnieniowe zraszanie, system extraction drum, odgrodzenie strumienia pyłu, odpylacze mokre i suche [2]. Ponadto prowadzi się ciągły pomiar zapylenia w okolicy urabianych ścian i zaleca stosowanie ochron indywidualnych. Do zwalczania nadmiernego zapylenia spowodowanego procesem urabiania służy instalacja wodna zabudowana na kombajnie. Instalacja ta poza funkcją zwalczania zapylenia stanowi układ chłodzenia silników elektrycznych i oleju w układzie hydraulicznym kombajnu. Zasilanie instalacji wodnej może odbywać się z agregatu wodnego lub bezpośrednio z rurociągu przeciwpożarowego. Rozwój technologii urabiania kombajnami wydaje się dążyć do zwiększenia wydajności tych urządzeń również w zakresie usprawniania skuteczności odpylania za pomocą nabudowanych urządzeń zraszających w celu eliminacji nadmiernego zapylenia. Obecnie nowoczesne kombajny wyposażone są w specjalne tzw. inżektorowe urządzenie zraszające o dużej skuteczności odpylania. Urządzenie to zapewnia równomierny kształt strugi oraz symetryczny rozkład rozdrobnionych kropli wody na powierzchni zraszania, gwarantując skuteczne zwalczanie zagrożenia pyłowego oraz zagrożenia od iskier mechanicznych. Rozwartość stożka zraszania zapewnia skuteczne chłodzenie noża, bruzdy skrawania oraz skuteczne strącanie pyłu wytwarzanego w trakcie urabiania. Zasada działania urządzenia polega na wykorzystaniu zjawiska Coanda. Strumień wody wytryskujący z dyszy zasysa z atmosfery do wewnątrz urządzenia powietrze, gdzie na skutek silnego jego zawirowania zostaje wytworzony i wyrzucony strumień mieszaniny wodno-powietrznej posiadającej najkorzystniejsze rozpylenie kropel wody. Zostaje uzyskany również dodatkowy efekt wytrącania pyłu, gdyż urządzenie zasysając zapylone powietrze oczyszcza je z cząsteczek pyłu. Przykładowy kombajn chodnikowy z inżektorowym systemem zraszania przedstawia rys Inżektorowe urządzenie zraszające składające się z gniazda oraz dyszy wykonane jest z wysokogatunkowej stali kwasoodpornej zapewniającej wysokie właściwości wytrzymałościowe oraz dużą odporność na korozję (rys. 6.3). Profilaktyka chorób słuchu i skutków wibracji na stanowisku pracy podobnie jak chorób układu oddechowego obejmuje profilaktykę techniczną, organizacyjną oraz medyczną. 77

78 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Rys. 6.2 Kombajn chodnikowy AM-50z-w z inżektorowym systemem zraszania Źródło: html Rys. 6.3 Inżektorowy system zraszania w kombajnie chodnikowym Źródło: Profilaktyka techniczna, której celem jest zapobieganie szkodliwemu oddziaływaniu hałasu i wibracji na organizm przeprowadzana jest następującymi metodami: ograniczenie rozprzestrzeniania się hałasu, poprzez zabudowanie tłumików na wentylatorach; zmniejszenie czasu ekspozycji pracowników na hałas i wibracje; stosowanie ochron osobistych (ochronniki słuchu, odzież antywibracyjna), zwłaszcza w pobliżu kombajnów chodnikowych i przenośników taśmowych, urządzeń wiertniczych. Na profilaktykę organizacyjną składają się sterowanie radiowe kombajnów ścianowych, monitoring poprzez telewizję przemysłową w takich miejscach jak przesypy oraz główne przenośniki taśmowe. Oprócz tego uświadamia się pracowników o ryzyku utraty słuchu i metodach zabezpieczania się ochronnikami słuchu. 78

79 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo PODSUMOWANIE Wysoka zachorowalność zawodowa w górnictwie węgla kamiennego, jest skutkiem pracy w trudnych i specyficznych warunkach przy narażeniu na działanie czynników szkodliwych. Stan ten jest spowodowany przekraczaniem normatywów higienicznych stężeń czynników szkodliwych na stanowiskach pracy i wynika głównie z istoty i specyfiki górniczej pracy. Przyczyną tego stanu są również nieprawidłowości w zakresie egzekwowania obowiązkowego stosowania ochron indywidualnych. Przyjmując około 10 letni okres ujawniania się choroby zawodowej dla analizowanego okresu , który obrazuje stan narażenia na działanie szkodliwych czynników fizycznych, jaki miał miejsce po roku 2003, można spodziewać się, że obecnie realizowane działania profilaktyczne będą widoczne po roku Pomimo znacznego postępu w rozwoju środków technicznych i kładzionym nacisku na wydajność i efektywność, profilaktyka chorób zawodowych wydaje się nie nadążać za rozwojem w dziedzinie wydobycia kopalin. LITERATURA 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia r. w sprawie chorób zawodowych. 2. E. Cichowski. Identyfikacja zagrożenia w górnictwie węgla kamiennego. Monografia. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice B. Rączkowski. BHP w praktyce. Wydanie X zmienione. Stan prawny na dzień 1 lipca 2005, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z. o. o, Gdańsk J. Szlęzak, N. Szlęzak. Bezpieczeństwo i Higiena Pracy. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne, Kraków T. Lis, K. Nowacki, Zarządzanie Bezpieczeństwem i Higieną Pracy w zakładzie przemysłowym. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice Ocena stanu bezpieczeństwa pracy, ratownictwa górniczego oraz bezpieczeństwa powszechnego w związku z działalnością górniczo-geologiczną w 2013 roku (na tle porównawczym od 2009 r.), Wyższy Urząd Górniczy, raport Katalogi firmy FAMUR FAMAK S.A. 8. J. Wanat. Bezpieczeństwo i higiena pracy w górnictwie. Wydawnictwo Śląsk Katowice. 79

80 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. POSTĘP TECHNOLOGICZNY A CHOROBY ZAWODOWE W GÓRNICTWIE Streszczenie: W artykule przedstawiono problem zachorowalności pracowników górnictwa na choroby zawodowe. Przeanalizowano statystykę występowania chorób zawodowych w latach oraz cechy charakterystyczne i skutki najczęściej występujących chorób wśród górników. Przedstawiono wpływ czynników górniczo-technicznych na stan zagrożenia zdrowia górników podczas eksploatacji złoża. Przeanalizowano również aktualne tendencje rozwoju środków technicznych na rzecz poprawy profilaktyki chorób zawodowych. Słowa kluczowe: choroba zawodowa, zagrożenia górnicze, profilaktyka chorób zawodowych OCCUPATIONAL DIESEASES BESIDE TECHNOLOGICAL PROGRESS IN THE MINING INDUSTRY Abstract: The article presents the problem of mining workers incidence of occupational diseases. We analyzed the statistics of occupational diseases in the years and the characteristics and effects of the most common diseases among miners. Shows the influence of mining-technical factors on condition of the health risks of miners during the exploitation of the deposit. The current trends in the development of technical measures to improve the prevention of occupational diseases we analyzed too. Key words: occupational disease, mining hazard, prevention of occupational diseases dr inż. Jolanta IGNAC-NOWICKA Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Jolanta.Ignac-Nowicka@polsl.pl dr Anna GEMBALSKA-KWIECIEŃ, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Anna.Gembalska-Kwiecień@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

81 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo ROLA LIDERÓW W KSZTAŁTOWANIU JAKOŚCI W KONTEKŚCIE PRZYGOTOWYWANIA SAMOOCENY DO KONKURSU POLSKIEJ NAGRODY JAKOŚCI 7.1 WPROWADZENIE Jak podaje Główny Urząd Statystyczny, w Polsce w roku 2013 działalność prowadziło 1771 tysięcy przedsiębiorstw niefinansowych [2]. Ta właśnie ilość podmiotów gospodarczych i otoczenie w jakim funkcjonują, stanowią swoiste stymulatory w dążeniu do uzyskania stabilnej pozycji ekonomicznej i konkurencyjnej. Dążenie przez przedsiębiorstwa do osiągnięcia wysokiej pozycji konkurencyjnej i rynkowej motywuje liderów podmiotów gospodarczych do wytyczania i podejmowania działań w kierunku doskonalenia, z wykorzystaniem różnorodnych narzędzi i metod. Istnieje wiele narzędzi zarządczych. Jednym z nich jest system zarządzania jakością ISO 9001, wdrożony i funkcjonujący w Polsce w ponad organizacji [4]. System umożliwia kompleksowe uporządkowanie procesów w organizacji, jak również koncentrację na wytyczonych celach. Zaangażowanie kierownictwa to jeden z kluczowych elementów działania systemu. System w wyniku wbudowanych mechanizmów, stymuluje liderów do analizy dostarczanych przez system informacji, i ukierunkowuje dalsze działania żądając bezpośrednich dowodów [3], [5]. Przywództwo zatem, to jeden z najważniejszych elementów w funkcjonowaniu organizacji. Obejmuje ono swym zasięgiem całokształt organizacji. Liderzy określają cele organizacji, kreują wizję, jak również opracowują strategię działania i dokonują alokacji niezbędnych zasobów, do realizacji wytyczonych celów wewnątrz organizacji. To ich postawa stanowi czynnik wywierający największy wpływ na klientów wewnętrznych na wszystkich etapach podejmowanych działań, w tym także na system zarządzania jakością. Celem artykułu jest przedstawienie roli jaką pełnią liderzy we współczesnych organizacjach, we wdrażaniu i kształtowaniu systemu zarządzania jakością, w wytyczaniu strategii organizacji, oraz narzędzi do monitorowania systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwach. 7 81

82 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 7.2 LIDERZY A SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ ORGANIZACJI Społeczna Odpowiedzialność Organizacji jest koncepcją stanowiącą implementację zrównoważonego (trwałego) rozwoju z uwzględnieniem aspektów ekonomicznych, środowiskowych oraz społecznych [10]. Wdrożenie tej koncepcji wywiera istotny wpływ na zarządzanie organizacją oraz na budowanie jej pozytywnego wizerunku, zarówno w otoczeniu społecznym, jak i gospodarczym. Szybkie zmiany zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstw wymuszają na liderach przyjęcie zdecydowanej postawy, ukierunkowanej na integrację zainteresowanych wokół wytyczonych celów organizacji. Liderzy, pełnią w organizacji różne role. Role interpersonalne poprzez reprezentowanie organizacji, lider to przywódca i mentor w określeniu standardów i sposobu wykonywania pracy, jak również osoba stanowiąca kontakt pomiędzy różnymi szczeblami organizacji. Rola informacyjna, to też istotna część pracy lidera musi on być obserwatorem i poszukiwaczem nowych rozwiązań dla organizacji, jak również rzecznikiem pomiędzy interesariuszami organizacji. Role decyzyjne to role spełniane przy podejmowaniu decyzji wynikających z inicjacji i wdrażania zmian, alokacji zasobów, jak również z negocjacji [1], [8]. Rolą przywódcy jest także realizacja wytyczonych działań. W kontekście Społecznej Odpowiedzialności zadania przywódcy zostają uszczegółowione w wyniku zaangażowania w promowanie Społecznej Odpowiedzialności Organizacji. Koniecznym jest też spełnianie przez przywódców roli lidera w zarządzaniu środowiskiem, etyką, przestrzeganiem prawa pracownika, jak również analiza trendów mających wpływ na Społeczną Odpowiedzialność Organizacji. Niezwykle ważne jest także włączenie Społecznej Odpowiedzialności Organizacji w planowanie strategiczne. 7.3 STRATEGIA PRZYWÓDZTWA W TQM TOTAL QUALITY LEADERSHIP Organizacja, aby działać na rynku potrzebuje odpowiedniej dla niej strategii, uwzględniającej zarówno szanse, jak i zagrożenia. Przyjęcie strategii, związane jest z koniecznością wypracowania kompromisu (z wykorzystaniem posiadanych zasobów), pomiędzy dwoma stanami przedsiębiorstwa: stałością i zmiennością w działaniu. Ta sprzeczność wynika ze specyfiki rozumienia problemu. Co istotne, strategia jakości w jednym aspekcie (koncentracja działań w celu osiągnięcia wytyczonych celów), będzie wytyczną działalności operacyjnej przedsiębiorstwa, w drugim natomiast, koncentruje się na elastyczności podmiotu w dążeniu do zaspokojenia interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych. Wśród przyjętych strategii jakości, można rozróżnić strategie: przywództwa; zaangażowania pracowników; lojalności klienta; kultury organizacyjnej; programów poprawy jakości; technik, metod i narzędzi jakościowych; orientacji marketingowej; masowych szkoleń [6]. Powiązanie o zasięg oddziaływania pomiędzy wyszczególnionymi strategiami jakości, zostały przedstawione na rys Analizując poniższy rysunek, zauważyć można, że strategia przywództwa wywiera wpływ bezpośrednio na strategie: kultury organizacyjnej, zaangażowania pracowników i lojalności klienta. 82

83 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Rys. 7.1 Relacje między strategiami jakości Źródło: Szczepańska K., Kompleksowe zarządzanie jakością. Przeszłość i teraźniejszość, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2010, s.162 Te strategie natomiast wywierają wpływ na: strategia kultury organizacyjnej na programy poprawy jakości i strategię technik, metod, narzędzi jakościowych; strategia lojalności klienta na strategię orientacji marketingowej; wzajemne oddziaływanie występuje między strategią zaangażowania pracowników i strategią kultury organizacyjnej, oraz strategią zaangażowania pracowników i strategią masowych szkoleń. Przywództwo to najistotniejszy czynnik wpływający na skuteczne i sprawne funkcjonowanie organizacji. Koncepcja Total Quality Leadership, czyli totalne przywództwo przez jakość, stanowi zapewnienie najwyższej jakości dla klienta, będącej wynikiem ciągłego budowania doskonałości w działaniach, obejmujących wszystkie aspekty organizacji [6]. TQL to również zastosowanie metod ilościowych w celu zapewnienia i doskonalenia, zarówno produktów, jak i usług wynikających ze zgłaszanych potrzeb klientów. Przy wdrażaniu TQL konieczne zatem staje się wzięcie pod uwagę następujących elementów: Odpowiednie przywództwo: wzbudzenie zaangażowania wszystkich pracowników osiągnięte w wyniku doboru właściwych przywódców; Zastosowanie metod ilościowych: wykorzystanie przy podejmowaniu decyzji wyników analiz i danych statystycznych; Zarządzanie wiedzą: wszelkie działania podejmowane w celu zapewnienia współpracy zespołowej, oraz osiągnięcia wzajemnego uczenia się pracowników; Ciągłe doskonalenie: nadzór nad doskonaleniem wszystkich procesów z wykorzystaniem koncepcji ciągłego doskonalenia; Orientacja procesowa: należy pogrupować właściwie procesy w organizacji i nadać im odpowiednie priorytety; Zaspokojenie potrzeb użytkowników końcowych: należy ukierunkować wszelkie podejmowane działania bezpośrednio na zaspokajanie potrzeb odbiorcy; Krótko i długookresowe podejście: konieczne jest zapewnienie stabilności finansowej w bieżącym okresie, jak również wytyczenie długookresowych założeń [11]. 83

84 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. W organizacji nastawionej projakościowo, to lider bezpośrednio wskazuje sposób wykorzystania posiadanych kapitałów, zarówno rzeczowych, jak i ludzkich. Jego zaangażowanie w identyfikację celów organizacji wywiera zasadniczy wpływ na otoczenie, w którym funkcjonuje. Lider TQL to wizjoner i zarazem innowator wierzący w postęp i kapitał ludzki. Jego zadaniem jest wytyczenie granic samodzielności i odpowiedzialności pracowniczej [6]. 7.4 ROLA PRZYWÓDZTWA WEDŁUG KRYTERIÓW POLSKIEJ NAGRODY JAKOŚCI Kryteria Polskiej Nagrody Jakości opracowane są na podstawie filozofii Modelu Znakomitości EFQM Europejskiej Fundacji Zarządzania Jakością, mają one za zadanie upowszechnianie koncepcji TQM w polskich organizacjach a tym samym ukierunkowanie na osiągnięcie europejskiej znakomitości. Jednym z kryteriów ocenianych w Polskiej Nagrodzie Jakości jest przywództwo. Stanowi ono (oprócz strategii, pracowników, partnerstwa i zasobów oraz procesów, wyrobów i usług) filar potencjału organizacji. Kryterium to poddaje ocenie zaangażowanie liderów w kształtowanie przyszłości, poprzez definiowanie jednoznacznych celów i dążenie do ich realizacji. Według Polskiej Nagrody Jakości znakomici liderzy: Pełnią role modelowe, wzmacniają kulturę pracowników, Konkretyzują oraz komunikują priorytetowe kierunki rozwojów, Znają strategiczne determinanty rozwoju biznesu, Demonstrują kompetencje w wyniku podejmowania rzeczowych i bieżących decyzji w oparciu o fakty, wspierając się doświadczeniem i uwzględnieniem wszelkich konsekwencji podjętego działania, Cechuje ich elastyczność, zwłaszcza w wytyczaniu nowych kierunków rozwoju organizacji, Budują zaufanie pracowników oraz interesariuszy [7]. Analizując powyższe zadania, jakie wytycza przed liderami TQM, trudno nie zauważyć jak szeroki zasięg ma oddziaływanie liderów na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. To właśnie oni stanowią swoistą siłę napędową organizacji, poprzez podejmowane decyzje wytyczające kierunki rozwoju organizacji, sposoby realizacji zadań, jak również decydują o całokształcie działalności przedsiębiorstwa. 7.5 ANALIZA ROLI LIDERA W PRZEDSIĘBIORSTWACH WYNIKI BADAŃ W celu przeprowadzenia analizy roli liderów w organizacjach posiadających dojrzały system zarządzania jakością, przeprowadzono badania pilotażowe. Jako narzędzie badawcze wykorzystano kwestionariusz ankiety. Uzyskane dane uzupełniono o wywiady bezpośrednie przeprowadzone w grupie przedstawicieli przedsiębiorstw produkcyjnych. Badania przeprowadzono na jednej z grup uczestników, biorących udział w szkoleniu z zakresu przygotowywania wniosku - samooceny do konkursu Polskiej Nagrody Jakości. Uczestnikami szkolenia były 3 przedsiębiorstwa produkcyjne oraz 1 organizacja publiczna służby zdrowia. Badanie przeprowadzono na próbie wszystkich przedsiębiorstw produkcyjnych z pominięciem udziału organizacji służby 84

85 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo zdrowia. Badane przedsiębiorstwa należały do grupy małych (10-50 zatrudnionych), dużych ( zatrudnionych) oraz wielkich (powyżej 501 zatrudnionych) organizacji, co daje możliwość porównania stosowanych praktyk w badanych podmiotach. W badaniu poruszone zostały problemy z zakresu udziału liderów w poszczególnych etapach tworzenia, jak i kontroli systemu zarządzania jakością. Wybrane zagadnienia związane bezpośrednio z pozycją liderów oraz ich postawą przy realizacji wybranych zadań, opisano w dalszej części niniejszego opracowania. Wdrażanie systemu zarządzania jakością czy organizacja wdrażała system zarządzania jakością z doradcą zewnętrznym tylko jedna z organizacji nie korzystała z doradcy zewnętrznego. Kierownictwo organizacji przy podejmowaniu decyzji o wyborze doradcy zewnętrznego, kierowało się opiniami innych organizacji na temat firmy doradczej, jej nazwą i prestiżem. Również niebagatelną rolę odegrała cena za usługę. Rozpatrując uzyskane odpowiedzi, jak również uzupełniając je wywiadem, można stwierdzić, że decyzją liderów w większości organizacji, budowa systemów przebiegała z pomocą doradców zewnętrznych, z szerokim udziałem pracowników wszystkich szczebli. Doborowi doradcy towarzyszyły niewątpliwie przemyślane decyzje, pozwalające na określenie wymagań stawianych systemowi, a zarazem określeniu stopnia znajomości przez doradcę branży. Ważna też była analiza dotycząca środków pieniężnych, jakie mogły być przeznaczone na cel, jakim jest wdrożenie systemu zarządzania jakością. Potrzeba wdrożenia systemu zarządzania jakością na ile potrzeba budowy systemu zarządzania jakością wynikała z potrzeb wewnętrznych a na ile z zewnętrznych w grupie badanej tylko jedno przedsiębiorstwo postawiło znak równości między potrzebami zewnętrznymi a wewnętrznymi. Pozostałe podmioty, jako dominującą wskazały potrzebę zewnętrzną. W wywiadach przeprowadzonych z uczestnikami ustalono, że przeważającym czynnikiem zewnętrznym oprócz osiągnięcia przewagi konkurencyjnej jest dbałość o wizerunek firmy wśród klientów. System zarządzania jakością ma uwiarygodnić przedsiębiorstwo w oczach klienta. Ma stanowić również gwarancję zachowania staranności na wszystkich etapach realizowanej usługi. Analizując uzyskane informacje, trudno nie zauważyć dbałości liderów o bezpośrednie zadowolenie odbiorców świadczonych usług. Decyzja o wdrożeniu systemu zarządzania jakością, wynikała z przemyśleń dotyczących, zarówno klienta, jak również analizy rynku poszukiwanie przewagi konkurencyjnej. W swoich działaniach wzięto również pod uwagę potrzebę wewnętrzną, jaką jest niewątpliwie usystematyzowanie procesów w przedsiębiorstwie, tym samym zwiększenie komfortu pracy pracowników, wytyczenie granic odpowiedzialności. Wybór jednostki certyfikującej to również zadanie najwyższego kierownictwa organizacji Badane podmioty wskazały, że kierownictwo wybierając jednostkę certyfikującą kierowało się jej nazwą i prestiżem. Osiągnięcie przewagi konkurencyjnej w wyniku wdrożenia systemu zarządzania jakością, związane jest bezpośrednio z uzyskaniem certyfikatu. Należy brać pod uwagę, że zainteresowany 85

86 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. klient będzie miał rozeznanie w zakresie jednostek certyfikujących. To one właśnie, dzięki już wypracowanej opinii, dają gwarancję rzetelnych audytów systemów, jak również prawidłowości opracowywanych raportów z audytów systemu. Sposób traktowania systemu zarządzania jakością w organizacji jako system obejmujący wszelkie działania organizacji realizowane we wszystkich komórkach organizacyjnych. Budowanie świadomości pracowników, jak również egzekwowanie prawidłowego działania systemu zarządzania jakością, nie jest możliwe bez pełnego zaangażowania liderów, jak również bez ich wzorcowego postępowania. Podejmowane przez liderów działania stanowiące przykład dla pracowników, a tym samym zachęcające do przyjęcia prawidłowej postawy wobec założeń systemu zarządzania jakością, znajdują odzwierciedlenie w sposobie jego traktowania. W badanych przedsiębiorstwach system jest wykorzystywanym narzędziem zarządczym. Odpowiedź wskazuje jednoznacznie na wysokie zaangażowanie liderów w tworzenie i wdrażanie systemu. Narzędzia wykorzystywane w organizacji do badania skuteczności systemu zarządzania jakością Badani wskazali następujące narzędzia do badania skuteczności systemu zarządzania jakością wykorzystywane w ich organizacjach: audyt wewnętrzny, monitorowanie procesów, przegląd zarządzania, pomiar zadowolenia klienta, samoocena, pomiar realizacji celów jakościowych, strategiczna karta wyników, pomiar zadowolenia pracowników. W badanych przedsiębiorstwach wykorzystywane są zatem różne narzędzia pomiaru skuteczności systemu zarządzania jakością. Czynnikiem niezbędnym do badania skuteczności systemu zarządzania jakością jest zaangażowanie liderów. To właśnie oni moderują ten proces. Zaangażowani liderzy uzasadniają we właściwy sposób konieczność prowadzenia pomiarów, przeznaczają na ten cel odpowiednie zasoby, wskazują osoby odpowiedzialne za proces i starają się je właściwie do niego przygotować. Analizując potencjał organizacji, przedsiębiorstwa za najważniejsze spośród tej grupy filarów wskazały: przywództwo, strategię i politykę. Są to filary kreowane bezpośrednio przez najwyższe kierownictwo organizacji. Najwyraźniej wśród badanych przedsiębiorstw posiadających dojrzały system zarządzania jakością liderzy w stu procentach spełniają swoje zadania. Pełne zaangażowanie liderów pozwoliło wdrożyć w przedsiębiorstwach TQM, zagwarantować środki na realizację jasnych celów, jak również przekonać Każdy z podmiotów pracowników do wytyczonej strategii przedsiębiorstwa. PODSUMOWANIE Każdy z podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku posiada potencjał, jak również zasoby. Właściwe wykorzystanie obydwu składowych stanowi gwarancję sukcesu przedsiębiorstwa, działającego we współczesnym otoczeniu. Tempo zmian powoduje niejednokrotnie problem w nadążaniu za nowymi trendami, czy też za stale rosnącą konkurencją dlatego dostosowywanie strategii przedsiębiorstwa, jak również 86

87 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo motywowanie pracowników, to niezwykle istotny czynnik w działalności organizacji. Wymienione zadania realizowane są przez liderów podmiotów. Nie sposób pominąć społecznej odpowiedzialności organizacji. Liderzy oceniani są w aspekcie etyki, przestrzegania prawa pracownika i warunków jego pracy, analizy przyszłych tendencji rynkowych. Istotnym aspektem pełnienia funkcji lidera są przypisane mu role interpersonalne, informacyjne i decyzyjne, to właśnie one kształtują pozycję lidera i nadają mu charakter nadrzędny w przedsiębiorstwie. Kolejnym ważnym aspektem funkcji lidera jest opracowanie odpowiedniej strategii przywództwa to niezwykle odpowiedzialne z perspektywy organizacji zadanie. Jak wskazano w niniejszym opracowaniu, strategia przywództwa wywiera bezpośredni wpływ na całokształt przyjętych strategii. Ta zależność kreuje odpowiedzialność liderów za wszystkie obszary działalności, jak również za procesy w przedsiębiorstwie. Zastosowanie natomiast koncepcji Total Quality Leadership, nakłada na przywódców obowiązek oraz odpowiedzialność za całokształt organizacji, ze szczególnym naciskiem na świadomość powierzonych zadań. TQL zawiera wytyczne do realizacji zadań tj. wskazuje obszary, którym należy poświecić najwięcej uwagi. Nie bez echa pozostają cechy, jakie powinien posiadać przywódca. Należą do nich: samoświadomość, samoregulacja, motywacja, empatia oraz umiejętności społeczne. Rolę przywództwa wskazano również w konkursie Polskiej Nagrody Jakości jest to jeden z filarów potencjału organizacji, jednakże, jak wykazano w niniejszej pracy wywierający bezpośredni wpływ na całokształt organizacji. Poddając analizie dane otrzymane w wyniku badania ankietowego, oraz w bezpośrednim wywiadzie, zauważyć należy, że liderzy są w pełni ukierunkowani na współpracę z organizacjami. To liderzy podjęli decyzję o wdrożeniu do organizacji systemu zarządzania jakością, kierując się zarówno potrzebami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Liderzy mieli bezpośredni wpływ na wybór doradców zewnętrznych do wdrożenia systemu, jak również jednostki certyfikującej. Przesłankami do dokonania właściwych wyborów wspomnianych jednostek były w każdym przypadku opinia, nazwa i prestiż organizacji, co świadczy o przemyślanym wyborze, jak również odpowiedzialności za podejmowane działania. Z uzyskanych informacji wynika, że liderzy przedsiębiorstw startujących w konkursie Polskiej Nagrody Jakości, dbają o świadome rozpowszechnianie systemu zarządzania jakością w kierowanych przez nich przedsiębiorstwach. Wynika to ze sposobu traktowania systemu jako systemu obejmującego wszelkie działania organizacji, realizowane we wszystkich komórkach organizacyjnych. Kolejnym atutem liderów w badanych przedsiębiorstwach, jest szerokie zastosowanie przez nich narzędzi do badania skuteczności działania systemu. Jak wynika z uzyskanych danych liderzy wykorzystują zróżnicowane narzędzia badania skuteczności systemu (audyt wewnętrzny, monitorowanie procesów, przegląd zarządzania, pomiar zadowolenia klienta, samoocena, pomiar realizacji celów jakościowych, strategiczna karta wyników, pomiar zadowolenia pracowników), obejmujące pomiarem nie tylko procesy związane z klientem, ale całokształt organizacji. Badani wskazali też istotność przywództwa, strategii i polityki, jako najważniejsze 87

88 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. z filarów wyróżnionych w konkursie Polskiej Nagrodzie Jakości. Zauważyć należy, że zarówno strategia, jak i przyjęta polityka przedsiębiorstwa tworzone są przez liderów organizacji. W przeprowadzonym badaniu każda z uzyskanych odpowiedzi wskazuje na niezwykle ważną rolę, jaką spełniają liderzy w organizacjach. Niejednokrotnie to ich postawa wobec organizacji i jej problemów, decyduje o sukcesie lub porażce, w dążeniu do osiągnięcia pozycji konkurencyjnej, sukcesu ekonomicznego czy też gospodarczego organizacji. LITERATURA 1. A. D`Amato, S. Henderson, S. Florence. Corporate Social Responsibility and Sustainable Business. A Guide to Leadership Tasks and Functions. Center for Creative Leadership, Greensboro, North Carolina, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, z dnia M.J. Ligarski. Czy certyfikowany system jakości przeszkadza w zarządzaniu organizacją?, Przegląd Organizacji, 2006, nr 9, s M.J. Ligarski. Problem identification method in certified quality management systems. Acta technologica agriculturae, 2013, nr 4, p M.J. Ligarski. System zarządzania jakością szansa czy zagrożenie dla organizacji. Przegląd Organizacji, 2007, nr 2, s Ravishankar S. Ulle, A. N. Santosh Kumar. A Review on Total Quality Leadership In TQM Practices Industrial Management and Organizations. International Journal of Emerging Research in Management & Technology, Vol.3, Issue M. Recha. Polska Nagroda Jakości, Edycja XX-2014, Sekretariat Polskiej Nagrody Jakości, Warszawa, J.M. Sroka. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw a role menedżerskie. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu, 2011, K. Szczepańska. Kompleksowe zarządzani jakością. Przeszłość i teraźniejszość. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2010, s S. Tkaczyk. Rola przywódcy w społecznej odpowiedzialności organizacji, Materiały konferencyjne, IV Konferencja Dobre praktyki doskonalenia zarządzania, Warszawa, R. Wolniak. Wymiary kulturowe polskich organizacji a doskonalenia zarządzania jakością. CeDeWu.PL, Warszawa,

89 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo ROLA LIDERÓW W KSZTAŁTOWANIU JAKOŚCI W KONTEKŚCIE PRZYGOTOWYWANIA SAMOOCENY DO KONKURSU POLSKIEJ NAGRODY JAKOŚCI Streszczenie. W opracowaniu starano się przedstawić rolę jaką spełniają liderzy w kształtowaniu jakości w organizacji. Zobrazowano obszar wpływu i zasięg oddziaływania liderów w przedsiębiorstwach. Wskazano relacje zachodzące pomiędzy strategią przywództwa a pozostałymi strategiami przyjętymi w organizacjach. Podjęto próbę określenia wpływu liderów na poszczególne etapy wdrażania i funkcjonowania systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwie. Przedstawiono również rolę przywództwa według kryteriów Polskiej Nagrody Jakości. Analizy wskazującej obszary oddziaływania liderów, dokonano na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych, uzupełnionych o wywiady na grupie uczestników jednego ze szkoleń z zakresu przygotowywania wniosków samooceny, do udziału w konkursie Polskiej Nagrody Jakości. Słowa kluczowe: lider, system zarządzania jakością, Total Quality Leadership, samoocena, Polska Nagroda Jakości THE ROLE OF LEADERS IN SHAPING THE QUALITY IN THE CONTEXT OF PREPARATION OF SELF-ASSESSMENT FOR THE POLISH QUALITY AWARD COMPETITION Abstract: This paper tries to identify the role of the leaders in shaping the quality within an organization. It describes the area as well as the range of the influence of leaders in organizations. The relationship between leadership strategy and other strategies adopted in the companies was indicated. Moreover, an attempt was made to determine the influence of the leaders on particular stages of implementation as well as functioning of the quality management system in the enterprise. It also presents the role of leadership according to the Polish Quality Award criteria. An analysis indicating the areas of leaders influence was conducted on the basis of a survey and interviews carried out in a group of participants of one of the trainings on the preparation of selfassessment for the Polish Quality Award competition. Key words: leader, quality management system, Total Quality Leadership, self-assessment, the Polish Quality Award mgr inż. Dorota KSIĄŻEK Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Dorota.Ksiazek@polsl.pl dr hab. inż. Mariusz J. LIGARSKI, prof. Pol. Śl. Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Mariusz.Ligarski@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

90 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 8 MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA REDUKCJI ŁADUNKU RTĘCI NA ETAPIE PRODUKCJI WĘGLA KAMIENNEGO W POLSCE 8.1 WSTĘP Rtęć jest jednym z najbardziej szkodliwych pierwiastków dla środowiska oraz zdrowia człowieka. Ocenia się, że na świecie około 20-30% rtęci trafiającej do powietrza pochodzi z wykorzystania gospodarczego węgla kamiennego oraz brunatnego. W Polsce może to być nawet około 90% ze względu na znaczącą karbonizację gospodarki. Z szacunków Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami wynika, że procesy spalania węgla odpowiadają za ponad 10 Mg emisji Hg rocznie, badania Główny Urzędu Statystycznego wskazują nawet na około Mg [9], [15], [18]. Podpisana w 2014 roku w ramach ONZ Konwencja Rtęciowa Minamata obliguje sygnatariuszy, w tym Polskę, do wprowadzenia krajowych programów redukcji emisji Hg. Do tej pory nie określono jak będzie wyglądał mechanizm ograniczenia ładunku rtęci trafiającego do powietrza. Należy uznać, że program skupi się przede wszystkim na problematyce związanej z wykorzystaniem węgla kamiennego oraz brunatnego. Polski przemysł, a zwłaszcza górnictwo i energetyka będą najbardziej obciążone nowymi wymaganiami płynącymi z przepisów wykonawczych Konwencji Rtęciowej. Koniecznością jest poszukiwanie nowych możliwości ograniczenia emisji Hg do atmosfery, w tym polegających na zmniejszeniu jej ładunku jeszcze na etapie eksploatacji i przeróbki węgla. W przeciągu kilku ostatnich lat zaczęło pojawiać się coraz więcej informacji, które sugerują, że oczyszczanie węgla przynosi wymierne korzyści w zakresie przeciwdziałania emisji rtęci. Pomimo potencjału technologii minimalizacji ładunku rtęci jeszcze w zakładzie górniczym istnieją istotne ograniczenia, które uniemożliwiają jego pełne wykorzystanie. 8.2 KONCEPCJA PRECOMBUSTION A REDUKCJA ZAWARTOŚCI Hg Koncepcja ograniczenia zanieczyszczeń powietrza za pomocą poprawy parametrów jakościowych paliw pojawiła się w Stanach Zjednoczonych około lat 70- tych. Wzbogacanie kopalin, a nawet ich eksploatację uznano za pierwszy etap czystych technologii węglowych mających za zadanie obniżenie emisji, zwłaszcza siarki i metali ciężkich [1], [3]. Zastosowanie podstawowych wzbogacalników takich jak: płuczki cieczy ciężkiej, osadzarki, hydrocyklony, cyklony cieczy ciężkiej, separatory zwojowe oraz 90

91 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo flotowniki pozwala na znaczne obniżenie zawartości. Największą zaletą wzbogacania w ujęciu czystych technologii węglowych jest ich stosunkowo niska cena, sięgający maksymalnie kilkunastu złotych za Mg. Należy jednak pamiętać o pewnej ilości utraconego węgla w wyniku zwiększenia głębokości wzbogacania. Problem ten jest istotny ze względu na coraz wyższe koszty wydobycia w polskich kopalniach oraz wyjątkowe niskie ceny paliw na rynkach. Krajowy program redukcji emisji rtęci w Stanach Zjednoczonych zapoczątkowany w latach 80-tych XX wieku wziął pod uwagę potencjał fazy precombustion (głównie poprzez zaprzestanie eksploatacji pokładów węgla o silnym zanieczyszczeniu związkami rtęci). Amerykańskie kopalnie w zdecydowanej większości są wyposażone w infrastrukturę umożliwiającą wzbogacanie węgla w pełnym zakresie uziarnienia. Wartość opałowa węgla energetycznego na amerykańskim rynku waha się od 22 MJ/kg do 30 MJ/kg, standardem jest 25 MJ/kg. Zawartość rtęci zazwyczaj nie przekracza ppb. W amerykańskiej literaturze naukowej oraz ekspertyzach rządowych problem Hg jest poruszany bardzo często na etapie precombustion za rozwiązanie uznaje się fuel switching (zamianę paliw) oraz głębokie wzbogacanie [21]. Polski węgiel jest uznawany na arenie międzynarodowej za silnie zanieczyszczony związkami rtęci. Zawartość rtęci w 95% badanych próbek węgla surowego kopalń Górnośląskiego Zagłębia Węglowego wynosi około ppm, co nie jest znaczącą wartością, ale biorąc pod uwagę masowe zastosowanie węgla jako paliwa dla potrzeb energetyki, ciepłownictwa oraz gospodarstw domowych powoduje emisję znacznych ilości rtęci do środowiska [10], [13]. W przypadku miałów surowych możemy mówić o zawartość rzędu ppb, natomiast przy płukanych około 100 ppb. Dla porównania przykładowe badania 177 próbek węgla surowego z różnych chińskich prowincji wskazały na zawartość Hg 150 ppb. Badania pochodzące z RPA wskazują na zawartość rtęci w węglu surowym również średnio na 150 ppm, jednakże ich zawartość w miałach energetycznych sięga już średnio ponad 220 ppm [5]. Z porównania nie wynika, aby polski węgiel cechował się szczególnie wysoką lub niską zawartością. Istnieją jednak badania wskazujące, że w eksportowanym węglu z Polski zawartość Hg wynosiła nawet 400 ppb. Powodów takiego stanu rzeczy należy szukać w strukturze polskiego rynku paliw stałych, w którym aż około 15 mln Mg sortymentów grubych i średnich jest przeznaczonych dla odbiorców indywidualnych. Biorąc pod uwagę zawartość rtęci w węglu grubym sięgającą zazwyczaj kilkudziesięciu ppb jego dodanie do miałów energetycznych mogłoby spowodować znaczące zmniejszenie ładunku Hg w produkcie handlowym. Nie jest to jednak działanie uzasadnione ekonomicznie. Badania węgla handlowego przeznaczonego dla odbiorców indywidualnych na polskim rynku wykazały zawartość średnią 41 ppb w 125 próbach. Nie stwierdzono zawartości rtęci powyżej 85 ppb w badaniach węgla grubego przeznaczonego dla gospodarstw domowych. Sytuacja będzie wyglądała krytycznie jeżeli w domowych piecach grzewczych będą spalane miały lub co gorsza muły. W Polsce problemem jest spalanie aż około 1 mln Mg mułów rocznie (przy założeniu zawartości Hg 200 ppb, 91

92 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. oznacza to, że około 1% paliw na rynku odpowiada aż za 5-6 % ogółu emisji) [7], [8]. Tabela 8.1 Proces wzbogacania węgli w modelach PME3 i PMK wraz z możliwościami sterowania przepływu ładunku rtęci do produktów i odpadów USTALENIE MODELU I ZAKRESU WZBOGACANIA Prawdopodobne możliwości sterowania ładunkiem rtęci ODKAMIENIANIE UROBKU PRZYGOTOWANIE NADAWY (10) mm i 20 (10) 0 mm WZBOGACANIE W CIECZY CIĘŻKIEJ - gęstość rozdziału, WARIANT 1 WARIANT 2 - ilość produktów i ich 2 PRODUKTOWE 3 PRODUKTOWE zastosowanie. WZBOGACANIE W OŚRODKU WODNYM 20 (10) 0,5 mm lub 20 (10) 6 (3) mm - umowna gęstość rozdziału, WARIANT 1 WARIANT 2 2 PRODUKTOWE 3 PRODUKTOWE WZBOGACANIE MUŁÓW < 0,5 mm -ilość produktów i ich zastosowanie. - dobór odczynników flotacyjnych OBIEG WODNO - MUŁOWY - MIESZANIE ORAZ ZAŁADUNEK - tworzenie mieszanek handlowych o danych parametrach Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [2], [11], [17], [21] Osiągniecie wymaganych przez odbiorcę parametrów jakościowych produktu jest możliwe poprzez mieszanie węgli pochodzących z różnych zakładów lub złóż dla uzyskania mieszanki o odpowiednich parametrach. Podstawowymi metodami sterowania zawartością zanieczyszczeń w węglu handlowym mogą być czynniki opisane w tabeli 8.1 zaprezentowane na przykładzie zakładu górniczego dysponującym infrastrukturą do pełnego wzbogacania urobku. Szczegóły dotyczące różnych modeli zakładów przeróbki opisano w dalszej części tekstu. 8.3 POLSKIE GÓRNICTWO WĘGLA KAMIENNEGO WOBEC PROBLEMU RTĘCI W Polsce stosunkowo zbyt późno zaczęto dostrzegać potencjał technologii wzbogacania kopalin jako środka umożliwiającego zmniejszenie emisji szkodliwych związków do atmosfery. W latach 60 i 70-tych kiedy zaczęły pojawiać się możliwości efektywnego wykorzystania miałów w energetyce rozważano różne koncepcje dotyczące ich wzbogacania. Uznano, że energetyka i ciepłownictwo zostaną przystosowane do spalania miałów surowych z ewentualną domieszką węgli wzbogaconych dla uśrednienia wartości opałowej. Problem emisji zanieczyszczeń oraz powstania ogromnych ilości popiołów został uznany za mniej znaczący. Dopiero w latach 90-tych przeprowadzono inwestycje w zakładach Siersza oraz Janina, które umożliwiły odsiarczanie miałów. Kolejnym przykładem może być ZPMW KWK Piast, w którym od 2007 prowadzi się także wzbogacanie w osadzarkach i separatorach zwojowych [4]. Należy jednak przyznać, że aspekt zapobiegania zanieczyszczeniom na etapie produkcji, a zwłaszcza wzbogacania węgla kamiennego nie jest powszechnie znany zarówno w przemyśle, jak i w środowisku naukowym. Problematyka produkcji węgli koksujących jest odmienna od energetycznych ze względu na wymagania jakościowe producentów koksu zmuszające do prowadzenia 92

93 koksujący energetyczny Kompania Węglowa Jastrzębska Spółka Węglowa Katowicki Holding Węglowy Tauron Wydobycie Lubelski Węgiel Bogdanka EPH PG Silesia Siltech Eko+ SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo pełnego zakresu wzbogacania węgla. Ograniczenie zanieczyszczeń węgla koksującego nigdy nie było motywowane ochroną środowiska, lecz uwarunkowaniami technologicznymi i wymaganiami odbiorców. Zakłady prowadzące wzbogacanie węgli koksujących mogą jednak stanowić podstawę do oceny potencjału ograniczenia zawartości rtęci w produktach górnictwa. Mimo istnienia technicznych możliwości wzbogacania węgli energetycznych: polscy odbiorcy nie będą zainteresowani spalaniem paliw o wysokich parametrach jakościowych. Jest to efekt polityki energetycznej i inwestycji prowadzonych w minionym ustroju gospodarczym opartym na wykorzystaniu węgla surowego. Spalanie węgla o zwiększonej wartości opałowej jest nieefektywne przy obecnej infrastrukturze energetyki i ciepłownictwa. W wypadku pojawienia się nowych norm lub opłat emisyjnych odnośnie rtęci spalanie węgli niewzbogaconych lub silnie zanieczyszczonych rtęcią może okazać się zwyczajnie nieopłacalne [4]. Najczęściej występującym podziałem modeli zakładów przeróbki mechanicznej w polskiej literaturze są 4 rodzaje prowadzące wzbogacanie w różnych zakresach opisanych w tabeli 8.2. Typ węgla Model zakładu Tabela 8.2 Czynne zakłady przeróbki kopalń węgla w 2014 roku Potencjał wzbogacania klas ziarnowych [mm] Stosowane wzbogacalniki Liczba zakładów przeróbki danego modelu w spółkach węglowych \ w 2014 roku Udział w sprzedaży [%] brak (ręczne odkamienianie) 1 1 0,4 Separatory c. c. PME osadzarki ,7 ziarnowe Separatory c. c., osadzarki ziarnowe, PME2 + 0,5 (0,1) osadzarki ,2 miałowe, hydrocyklony, spirale PME3 Pełny zakres wzbogacania ,5 PMK1 Pełny zakres wzbogacania Separatory c. c., osadzarki ziarnowe, osadzarki miałowe, hydrocyklony, spirale, flotowniki Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [7], [12], [16], [20] 6 18,2 Zakłady zaklasyfikowane do danej grupy mogą znacząco się od siebie różnić ze względu na: stosowane maszyny i urządzenia oraz parametry ich pracy. Istnienie węzłów przeróbczych oznacza jedynie techniczne możliwości wzbogacania danych klas 93

94 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. ziarnowych, co może nie być równoznaczne z polityką produkcji oraz rzeczywistym zakresem wzbogacania. Z punktu widzenia ograniczenia ładunku zanieczyszczeń produktu handlowego model PME1 zakładu przeróbczego jest zdecydowanie najmniej korzystny ze względu na brak technicznych możliwości ograniczenia zawartości rtęci w węglu poniżej 20 (10) mm. Zaprezentowane dane w tabeli pozwalają sądzić, że wzbogacanie klas ziarnowych + 20 mm jest prowadzone właściwie we wszystkich zakładach górniczych. Wyjątkiem są dwie najmniejsze kopalnie Siltech i Eko plus, które nie stosują ścianowych metod eksploatacji, przez co są w stanie zapewnić względnie wysoki stopień czystości węgla surowego (przy dodatkowym wzbogacaniu ręcznym). Zakłady przeróbcze modelu PME2 stosują osadzarki miałowe lub hydrocyklony i wzbogacalniki spiralne. Nie wykonuje się w nich wzbogacania najdrobniejszych klas ziarnowych (poniżej 0,5 mm lub 0,1 mm), w których zawartość rtęci może być najwyższa. Jest to najczęściej spotykany model zakładu wzbogacania węgla energetycznego w polskim górnictwie. Model jest spotykany w wielu krajach jednakże często jedynym produktem tego typu zakładów jest miał energetyczny uśredniony przez zmielone lub skruszone sortymenty grube i średnie. Zakłady modelu PME3 mają techniczną możliwość wzbogacania całego urobku. Całkowity potencjał redukcji zawartości rtęci na etapie przeróbki mechanicznej nie jest wykorzystany właściwie w żadnej kopalni wydobywającej węgiel energetyczny. W Polsce nie ma kopalni węgla energetycznego sprzedającego wyłącznie węgiel płukany przez ograniczenia wydajności węzłów oraz brak opłacalności. Węgiel wzbogacony jest traktowany jako dodatek uszlachetniający mieszankę energetyczną. Wydajność flotacji w kopalniach modelu PME3 pozwala jedynie na wspomagające wzbogacanie. Kopalnie posiadające ten model zakładu przeróbczego zazwyczaj w przeszłości eksploatowały węgiel koksujący lub wydobywają go obok węgla energetycznego. Aktualna wiedza pozwala sądzić, że jednym z najskuteczniejszych środków służących zmniejszeniu ładunku rtęci na etapie precombustion (przed spalaniem lub produkcją koksu) jest wzbogacanie węgla w całym zakresie uziarnienia. Należy pamiętać, że w Polsce wciąż około 40% sprzedawanego produktu to węgiel niewzbogacony [6]. Znacząca część zakładów przeróbczych nie ma technicznych możliwości wzbogacania węgla o uziarnieniu poniżej 20 mm. W przypadku klas ziarnowych poniżej 20 mm niejednokrotnie mimo istnienia adekwatnych węzłów przeróbczych, ich wydajność jest zbyt mała dla prowadzenia pełnego cyklu wzbogacania w ruchu zakładu, co pokazują dane prezentowane przez największe polskie spółki węglowe. Z powodu trudnej sytuacji rynkowej należy wątpić, aby kopalnie producenci węgla kamiennego wzięli pod uwagę rozbudowę zakładów wzbogacania o nowe węzły. 8.4 POLSKI RYNEK WĘGLA A PROBLEM RTĘCI Specyfiką polskiego górnictwa, a raczej całego rynku jest znacząca ilość sortymentów w sprzedaży, co jest związane z tradycyjną rolą węgla w ogrzewnictwie prywatnym. Kraje takie jak: Australia czy Stany Zjednoczone mogą pozwolić sobie na 94

95 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo użycie sortymentów grubych do tworzenia mieszanek energetycznych ze względu na ich znikome zapotrzebowanie na rynku. W Republice Południowej Afryki węgiel gruby oraz płukany jest stosowany głównie do produkcji węglowodorów, co czyni rynek w pewnym sensie podobnym do Polski [5]. Problem można przedstawić za pomocą równania opartego na sprzedaży węgla np. w Katowickim Holdingu Węglowym, które zostało przedstawione na rys Miały energetyczne 9,08 mln Mg 22,7 MJ/kg 0,56 % S ppb Hg Sortymenty grube i średnie 2,35 mln Mg 29 MJ/kg 0,42 % S 41 ppb Hg Miks energetyczny (miały i sortymenty grube i średnie) 11,43 mln Mg 24 Mj/kg 0,53 % S ppb Hg Rys. 8.1 Wielkość sprzedaży, wartość opałowa, zawartość siarki oraz teoretyczna zawartość rtęci Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dot. zawartości rtęci w węglach oraz produkcji KHW [12], [13] W przypadku surowych norm emisyjnych dla energetyki struktura polskiego rynku utrudni rentowną produkcję węgli energetycznych o wysokich parametrach jakościowych, ponieważ w przypadku wielu kopalń węgla kamiennego sortymenty grube i średnie są podstawą zysków ze sprzedaży. Teoretycznie bez zmian technologicznych można byłoby znacząco obniżyć zawartość rtęci w miałach energetycznych w praktyce jest to niemożliwe ze względu na stały popyt oraz brak wystarczającej ilości sortymentów grubych i średnich na polskim rynku. W Polsce w gospodarstwach domowych spalanych jest około 12 mln Mg grubych i średnich, z czego około 4 mln Mg pochodzi z importu [19]. Wyraźnym utrudnieniem w stosunku do producentów australijskich lub amerykańskich w zakresie obniżenia zawartości rtęci w miałach energetycznych jest konieczność sprzedaży węgli grubych i średnich na rynku detalicznym. Polski producent węgla energetycznego będzie zmuszony spełnić standardy jakościowe poprzez głębokie wzbogacanie nie zaś poprzez dodanie sortymentów cechujących się lepszymi parametrami jakościowymi. PODSUMOWANIE Analiza lokalnych czynników dotyczących polskiego górnictwa węgla kamiennego i energetyki oraz rynku skłaniają ku następującym wnioskom: polska specyfika rynku węgla utrudnia konkurencyjną produkcję miałów energetycznych o niskiej zawartości Hg wobec państw takich jak Stany Zjednoczone lub Australia bez diametralnych zmian technologicznych w zakresie 95

96 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. zakładów wzbogacania, zwiększenie zakresu wzbogacania znacząco poprawiłoby jakość polskiego węgla na rynku, jednakże środki na przeprowadzenie takich inwestycji wykraczają poza zasięg kopalń węgla, wiedza na temat skuteczności przeróbki węgla w zakresie zmniejszenia zawartości rtęci w produkcie handlowym jest wciąż powierzchowna. Zaplanowanie działań na etapie precombustion np. w celu rozbudowy zakładów przeróbczych o nowe węzły wymaga zbadania efektywności poszczególnych typów wzbogacalników przy różnych parametrach pracy, problematykę zawartości Hg w węglach energetycznych o koksujących należy traktować osobno ze względu na znaczne zróżnicowane w zakresach wzbogacania, LITERATURA 1. D. Akers. Precombustion control option for air toxics. Fuel and Energy Abstracts, vol. 37, no. 3., W. Blaschke, S. Blaschke, H. Aleksa, K. Wierzchowski. Analiza wpływu dokładności wzbogacania (imperfekcja) na wartość produkcji węgla energetycznego. Polityka energetyczna, t. 11, z. 1, s W. Blaschke. Technologie czystego węgla rozpoczynają się od wzbogacania. Polityka energetyczna, t.1, z.2, s Broszura informacyjna: Zakład Wzbogacania Miału w KWK Piast informacyjna [ (dostęp ) 5. J.M. Dabrowski, P.J. Ashton, K. Murray, J.J. Leaner, R.P. Mason. Anthropogenic mercury emissions in South Africa: Coal combustion in power plants. Elsevier/Antmospheric Environment. United States, vol. 42, pp , J. Dubiński, I. Pyka, K. Wierzchowski. Stan aktualny i niektóre aspekty poprawy jakości węgla użytkowanego w energetyce zawodowej. Przegląd Górniczy t. 66 (lipiec-sierpień), s J. Dubiński, M. Turek, H. Aleksa. Postęp w technologii i technice przeróbki mechanicznej węgla w polskich kopalniach. Maszyny Górnicze, r. 24, nr 2, s B. Klojzy-Karczmarczyk, J. Mazurek. Badania zawartości rtęci w węglach przeznaczonych dla odbiorców indywidualnych. Polityka energetyczna, t.16 z.4, s Krajowy Bilans Emisji SO2, NOx, CO, NH3, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata w układzie klasyfikacji SNAP, 2011 Raport Syntetyczny. Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami. 10. K. Kurus, B. Białecka. Analiza możliwości zarządzania ładunkiem rtęci w węglu kamiennym artykuł przeglądowy. W. Biały, A. Kuboszek (red) Systemy 96

97 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo wspomagania w inżynierii produkcji: Środowisko i Bezpieczeństwo w inżynierii produkcji, s A. Lutyński. Mechaniczna przeróbka węgla kamiennego w perspektywie roku Gospodarka surowcami mineralnymi t. 24, z. ½, s R. Łój, L. Kurczabiński. Jakość węgla z KHW SA. Przegląd Górniczy. Tom 66 (lipiecsierpień), s A. Michalska, B. Białecka. Zawartość rtęci w węglu i odpadach górniczych. Prace naukowe GIG, Kwartalnik 3, s Minamata Convention on Mercury, United Nations, Ochrona Środowiska Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny Z. Paprotny, Z. Wróbel, M. Sitko. Technologia wzbogacania węgla i jakość produkcji Kompania Węglowa SA. Przegląd górniczy, Tom 66 (lipiec-sierpień), s I. Pyka, K. Wierzchowski. Problemy z rtęcią zawartą w węglu kamiennym. Geologia i Geoinżynieria, t. 34 z. 4/1 s Raport Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych: Global Mercury Assessment K. Staja-Szlugaj, A. Klim. Rosyjski i kazachski węgiel na rynku polskim. Polityka energetyczna, Tom 15. Zeszyt S. Ziomber, G. Strzelec.: Zakłady przeróbki mechanicznej węgla JSW SA. Przegląd Górniczy, 2011 Tom 66 (lipiec-sierpień), s Quality Guidelines for Energy Systems Studies: Detailed Coal Specifications. U.S. Department of Energy

98 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA REDUKCJI ŁADUNKU RTĘCI NA ETAPIE PRODUKCJI WĘGLA KAMIENNEGO W POLSCE Streszczenie: Jednym z najbardziej szkodliwych pierwiastków znajdujących się w węglu kamiennym jest rtęć. Polska jest uznawana za największego emitora Hg w Unii Europejskiej ze względu na znaczącą karbonizację gospodarki. Zmniejszenie zawartości rtęci już na etapie produkcji węgla kamiennego daje znaczące możliwości redukcji jej emisji do atmosfery. Problemem Polski jest znaczący udział węgli surowych stosowanych w gospodarce, w których ładunek zanieczyszczeń pozostaje niezmniejszony. Zwiększenie zakresu wzbogacania węgla w polskich kopalniach jest wykonalne, jednakże niezwykle trudne w obecnej sytuacji rynkowej. Zmniejszenie zawartości rtęci w węglu kamiennym byłoby możliwe poprzez wykorzystanie sortymentów grubych i średnich do uśrednienia parametrów paliwa co jest jednak nieekonomiczne ze względu na duże zapotrzebowanie rynku detalicznego. Słowa kluczowe: węgiel kamienny, górnictwo, przeróbka węgla, rtęć, ochrona powietrza CAPABILITIES AND LIMITATIONS OF DECREASING MERCURY LOAD IN POLISH BITUMINOUS COAL IN THE PRODUCTION PROCESS Abstract: Mercury is one of the most toxic elements contained in bituminous coal. Poland is considered to be the biggest Hg emitter of European Union because of significant carbonization of its economy. It is possible to greatly decrease the mercury load in the production processes of hard coal. Poland s problem is the large share of raw coals use in power engineering. The Hg content in raw coal remains unchanged. Increasing the range of coal enrichment in polish collieries is feasible but difficult because of current market situation. The reduction of Hg content in bituminous coal could be possible by addition of product of larger granulation to average the fuel quality. However these coals are traditionally used for household heating. Key words: Bituminous coal, mining, coal preparation, mercury, air protection mgr inż. Krzysztof KURUS Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze krzysztof.kurus@polsl.pl prof. dr hab. inż. Barbara BIAŁECKA Główny Instytut Górnictwa Pl. Gwarków 1, Katowice b.bialecka@gig.eu Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

99 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo DOBÓR I PRZYGOTOWANIE KANDYDATÓW DO PEŁNIENIA FUNKCJI AUDYTORA JAKOŚCI ANALIZA KRYTYCZNA 9.1 WPROWADZENIE Rozpowszechnienie systemów zarządzania jakością spowodowało zapotrzebowanie na osoby pełniące funkcje audytora. W zależności od rodzaju audytu poszukuje się audytorów realizujących audyty wewnętrzne, dostawcy i certyfikujące. W różny sposób dobierani są kandydaci na audytorów, różne jest ich przygotowanie. Zróżnicowane są również oczekiwania dotyczące audytorów. Funkcje audytora pełnią osoby różnych profesji. Można wskazać osoby, których głównym zajęciem jest prowadzenie audytów, oraz osoby, które na co dzień wykonują swoją pracy, a tylko okresowo powoływani są do przeprowadzenia audytu. Zróżnicowane są również efekty pracy audytorów. Można wskazać organizację, gdzie audyty przynoszą wielorakie korzyści, ale również takie, gdzie audyty są źle rozumiane i nie przynoszą żadnych wymiernych korzyści. Na taki stan wpływa wiele uwarunkowań i różnorodne czynniki. W literaturze można znaleźć pozycje, które opisują proces audytu i jego wyniki [1], [2], [3], [4], [5]. W użyciu jest norma ISO 19011:2011, która precyzuje zalecenia dotyczące przygotowania i kompetencji audytorów [6]. Trudno jednak w literaturze znaleźć informacje dotyczące doboru i przygotowania kandydatów na funkcje audytora. Należy postawić pytanie, na ile sama osoba audytora i jej przygotowanie ma istotny wpływ na przebieg audytu i jego efekty? Autor opracowania w ostatnim dziesięcioleciu przeprowadził kompleksowe badania systemów zarządzania jakością zgodnych z wymaganiami norm ISO serii 9000 [7], [8], [9], [10], [11], [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23], [24], [25], [26]. Wyniki tych badań wskazują jednoznacznie na zróżnicowane funkcjonowanie systemów w zależności od organizacji. Badano różne uwarunkowania mające wpływ na działanie systemów. Analizowane były również audyty wewnętrzne i certyfikujące. Autor stwierdził, że audyty stanowią jeden z istotnych problemów na etapie utrzymywania i doskonalenia posiadanych systemów. Postanowił więc zastanowić się nad doborem audytorów i ich przygotowaniem do pełnienia funkcji w kontekście osiągnieć ich pracy. Postawił kilka pytań, na które zamierza odpowiedzieć. Na ile dobór i przygotowanie audytorów wpływa na efekty ich pracy?. Czy można opracować jednolity schemat postępowania dotyczący doboru i przygotowania audytorów?. Czy schemat ten może mieć zastosowania w każdej 9 99

100 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. organizacji i w każdym rodzaju audytu?. Jakie mogą być zaburzenia w tym schemacie i co na nie wpływa?. Celem opracowania jest analiza doboru i przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji audytora oraz zaproponowanie schematu postępowania, który zwróci uwagę na wszystkie konieczne działania oraz potencjalne zagrożenia w tym zakresie. Przedstawione w pracy poglądy, przemyślenia i postulaty opierają się na wynikach przeprowadzonych przez autora badań [7], [8], [9], [10], [11], [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23], [24], [25], [26] oraz na jego wieloletnim doświadczeniu w zakresie systemów zarządzania jakością. 9.2 SCHEMAT POSTĘPOWANIA DOTYCZĄCY DOBORU I PRZYGOTOWANIA AUDYTORA ORAZ ZAGROŻENIA Z NIM ZWIĄZANE Biorąc pod uwagę liczne wątpliwości i kontrowersje dotyczące doboru i przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji audytora jakości autor opracował własny schemat postępowania w tym zakresie. Schemat składa się z kolejnych 10 etapów: I. Wybór i przygotowanie osoby, która będzie odpowiedzialna za proces audytu II. Rozpoznanie potrzeb i poszukiwanie potencjalnych kandydatów III. Zebranie informacji o potencjalnych kandydatach i wybór kilku IV. Badania kandydatów i wybór ostateczny V. Szkolenie wybranych kandydatów VI. Przygotowanie praktyczne kandydatów VII. Ostateczne sprawdzenie kompetencji i powołanie na funkcję audytora VIII. Dobór kandydatów na funkcje audytora wiodącego, ich szkolenie i przygotowanie praktyczne IX. Sprawdzenie kompetencji i powołanie na funkcje audytora wiodącego X. Ocena i doskonalenie kompetencji. Zaproponowany schemat postępowania obejmuje wszystkie działania związane z doborem i przygotowaniem kandydatów do audytowania. Na schemacie wyraźnie rozróżnia się zespół działań związanych z przygotowaniem audytora (etap II etap VII) od dodatkowych działań koniecznych do przygotowania audytora wiodącego (etap VIII etap IX). Ze schematu wynika kolejność działań. Najpierw przygotowywany jest audytor i dopiero po powołaniu na tę funkcje, możliwe jest jego przygotowywanie do funkcji audytora wiodącego. W zaproponowanym schemacie wyróżniono dwa dodatkowe, ale konieczne etapy. Etap I związany jest z wyborem i właściwym przygotowaniem osoby, która będzie zarządzała procesem audytu. Od świadomości, wiedzy i zaangażowania tej osoby będzie zależał cały późniejszy schemat działań. Etap X jest etapem koniecznym do utrzymywania kompetencji przez audytorów. W zaplanowanych, cyklicznych odstępach czasu będzie miała miejsce ocena audytorów i ich dokonań, na tej podstawie będą podejmowane działania mające na celu doskonalenie ich kompetencji. 100

101 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Nr etapu I II III IV V VI VII VIII Tabela 9.1 Zestawienie działań w kolejnych etapach doboru i przygotowania kandydatów do funkcji audytora Nazwa etapu Wybór i przygotowanie osoby odpowiedzialnej za proces audytu Rozpoznanie potrzeb i poszukiwanie potencjalnych kandydatów Zebranie informacji o potencjalnych kandydatach i wybór kilku Badania kandydatów i wybór ostateczny Szkolenie wybranych kandydatów Przygotowanie praktyczne kandydatów Ostateczne sprawdzenie kompetencji i powołanie na funkcję audytora Dobór kandydatów na funkcje audytora wiodącego, ich szkolenie i przygotowanie praktyczne Nr Opis działania działania 1 Wybór osoby odpowiedzialnej za proces audytu 2 Przygotowanie do pełnienia funkcji 3 Ocena i powołanie na funkcje osoby zarządzającej procesem audytu 4 Rozpoznanie potrzeb dotyczących audytorów 5 Wskazanie potencjalnych kandydatów 6 Rozeznanie cech osobowych 7 Zebranie informacji o wykształceniu i doświadczeniu zawodowym 8 Rozeznanie postaw i zachowań 9 Zebranie informacji o postawach etycznych 10 Zebranie opinii o kandydacie płynące z jego środowiska 11 Analiza zebranych informacji i wybór kilku kandydatów 12 Badanie umiejętności nawiązywania kontaktu, otwartości i komunikatywności 13 Badanie cech negatywnych 14 Rozmowy z kandydatami dotyczące ich nastawienia do audytowania 15 Analiza uzyskanych informacji 16 Ostateczny wybór kandydatów 17 Zapewnienie odpowiedniego szkolenia audytorskiego 18 Sprawdzenie uzyskanej wiedzy 19 Rozmowa z kandydatem dotycząca jego wiedzy 20 Podjęcie decyzji czy kandydat posiada potrzebną wiedzę 21 Ewentualne działania ukierunkowane na zdobycie brakującej wiedzy 22 Ewentualne dodatkowe sprawdzenie uzyskanej wiedzy 23 Ewentualne podjęcie decyzji czy kandydat posiada potrzebną wiedzę 24 Zaangażowanie kandydata jako obserwatora podczas audytów 25 Przygotowanie praktyczne kandydata jako audytora szkolonego 26 Sprawdzenie uzyskanych kompetencji 27 Rozmowa z przygotowanym kandydatem i jego ocena sytuacji 28 Podjęcie decyzji czy kandydat uzyskał potrzebne kompetencje 29 Ewentualne działania ukierunkowane na uzyskanie brakujących kompetencji 30 Ewentualne sprawdzenie uzyskanych kompetencji 31 Ewentualne podjęcie decyzji czy kandydat posiada potrzebne kompetencje 32 Powołanie kandydata na funkcje audytora 33 Dobór kandydatów na funkcje audytora wiodącego 34 Zapewnienie odpowiedzialnego szkolenia dla audytora wiodącego 35 Sprawdzenie uzyskanej wiedzy 36 Podjęcie decyzji czy kandydat posiada potrzebną wiedzę do pełnienia funkcji audytora wiodącego 37 Przygotowanie praktyczne do pełnienia funkcji audytora wiodącego 101

102 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. IX X Sprawdzenie kompetencji i powołanie na funkcje audytora wiodącego Ocena i doskonalenie kompetencji Źródło: opracowanie własne 38 Sprawdzenie uzyskanych kompetencji 39 Rozmowa z kandydatem i jego ocena sytuacji 40 Podjęcie decyzji czy kandydat posiada potrzebne kompetencje 41 Powołanie kandydata na funkcje audytora wiodącego 42 Okresowa ocena kompetencji i dokonań audytora/audytora wiodącego 43 Rozmowa z audytorem/audytorem wiodącym 44 Podjęcie decyzji o przedłużeniu powołania 45 Doskonalenie kompetencji Kolejnym zamierzeniem autora jest opisanie poszczególnych działań, które powinny zostać zrealizowane w kolejnych etapach. Wszystkie działania do zrealizowania w poszczególnych etapach opracowane wg autorskiej koncepcji zestawiono w tabeli 9.1. Biorąc pod uwagę zakres opracowania w opisie pominięty zostanie etap I i X. Etap drugi rozpoczynający działania zmierzające do doboru i przygotowania kandydatów do funkcji audytora powinien rozpocząć się od dokładnego rozpoznania potrzeb dotyczących audytorów. Do jakiego rodzaju audytu będą potrzebni kandydaci, jaka będzie częstość prowadzenia audytów. Jakie główne cele będą postawione przed audytem. Jakie są oczekiwania względem kandydatów. Dokładne rozpoznanie potrzeb jest podstawą do rozpoczęcia działań zmierzających do poszukiwania kandydatów. Kolejnym krokiem jest wskazanie potencjalnych kandydatów. Organizacja powinna odpowiedzieć sobie na pytanie, czy jest w stanie znaleźć potencjalnych kandydatów wśród swoich pracowników. Jeśli odpowiedź jest negatywna należy rozpocząć poszukiwania na zewnątrz. Konieczne jest znalezienie większej grupy potencjalnych kandydatów, aby po zebraniu informacji na ich temat wybrać kilka osób, najbardziej obiecujących. Na tym etapie popełniane są niestety liczne błędy. Nie rozpoznaje się dokładnie potrzeb dotyczących audytorów. Nie zastanawia się nad możliwością doboru kandydatów z wewnątrz lub spoza organizacji. Nie poszukuje się większej ilości kandydatów, wybierając z góry jedną osobę. Trzeci etap działań służący zebraniu informacji o kilku potencjalnych kandydatach i wyboru najlepszych z nich powinno rozpocząć rozeznanie cech osobowych wszystkich kandydatów. W zależności czy analizujemy własnych pracowników czy osoby z zewnątrz trzeba dobrać odpowiednie metody rozeznania cech osobowych. Drugim działaniem jest zebranie informacji o wykształceniu i doświadczeniu zawodowych kandydatów. Kolejnym rozeznanie postaw i zachowań, które prezentują kandydaci. W przypadku kandydatów z wnętrza organizacji jest to zadanie prostsze, natomiast nie można go pominąć analizując osoby z zewnątrz. Bardzo ważne jest zebranie informacji o postawach etycznych. Funkcja audytora wiąże się z dostępem do różnych danych, czasem wrażliwych dla organizacji, dlatego audytor powinien charakteryzować się bardzo wysokimi standardami etycznymi. Istotne jest również zebranie opinii o kandydacie płynące z jego środowiska. Dysponując różnymi rodzajami informacji organizacja będzie w stanie 102

103 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo dokonać rzetelnej ich analizy, i na tej podstawie wybrać kilku najbardziej obiecujących kandydatów. Na tym etapie czyha wiele zagrożeń. Zebranie tylko podstawowych i łatwo dostępnych informacji. Pomijanie zbierania informacji o postawach i zachowaniach, w tym etycznych. Są niestety organizacje, które w ogóle pomijają ten etap. Nie zebranie żadnych informacji o kandydacie na audytora skazuje na w pełni przypadkowy dobór kandydatów. Czwarty etap powinien być ukierunkowany na badanie kandydatów i ostateczny wybór osób, które będą dalej przygotowywanie do roli audytora. W zależności od wagi działań audytowych i ich częstości należy wybrać odpowiednie metody badania kandydatów. Jeśli poszukiwana jest osoba, która cały czas będzie profesjonalnie zajmowała się audytowaniem warto zainwestować w te badania i poszukać wsparcia specjalistów w tym zakresie. Jeśli poszukiwany jest kandydat na audytora wewnętrznego, który tylko kilka razy w roku będzie prowadził audytu można zdecydować się na prostsze rozwiązania. Istotne jest badanie umiejętności nawiązywania kontaktu, otwartości i komunikatywności, bo audytor na co dzień będzie wykorzystywał te cechy. Również ważne jest badanie cech negatywnych. Stwierdzone nagromadzenie tego typu cech, praktycznie dyskwalifikuje daną osobę do funkcji audytora. Poza badaniami umiejętności i cech ważna jest szczera rozmowa z kandydatem dotycząca jego nastawienia do tego procesu. Ktoś kto wewnętrznie jest negatywnie nastawiony do audytu i nie chce go realizować na pewno nie będzie dobrym audytorem. Po zebraniu wszystkich danych potrzebna jest ich rzeczowa analiza. Na podstawie wyników tej analizy z dużej grupy kandydatów ostatecznie wybiera się najbardziej obiecujących, którzy zostaną skierowani na szkolenie. Na tym etapie można wskazać kilka zagrożeń. Ograniczenie badań do minimum, oszczędności na specjalistach, którzy byli by w stanie je dobrze przeprowadzić. Pobieżna analiza uzyskanych danych i nie wykorzystanie jej wyników do właściwej selekcji kandydatów. Część organizacji w ogóle pomija ten etap uznając go za niepotrzebny, co skutkuje przypadkowym doborem kandydatów. Etap piąty to szkolenie wcześniej właściwie dobranych kandydatów. Na szkolenie powinni zostać wysłani sprawdzeni kandydaci, którzy mają potrzebne cech i umiejętności. W przeciwnym razie środki zostaną wydane w ciemno, a jedynie, w najlepszym wypadku, przypadek czy szczęście będzie decydowało o efekcie tych działań. Organizacja powinna zapewnić odpowiednie szkolenie audytorskie, na którym kandydat będzie mógł uzyskać potrzebną wiedzę. Zwykle będzie to szkolenie zewnętrzne, trwające kilka dni i najprawdopodobniej kosztowne. Osoba zarządzająca procesem audytu musi znaleźć dobre szkolenie i przekonać kierownictwo, że warto w takie szkolenie zainwestować. Po odbyciu szkolenia potrzebne jest sprawdzenie uzyskanej wiedzy. Zwykle nie wystarcza egzamin, któremu został poddany szkolony na koniec przygotowania. Organizacja powinna w umiejętny sposób sprawdzić uzyskaną przez kandydata wiedzę, przeprowadzić z nim rozmowę, jak on sam odbiera swoje przygotowanie, i dopiero na tej podstawie podjąć decyzję, czy kandydat posiadł potrzebną wiedzę. Jeśli okaże się, że kandydat nie posiada koniecznej wiedzy trzeba podjąć konkretne działania, aby mógł ją uzyskał. Może okazać się, że potrzebne będzie dodatkowe szkolenie. Po uzupełnieniu wiedzy potrzebne jest jej powtórne sprawdzenie 103

104 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. i powtórne podjęcie decyzji. Do przygotowania praktycznego powinni zostać dopuszczeni tylko kandydaci, którzy uzyskali potrzebną wiedzę. W praktyce na tym etapie popełnia się różne błędy. Wybierane są przypadkowe szkolenia, oszczędza się na koszcie szkoleń, nie sprawdza uzyskanej wiedzy i nie prowadzi rozmów z przeszkolonymi kandydatami. Efektem popełnionych błędów jest to, że do przygotowania praktycznego zostaje dopuszczona osoba, która nie posiada wystarczającej wiedzy. Szóstym etapem jest praktyczne przygotowanie kandydatów. Przeszkolony kandydat powinien zostać praktycznie przygotowany do swojej roli. Najpierw powinien obserwować jak audyt prowadzą doświadczeni audytorzy, a później pod okiem doświadczonego audytora nabywać potrzebne kompetencje jako audytor szkolony. Jest to niezmiernie ważny etap przygotowania kandydata do pracy audytora. Jeśli kandydat nie pozna tajników rzemiosła audytowego trudno mu będzie właściwie prowadzić audyty w przyszłości. Na tym etapie pojawia się wiele zagrożeń. Ograniczenie praktycznego przygotowania do niewystarczającego minimum, brak doświadczonych audytorów, którzy mogli by przygotowywać kandydatów do pracy. Skrajnym przypadkiem patologii jest pominięcie w ogóle tego etapu. Kandydat po szkoleniu zostaje wysłany na audyt. Żeby zobrazować grozę tej sytuacji można wyobrazić sobie kierowcę, który po szkoleniu teoretycznym został dopuszczony do prowadzenia pojazdu po drogach publicznych bez żadnego przygotowania praktycznego. W etapie siódmym następuje ostateczne sprawdzenie kompetencji kandydata i powołanie na funkcje audytora. Organizacja powinna się starać sprawdzić kompetencje, jakie uzyskał kandydat. Przeprowadzić szczerą rozmowę z kandydatem, czy jego zdaniem posiada już wystarczające kompetencje i czy czuje się na siłach samodzielnie prowadzić audyt. Jeśli sprawdzenie kompetencji da wynik negatywny organizacja zobligowana jest podjęcia działań ukierunkowanych na uzyskanie brakujących kompetencji. Konieczne jest również powtórne sprawdzenie tych kompetencji, i powtórne podjęcie decyzji. Jeśli decyzja pozostaje negatywna cały proces znowu się powtarza. Powołać kandydata na funkcje audytora można tylko wtedy, kiedy posiada on wystarczające kompetencje. Na tym etapie występują oczywiście zagrożenia. Nie sprawdza się uzyskanych kompetencji lub sprawdza bardzo pobieżnie, nie rozmawia się z kandydatem. Kontynuując wcześniej poddany przykład, istotne błędy na tym etapie, to jakby dopuścić osobę do kierowania pojazdem bez egzaminu praktycznego. Etap ósmy i dziewiąty poświęcony jest doborowi i przygotowaniu kandydatów do pełnienia funkcji audytora wiodącego. Opierając się na analogii do wcześniej zaprezentowanego doboru i przygotowania kandydata do funkcji audytora trzeba przejść przez kilka działań. Nie każdy audytor ma predyspozycje, aby pełnić rolę audytora wiodącego. Należy przeprowadzić dobór kandydatów na tę funkcję. Zapewnić odpowiednie szkolenie, sprawdzić uzyskaną wiedzę, podjąć stosowną decyzję. Konieczne jest praktyczne przygotowanie kandydata, sprawdzenie uzyskanych kompetencji, podjęcie decyzji i powołanie na funkcje audytora wiodącego. Zagrożenia, jakie mogą się pojawić na tych dwu etapach są analogiczne do wcześniej przedstawianych dla funkcji audytora. 104

105 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo PODSUMOWANIE Poddając analizie proces doboru i przygotowania audytorów można wyciągnąć bardzo interesujące i użyteczne wnioski. Proces ten w istotny sposób wpływa na przebieg i efekty każdego rodzaju audytu. Autor opracował schemat postępowania dotyczący doboru i przygotowania audytorów. Schemat został podzielony na dziesięć etapów. Pierwszy etap związany jest z wyborem i przygotowaniem osoby, która będzie odpowiedzialna za proces audytu. Ostatni etap dotyczy utrzymywania i rozwoju kompetencji audytora poprzez ocenę i doskonalenie. Pozostałe etapy są ściśle związane z doborem i przygotowaniem kandydatów do pełnienia funkcji audytora jakości. W schemacie zawarte są zatem wszystkie działania, które powinny zostać podjęte w celu zapewnienia odpowiedniego doboru i przygotowania oraz utrzymywania kompetencji audytora jakości. Możliwe jest więc opracowanie jednolitego schematu postępowania, który może mieć zastosowanie w każdej organizacji i każdym rodzaju audytu. Jest to istotne spostrzeżenie, które pokazuje, że zespół działań związany z doborem i przygotowaniem audytorów ma charakter uniwersalny, i pomimo pewnych różnic związanych ze specyfiką organizacji oraz rodzajem audytu, jest możliwy do wykorzystania w każdej sytuacji. Oznacza to, że organizacje uzyskały jasno określony schemat postępowania, który może być jednak różnie wykorzystywany w praktyce. Potwierdza to ogólnie znaną prawidłowość, że za dobór i przygotowanie audytorów odpowiada organizacja, a szczególnie jej najwyższe kierownictwo. To najwyższe kierownictwo odpowiada za wybór i przygotowania osoby, która będzie zarządzała proces audytu. Kierownictwo określa potrzeby w zakresie audytowania, moderuje proces doboru i przygotowania kandydatów, przeznacza takie, a nie inne środki oraz akceptuje podjęte działania. Kierownictwo bierze zatem bezpośrednią odpowiedzialność za to, w jaki sposób został dobrany i przygotowany kandydat na audytora. Od świadomości i zaangażowania kierownictwa zależeć będzie przebieg całego proces i ewentualne błędy popełnione na kolejnych jego etapach. Z każdym etapem w opracowanym schemacie związane są pewne zagrożenia. Na ile zagrożenia te przełożą się na błędy i zaniedbania, oraz jaka będzie ich skala i zakres, zależy w dużym stopniu od kierownictwa. Szczególnie niebezpieczne są błędy i zaniedbania popełnione na początkowych etapach całego schematu działań. Zły wybór osoby i niewłaściwe jej przygotowanie do zarządzania procesem audytu spowoduje poważne błędy i zaniedbania w doborze oraz przygotowaniu kandydatów. Czym większy będzie zakres błędów czy zaniedbań, tym bardziej negatywnie będzie on wpływał na cały proces. Popełnienie istotnych błędów i zaniedbań na początku spowoduje na tyle poważne zjawiska, które będzie bardzo trudno usunąć czy choćby ograniczyć w przyszłości. Przykładowo, dobór nieodpowiednich osób, którzy nie posiadają wymaganych dla audytora cech spowoduje, nawet przy dobrym ich przeszkoleniu i przygotowania, wystąpienie poważnych trudności podczas audytu. Można zatem stwierdzić, że organizacja uzyskała klarowny schemat działań, który powinien prowadzić do właściwego doboru i przygotowania kandydatów do funkcji audytora. Na ile jednak ten schemat zostanie poprawnie zrealizowany, w konkretnym 105

106 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. przypadku, zależy od organizacji, a szczególnie jej najwyższego kierownictwa. Wiedza, świadomość i zaangażowanie kierownictwa oraz konsekwencja w podejmowaniu działań jest warunkiem koniecznym do właściwego przebiegu tego procesu. LITERATURA 1. E. Claver, J. Tari. Levels of quality management in certified firms. TQM & Business Excellence, 2003, vol. 4, no. 9, p P. Sampaio, P. Saraiva, A.G. Rodrigues. ISO 9001 certification research: questions, answers and approaches. International Journal of Quality and Reliability Management, 2009, no. 1, p H. Hernandez. Quality audit as a driver for compliance to ISO 9001:2008 standards. The TQM Journal,. 2010, no. 4, p M. Alic, B. Rusjan. Contribution of the ISO 9001 internal audit to business performance. International Journal of Quality and Reliability Managemen,. 2010, no. 8, p M. Molenda. Effectiveness of planning internal audits of the quality system. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Szczecinie, Szczecin, 2012, nr 32, z. 1, s PN EN ISO 19011: 2012 Wytyczne dotyczące audytowania systemów zarządzania. 7. M.J. Ligarski, K. Koczaj. Jakie wymagania normy ISO 9001:2000 sprawiają trudności polskim przedsiębiorstwom. Problemy Jakości, 2004, nr 11, s. 24, M.J. Ligarski. Doświadczenia z budowy systemów zarządzania jakością według norm ISO serii 9000 w samorządzie terytorialnym. Przegląd Organizacji, 2004, nr 11, s M.J. Ligarski, J. Krysztofiuk. Obszary sprawiające trudności w systemach zarządzania jakością według normy ISO 9001:2000. Problemy Jakości. 2005, nr 10, s M.J. Ligarski, Budowa systemów zarządzania jakością według norm ISO serii 9000 w ochronie zdrowia. Przegląd Organizacji, 2005, nr 7-8, s M.J. Ligarski. Czy certyfikowany system jakości przeszkadza w zarządzaniu organizacją. Przegląd Organizacji. 2006, nr 9, s M.J. Ligarski. Ocena systemu zarządzania jakością wyniki badań. Towaroznawcze Problemy Jakości. 2007, nr 4(13), s M.J. Ligarski. System zarządzania jakością szansa czy zagrożenie dla organizacji, Przegląd Organizacji, 2007, nr 2, s M.J. Ligarski. Pomiar skuteczności systemu zarządzania jakością w organizacji. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2007, nr 5, s M.J. Ligarski. Czy system zarządzania jakością wg normy ISO 9001:2000 można z powodzeniem zastosować w bankowości. Przegląd Organizacji, 2008, nr 2, s

107 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo M.J. Ligarski. The effect of construction process of the quality management system upon its post-certification functioning. Proc. 16 th IGWT Symposium Achieving Commodity & Service Excellence in the Age of Digital Convergence, Suwon, Korea, 2008, vol. I, part 2, p M.J. Ligarski. Dlaczego systemy zarządzania jakością mogą nie działać. Monografia pod red. J. Pyki, Nowoczesność przemysłu i usług Metody i narzędzia nowoczesnego zarządzania organizacjami, TNOiK, Katowice, 2008, s M.J. Ligarski. Doskonalenie w certyfikowanym systemie zarządzania jakością. Monografia pod red. J. Żuchowskiego, Filozofia TQM w zrównoważonym rozwoju, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom, 2008, s M.J. Ligarski. Podejście systemowe do zarządzania jakością w organizacji, Monografia, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice, M.J. Ligarski. Ocena systemów zarządzania jakością w administracji publicznej perspektywa pełnomocnika ds. jakości. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2010, nr 4, s M.J. Ligarski. Badanie dojrzałych systemów zarządzania jakością. Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą,. nr 40, Bydgoszcz, 2011, s M.J. Ligarski. Problem identification method in certified quality management systems. Quality & Quantity, 2012, 46, p M.J. Ligarski. Audit versus development in a certified quality management system. Monograph Systems supporting production engineering, Editors: W. Biały, J. Kaźmierczak, Publisher PKJS Gliwice, Gliwice, 2012, p M.J. Ligarski. Problems examination in quality management system. Acta technologica agriculturae, 4/2013, Nitra, Slovaca Universitas Agriculturae Nitriae, 2013, p M.J. Ligarski. Zadania jednostki certyfikującej w systemie zarządzania jakością. Monografia pod red. W. Biały, K. Midor Systemy wspomagania w inżynierii produkcji. Wyd. PA NOVA SA., Gliwice, 2013, s M.J. Ligarski. Diagnoza systemu zarządzania jakością w polskich organizacjach wyniki badań. Problemy Jakości, 2014, nr 5, s

108 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. DOBÓR I PRZYGOTOWANIE KANDYDATÓW DO PEŁNIENIA FUNKCJI AUDYTORA JAKOŚCI ANALIZA KRYTYCZNA Streszczenie: Autor podjął w pracy zagadnienia dotyczące doboru i przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji audytora jakości jako istotny czynnik wpływający na przebieg i wyniki procesu audytu. Opracował własny schemat postępowania w tym zakresie, podzielony na 10 etapów. Wyraźnie rozdzielił działania związane z przygotowaniem audytora od przygotowania audytora wiodącego. W każdym etapie zaprezentował działania konieczne dla jego właściwego przebiegu. Poddał analizie cały zaproponowany schemat działań. Zwrócił uwagę na zagrożenia pojawiające się na poszczególnych etapach oraz podał przykłady błędów popełnianych przez organizacje. Konkludując stwierdził, że dobór i przygotowanie kandydatów do pełnienia funkcji audytora ma bardzo duży wpływ na efekty ich pracy. Zatem organizacja, a szczególnie osobą zarządzająca procesem audytu bierze odpowiedzialność za podejmowane działania i wynikające z nich efekty. Słowa kluczowe: audytor jakości, przygotowanie kandydatów, schemat postępowania, zagrożenia i błędy SELECTION AND PREPARATION OF CANDIDATES TO THE ROLE OF A QUALITY AUDITOR A CRITICAL ANALYSIS Abstract: The author of this article discussed the issues of selection and preparation of the candidates to the role of a quality auditor which appear to be important factors influencing the process itself as well as the results of an audit process. He also developed his own procedure in this respect which is divided into 10 stages. There is a clear division of activities that are related to the preparation of the auditor and those which are related to the preparation of the lead auditor. At each stage the actions which are necessary to secure a proper conduct of this preparation were presented. The whole procedure was thoroughly analysed. The author also paid attention to possible threats appearing in various stages of the procedure as well as he presented common mistakes made by organizations. In conclusion, he said that the selection as well as proper preparation of candidates to the role of a quality auditor has a significant impact on the effects of their work. Therefore, an organization and especially the person managing the audit process should take the responsibility for taking actions and the effects resulting from these actions. Key words: quality auditor, preparation of candidates, procedure, threats and errors dr hab. inż. Mariusz J. LIGARSKI, prof. Pol. Śl. Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26-28, Zabrze Mariusz.Ligarski@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

109 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo WPROWADZENIE DOBRE PRAKTYKI REKULTYWACYJNE JAKO PRZEJAW SKUTECZNOŚCI GOSPODAROWANIA NA PRZYKŁADZIE CENTRUM KAROLINA W OSTRAWIE Górnictwo jest jedną z gałęzi działalności przemysłowej, które z jednej strony przynosi znaczne korzyści ekonomiczne, a z drugiej nieuchronnie prowadzi do konfliktu ze środowiskiem naturalnym. Niestety wydobycie węgla zawsze będzie do pewnego stopnia działaniem niebezpiecznym i jako takie wymaga nieustannej uwagi, refleksji oraz innowacyjnego podejścia w celu minimalizacji możliwych konsekwencji ryzyka z tym związanego. Wpływ na środowisko przejawia się znaczącym zmniejszeniem zasobów naturalnych, a z upływem czasu dewastacji (degradacji) z terenów nabytych dla górnictwa, zaburzenia stosunków hydrologicznych i emisji do atmosfery [1]. Dlatego też współcześnie systematycznie i zgodnie z kanonami sztuki górniczej dokonuje się rekultywacji i zagospodarowania terenów poeksploatacyjnych, aby przywrócić wartości użytkowe w obszarach dotkniętych degradacją. Obecnie nowoczesna rekultywacja nie tylko ma za zadanie wprowadzenie wartości użytkowej, ale i również stworzenie kompleksowych i kompletnych ekosystemów w obszarach pokopalnianych oraz umiejętne zagospodarowanie danego obszaru. Niewątpliwym trafnym przykładem właściwego podejścia do rekultywacji terenów pogórniczych i permanentnego prowadzenia tzw. zrównoważonej strategii działań jest Centrum Karolina w Ostrawie, gdzie skutecznie zrealizowano długofalowe cele takie jak łagodzenie skutków działalności górniczej oraz umiejętnie pokierowanie pracami nad kształtowaniem zdegradowanych terenów tak, aby mogły one służyć do innych celów, niż tylko do przemysłowych. To dzięki podjętym tam działaniom, rozległe tereny pogórnicze zostały przywrócone naturze i ludziom DOBRA PRAKTYKA W DZIAŁANIACH REKULTYWACYJNYCH Czym tak naprawdę jest dobra praktyka?. Sama nazwa daje pierwsze intuicje dobra praktyka jest po pierwsze praktyką czyli działaniem, w odróżnieniu od samych zasad postępowania, reguł, idei, pomysłów na wykonanie zadania [5]. Pojęcie to należy rozumieć jako dążenie do poprawy poprzez uczenie się od innych, czyli porównywanie 109

110 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. się z innymi organizacjami i adoptowanie rozwiązań uznanych za wzorcowe. Tak więc, aby sposoby działania, techniki, projekty można było zakwalifikować do zbioru dobrych praktyk, muszą one zostać uznane za dobre. A co to znaczy, że konkretne działanie możemy nazwać mianem dobrego?. Ocena zwykle odnosi się do jasno określonych celów przyświecających działaniom. Zatem dobra praktyka musi wykazywać swoją przydatność i wartość w dochodzeniu do ściśle określonych celów. W obliczu zdewastowanego terenu na skutek działalności przemysłowej możemy jednoznacznie wskazać kierunki działań zmierzających ku odzyskaniu zniszczonego terenu noszące nazwę dobrych praktyk. Z uprzednio wspomnianym działaniem wiążę się pojęcie rekultywacji, którą z języka łacińskiego tłumaczy się jako uprawiać na nowo. Rekultywacja w dzisiejszych czasach jest coraz częściej rozumiana jako wszelkiego rodzaju działania, mające na celu przywrócenie warunków pierwotnych, poprzez nadanie gruntom wymaganych właściwości chemicznych i fizycznych [4]. Tak więc są to działania, które w swojej istocie zawsze będą miały pozytywne konsekwencje dla otaczającego środowiska i jego mieszkańców. Należy podkreślić, że pod pojęciem rekultywacji jednoznacznie rozumiemy proces, który ma za zadanie odnowić zdolność funkcjonowania naruszonego ekosystemu zgodnie z zasadami natury i wymaganiami administracji publicznej przy równoczesnym dbaniu o interesy okolicznej ludności [3]. Kluczowym punktem w realizacji tego procesu jest ustalenie celów rekultywacyjnych, który stanowi proces obejmujący poszczególne kroki od koncepcji niwelowania pejoratywnych skutków górnictwa do konkretnego planu rekultywacyjnego, który to z kolei przechodzi procedury planowania terytorialnego. Oznacza to, że zostaje porównany z planem terytorialnym miast i gmin i uściślony na podstawie warunków organów ochrony środowiska naturalnego i planowania terytorialnego. Głębinowe wydobycie nieodzownie wiąże się z powstawaniem uskoków, zapadniem się istniejącego terenu, deformacją rzeźby krajobrazu. Pogórniczy krajobraz kształtują przede wszystkim obniżenia terenu, hałdy oraz zbiorniki osadowe. Zdarza się, że obszary regenerują się samoczynnie tworząc tym samym obszar niesłychanie cenny biologicznie. Jednakże w regionach, gdzie eksploatację już zakończono (np. region karwiński czy ostrawski) konieczna jest racjonalna i systematyczna odnowa terenów zdegradowanych działalnością górniczą. Prace rewitalizacyjne oraz rekultywacyjne oznaczają czasochłonną i kosztowną ingerencję w krajobraz i środowisko. Zakres celów takiej rekultywacji jest różnorodny. Można go podzielić na dwa wzajemnie uzupełniające się etapy: rekultywacja techniczna i rekultywacja biologiczna. Do pierwszego etapu możemy zaliczyć m.in.: kształtowanie krajobrazu, rewitalizacja cieków wodnych, zaś do drugiego zazielenienie krajobrazu (wysadzanie drzew, zieleńców), stwarzanie odpowiednich warunków dla różnych gatunków roślin i zwierząt. Sposobów na rekultywowanie terenów pogórniczych jest wiele, w zależności od wymagań organów administracyjnych i szczegółowych uzgodnień z poszczególnymi gminami. Prace te są realizowane w oparciu o ważne plany zagospodarowania 110

111 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo przestrzennego oraz w zależności od zarządzeń organów władz administracyjnych CENTRUM KAROLINA W OSTRAWIE Od 1763 do 1994 roku, kiedy to wywieziono na powierzchnię ostatni wózek z węglem, Ostrawa żyła górnictwem i z górnictwa [6]. Miasto nie cieszyło się dobrą opinią, ponieważ kojarzyło się tylko z przemysłem, zanieczyszczeniem środowiska i kopalnianymi hałdami. Jednak efektywnie prowadzone procesy rekultywacyjne miasta postępują tak dobrze, że od Czechów powinni się uczyć gospodarze miast na Górnym Śląsku. Już w XIV wieku na terenie Novej Karoliny znajdował się działający młyn. Jednakże rozwój działalności przemysłowej rozpoczął wraz z pojawieniem się wiedeńskiego domu bankowego Rothschild, gdyż to właśnie wtedy otwarta została pierwsza kopalnia węgla Karolina. Z biegiem czasu miasto rozrastało się, a intensywne działanie przemysłowe wywołały napływ ludności. Na obszarze kopalni powstała koksownia, która swoją nazwę zawdzięcza istniejącemu tam zakładowi górniczemu. Oba przedsiębiorstwa zostały ze sobą połączone, ze względów ekonomicznych. Kolejno przystąpiono do zainstalowania pierwszych ogromnych pieców, silników spalinowych oraz technologii wodoodpornych. Powstający tam krajobraz ukazywał Ostrawę jako miasto rozwijającego się przemysłu, co zostało uwiecznione na fotografii rys Źródło: [7] Rys Koksownia Karolina Od momentu założenia koksowni była ona sukcesywnie powiększana, m.in. poprzez montaż pieców koksowniczych. Następstwem tychże działań było powstanie rozdzielni elektrycznej w koksowni w roku 1905, która była źródłem mocy dla wielu okolicznych maszyn. 111

112 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Wiek XX dla Ostrawy to moment stopniowego spadku działalności przemysłowej, która ostatecznie w roku 1986 została definitywnie zakończona. Natomiast prace w koksowni zostały ukończone dwadzieścia dwa lata wcześniej, dokładnie w roku Wtedy to kolejno przekazywano sporą część budynków przeznaczonych do wyburzenia. Na fotografii (rys. 10.2), został uwieczniony widok dzielnicy Karoliny po wyburzeniu koksowni. Źródło: [7] Rys Dzielnica Karolina po wyburzeniu koksowni Ostatecznie zachowały się tylko dwa ze stojących tam budynków tj. elektrownia i centrala elektryczna, które po dziś dzień upiększają te tereny i stanowią cenny zabytek architektury przemysłowej. Obecnie Ostrawa jest miastem, które trzeba odwiedzić będąc w Republice Czeskiej. Choć przez długie lata nazywana była stalowym serem państwa i w dodatku postrzegana była przez wielu ludzi jako ponure, zadymione miasto ciężko pracujących ludzi. Gdyby popatrzeć wstecz, Ostrawa niewątpliwie była miastem z prężnie rozwijającym się handlem, gospodarką oraz z kwitnącą kulturą i życiem towarzyskim. W okresie międzywojennym metropolia mogła poszczycić się wysoko rozwiniętym handlem, bogatym przemysłem oraz ośrodkami kultury paru narodowości, w tym także polskiej. Przełomowym rokiem był rok 1989, kiedy to miasto zupełnie zmieniło swoje oblicze, jak również znacząco zmieniły się warunki życia mieszkańców. Powodem tychże zmian było zamknięcie starych wyeksploatowanych zakładów przemysłowych. Z chwilą, kiedy w roku 1994 z kopalni znajdującej się na terenie miasta wyjechały ostatnie wagony węgla, bezrobocie natychmiast wzrosło. Sytuacja rynkowa 112

113 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo zmusiła byłych pracowników kopalni, huty oraz koksowni do błyskawicznego przekwalifikowania się na inne zawody. W mieście zostały zainstalowane filtry, które miały służyć oczyszczaniu powietrza ze szkodliwych dla mieszkańców związków. W stolicy wybudowano gmachy banków, a z czasem powstały także miejsca szeroko pojętych usług. Intensywny rozwój metropolii sprawił, że dziś miasto tętni życiem kulturalnym, rozrywkowym i staje się centrum handlowym i uniwersyteckim. Ponure zakłady górnicze zamieniono na godne uwagi muzea, hale fabryczne na przyciągające wielu ludzi hale targowe. Powietrze tu jest coraz czystsze, a zielone tereny zagospodarowane są w taki sposób, by służyły rekreacji. Prawdą jest, że w trzecim co do wielkości mieście Republiki Czeskiej nie ma starówki, a zabytków nie jest zbyt wiele, jednakże Ostrawa swoim urokiem rok rocznie przyciąga turystów z całej Europy. Jednym z najstarszych budynków jest Stary Ratusz z XVI wieku, w którym mieści się Ostravské Muzeum. Dalej Kościół Chrystusa Zbawiciela pochodzący z końca XIX wieku zachwyca architektonicznie zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz. W ciekawym industrialnym budynku ze szkła i cegły mieści się Dom Sztuki ze stałą ekspozycją dziewiętnastowiecznej i dwudziestowiecznej sztuki czeskiej. W górniczej Ostrawie nie sposób pominąć Muzeum Górnictwa, do którego należy otwarta dla zwiedzających stara kopalnia Anselm. Okolice miasta również przyciągają miłośników turystyki pieszej i rowerowej, które są wyjątkowe pod względem przyrodniczym. Miasto przeszło niesamowitą metamorfozę od miasta skoncentrowanego i kojarzonego z przemysłem górniczym po nowoczesne zielone miasto uniwersyteckie, co uchwycone zostało w obiektywie przez jednego ze studentów Politechniki w Ostrawie (rys. 10.3). Ale jak do tego doszło, że teren, który był doszczętnie zniszczony przez nadmierną eksploatację dziś tętni życiem kulturowym, a powietrze wcześniej zanieczyszczone zmieniło się nie do poznania? Kluczem do tego sukcesu jest proces rekultywacji, który pozwolił na taką odmianę. Źródło: [8] Rys Panorama miasta Ostrava 113

114 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P REKULTYWACJA BYŁEJ KOKSOWNI FORMĄ ZOBOWIĄZANIA W RAMACH ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA SZKODĘ W ŚRODOWISKU Po przeprowadzeniu rekonesansu geologiczno-inżynierskiego na terenie byłej koksowni oraz jej okolic okazało się, że główne zanieczyszczenia pochodzą przed wszystkim z produkcji koksu [2]. Paradoksalnie jedenaście metrów poniżej powierzchni w okolicach warstw nieprzepuszczalnej gliny odnotowano największe skażenie gruntu. Głównym celem było powstrzymanie przedostaniu się zanieczyszczeń do centrum miasta. Po dokonaniu oceny stanu ryzyka zawodowego audytu środowiskowego władze miasta podjęły decyzję o poddaniu terenu do rekultywacji. Ostatecznie postanowienia zapadły w roku Firma AWT Rekultywacja, podjęła się usuwania starych obciążeń ekologicznych na terenie byłej koksowni. Cały obszar do rekultywacji został podzielony na trzy części. Pierwsza dotyczyła rekultywacji gleby, kolejna wody, a ostatnia związana była z rekultywacją powietrza. Działania, jakie zostały podjęte w zakresie procesu rekultywacyjnego gleby, zostały zrealizowane unikalną w tamtych czasach technologią desorpcji termicznej. Dzięki wykorzystaniu termodesorpcji wyeliminowana została konieczność magazynowania oraz zastępowania skażonej gleby. Poprzez podjęte prace zostało odkażone prawie pięćset tysięcy ton zanieczyszczonej ziemi, co daje 98% odkażonej gleby. Proces desorpcji termicznej polegał na ogrzewaniu gleby w desorberze obrotowym do temperatury C, a następnie na przenoszeniu wszystkich zanieczyszczeń do fazy gazowej. Metoda ta wykorzystuje również filtry ceramiczne, komory utleniania oraz inne elementy technologiczne, dzięki czemu do powietrza nie przedostają się zanieczyszczone gazy po wcześniejszym ich wypieraniu z gleby. Ostatecznym produktem procesów termicznych jest czysta, odkażona gleba, która zachowuje swoje pierwotne właściwości fizyczne jak i mechaniczne. Jednostką termodesorpcyjną jest piec wyposażony w palnik, łopatki i inne urządzenia, które mają za zadanie ogrzanie zanieczyszczonej gleby do takiej temperatury, aby zanieczyszczenia zostały w sposób bezpieczny przeniesione do fazy gazowej. Przez obracający się cylindryczny korpus gleba odkażona zostaje schłodzona, a następnie zostają pobrane próbki, które trafiają do jakościowej kontroli procesu. Stężenie gazów takich jak: O2, CO, NOx, SO2, uwalnianych do atmosfery jest stale monitorowane przez różnego rodzaju analizatory oraz oprogramowania. Źródło: [4] Tabela 10.1 Harmonogram rekultywacji byłej koksowni Karolina Rozpoczęcie prac Zakończenie rekultywacji gleby Zakończenie rekultywacji wód Prowadzenie monitorowania obszaru Koszty działania Masa odkażonej ziemi Zrekonstruowana powierzchnia 1,891 mil. Kč t 8,5 ha 114

115 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Kolejne prace rekultywacyjne, które zostały podjęte na terenie byłej koksowni dotyczyły rekultywacji wody. Oczyszczanie wód podziemnych trwało 8 lat i miało miejsce w latach Głównymi zanieczyszczeniami wód były: policykliczne węglowodory aromatyczne (PAHs), fenole, całkowite węglowodory ropy naftowej (TPH), jony amonowe, jony cyjankowe. Dzięki prowadzonym działaniom zostało wypompowanych, oczyszczonych i odprowadzonych około m 3 wody. Po zakończeniu rekultywacji na terenie byłej koksowni Karolina, która trwała ok. 8 lat (tabela 2) i pochłonęła z Funduszu Majątku Narodowego ok. 2 miliardy koron (koszt odkażenia jednego kilograma zanieczyszczonej ziemi wyniósł 3,5 dolara), miasto ogłosiło międzynarodowy konkurs architektoniczny. Zwycięzcami tego konkursu okazali się Andrzej Duda, Jan Kubec, Jerzy Witeczek oraz Henryk Zubel z Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Źródło: [9] Rys Wnętrze Trojhali Karolina po rekonstrukcji Źródło: [7] Rys Budynki mieszkalne w dzielnicy Karolina 115

116 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Hala Karolina składa się z dwóch odnowionych zabytkowych budynków, które niegdyś były wykorzystywane do celów przemysłowych, koksowni Karolina oraz huty Zofiński. Obecnie miejsce to przeznaczone jest do organizacji koncertów, konferencji, targów oraz jest wyposażone w nowoczesny sprzęt dźwiękowy, oświetleniowy, catering oraz stragany. Budynki te oraz teren wokół nich zostały również wykorzystane jako centrum sportowe i edukacyjne. Projekt Nova Karolina cały czas jest w trakcie realizacji, a szacowany czas jego zakończenia to rok Wówczas jego łączna powierzchnia będzie wynosić ok. 32 hektarów. W skład projektu będą wchodzić m.in. wielofunkcyjne centrum o łącznej powierzchni m 2, z czego część będzie obejmowała powierzchnia handlowa, budynki mieszkalne (ok mieszkań), powierzchnia biurowa (ok m 2 ), obiekty służące do wypoczynku, rozrywki, sportu, duże parkingi oraz tereny zielone. Poniżej zamieszczono kilka fotografii, które ukazują niewiarygodne rezultaty projektu Nova Karolina (rys. 10.4, 10.5, 10.6). Źródło: [10] Rys Forum Nova Karolina PODSUMOWANIE W niniejszym artykule zwrócono szczególną uwagę na przedstawienie działań rekultywacyjnych, jako ciągłego procesu, z którym wiąże się wiele aspektów społecznych, finansowych oraz kulturalnych. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że rekultywacja jest procesem, który wymaga długiego okresu czasu oraz znacznych nakładów finansowych, w przypadku rekultywacji terenów osiedla Karolina w Ostrawie trwała ona w granicach 8 lat i pochłonęła kilka miliardów czeskich koron [4]. Kolejnym bardzo ważnym krokiem w kierunku rekultywacji jest dobór odpowiedniej metody rekultywacyjnej dla danego obszaru, uwzględniając wszystkie czynniki determinujące wybór danej metody. Należy pamiętać, że przed podjęciem jakikolwiek decyzji, kluczowym krokiem jest szczegółowe określenie celu działań. Cele winny być jasno określone i zrozumiałe dla twórców nowego zagospodarowania przestrzennego. Istotnym problemem jest również ograniczona powierzchnia w centrach miast lub ich okolicach, co zdecydowanie utrudnia czynności rekultywacyjne. Jednakże po dogłębnej 116

117 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo analizie obszaru zrekultywowanego na terenie Republiki Czeskiej, a więc Centrum handlowego Nova Karolina można jednoznacznie stwierdzić, że działania na tym terenie na dzień dzisiejszy zostały zrealizowane pomyślnie. Artykuł jest wynikiem realizacji projektu finansowanego z funduszy strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska Rzeczpospolita Polska LITERATURA 1. R. Cymerman. Rekultywacja gruntów zdewastowanych. Skrypty Akademii Rolniczo- Technicznej w Olsztynie, Wydawnictwo ART, Olsztyn Goliński i in.: Rekultywacja i rewitalizacja terenów zdegradowanych. Poznań F. Maciak. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wydawnictwo SGGW, Warszawa Opracowanie dobrych praktyk z zakresu realizacji działań rekultywacyjnych na przykładzie centrum Karolina w Ostrawie, Paweł Skupień, praca dyplomowa inżynierska r. 5. A. Karwińska, D. Wiktor. Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej. Ekonomia społeczna teksty Pobrano z:

118 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. DOBRE PRAKTYKI REKULTYWACYJNE JAKO PRZEJAW SKUTECZNOŚCI GOSPODAROWANIA NA PRZYKŁADZIE CENTRUM KAROLINA W OSTRAWIE Streszczenie: W artykule przedstawiono dobre praktyki rekultywacyjne w kontekście skuteczności gospodarowania. Zwrócono szczególną uwagę na pojęcie dobrych praktyk, ukazując je jako działanie, w odróżnieniu od samych zasad postępowania, reguł czy idei, które integralnie łączą się ze złożonym procesem rekultywacyjnym. Omówiono czynności, które zostały podjęte na terenie obecnej Novej Karoliny w Ostrawie. Z artykułu wyłania się historyczny obraz dawnych terenów eksploatacyjnych, które obecnie służą mieszkańcom dla różnych celów oraz znacząco podnoszą atrakcyjność regionu, na którym się znajdują. Słowa kluczowe: tereny pogórnicze, rekultywacja, dobre praktyki GOOD PRACTICES RECLAMATION AS A MANIFESTATION OF THE EFFECTIVENESS OF THE MANAGEMENT FOR EXAMPLE CAROLINA CENTER IN OSTRAVA Abstract: The article presents good practices reclamation in the context of the effectiveness of management. Special attention is paid to the concept of good practice, showing them as action, as opposed to the same rules of conduct, rules or ideas that are integrally linked with the complex process of reclamation. Discussed actions that were taken in what is now Nova Karolina in Ostrava. From the article emerges historical image of ancient sites supplies that currently serve residents for different purposes and significantly increase the attractiveness of the region where they are located. Key words: post-mining areas, reclamation, good practice inż. Klaudia ŁAZUKA, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze klaudialazuka@interia.pl; dr hab. inż. Witold BIAŁY Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze wbialy@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

119 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 11 WDROŻENIE SYSTEMU KAIZEN W FIRMIE BRANŻY MOTORYZACYJNEJ STUDIUM PRZYPADKU 11.1 KILKA SŁÓW O FILOZOFII KAIZEN Literatura przedmiotu szeroko rozpisuje się na temat filozofii Kaizen, jednak na potrzeby niniejszego artykułu zostaną przedstawione w tym rozdziale najistotniejsze zagadnienia dla tematu artykułu. Kaizen jest podstawowym filarem szczupłej produkcji polegającym na wprowadzaniu stopniowych, niewielkich zmian w organizacji z zaangażowaniem pracowników wszystkich szczebli. Jest narzędziem uniwersalnym działa w każdym przemyśle i w każdym przedsiębiorstwie. W tej filozofii chodzi w głównej mierze o identyfikowanie i eliminowanie marnotrawstwa (większego i mniejszego Kaizen tego nie różnicuje) oraz wdrażanie systemów zarządzania umożliwiających utrzymanie wdrożonych udoskonaleń [2]. Istotnym elementem Kaizenu jest Gemba Kaizen, który zakłada rozwiązywanie problemów bezpośrednio w miejscu ich występowania. Trzema głównymi obszarami objętymi Gemba Kaizen są [3]: organizacja stanowiska pracy, eliminacja marnotrawstwa, standaryzacja. Filozofia Kaizen opiera się na dziesięciu zasadach [4]: 1. Zapomnij o wszystkich wcześniejszych pomysłach 2. Myśl jak osiągnąć sukces, a nie jak wytłumaczyć, że coś nie może być zrobione 3. Szybko wprowadź dobre propozycje usprawnień 4. Weź 60% teraz, nie czekaj na perfekcyjne rozwiązania 5. Poprawiaj błędy natychmiast 6. Zamień trudności w możliwości 7. Odkryj prawdziwą przyczyną, zastosuj 5xWHY i szukaj rozwiązania 8. Weź raczej pod uwagę propozycje od 10 osób niż czekaj na jednostkowe, wspaniałe rozwiązanie 9. Najpierw wymyślaj, a dopiero później oceniaj propozycje 10. Żadnych limitów dla usprawnień W praktyce Kaizen realizowany jest sześciu następujących etapach [4]: 1. Zauważenie problemu, który można diagnozować poprzez: znalezienie przykładów marnotrawstwa, sprawdzenie czy nie występują problemy w obszarze 119

120 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 4M (ludzie, maszyny, materiały, metody), sprawdzenie czy nie występują problemy w obszarze QCDMS ( jakość, koszty, dostawy, morale, bezpieczeństwo). 2. Zbadanie sytuacji zdefiniowanie problemu, zebranie danych. W tym etapie dokonuje się analizy procesu lub elementów operacji w celu znalezienia przyczyny źródłowej problemu. Najczęściej stosowaną metodą poszukiwania przyczyny źródłowej jest diagram przyczynowo skutkowy Ishikawy. 3. Wysunięcie pomysłu. W praktyce stosowane są następujące sposoby generowania pomysłów na potrzeby Kaizenu: wykorzystanie gotowych wzorców pomysłów, stosowanie burzy mózgów podczas pracy w małych grupach, przeprowadzanie analizy ekonomii ruchów, stosowania metody wymuszonych połączeń, która polega na łączeniu ze sobą elementów na pierwszy rzut oka nie mających ze sobą nic wspólnego. 4. Stworzenie planu działań. Na tym etapie należy wstępnie ocenić pomysł. Oszacować jego opłacalność, Sprawdzić czy nie ma wad. 5. Podjęcie działań, wprowadzenie Kaizenu w życie. 6. Sprawdzenie rezultatów. Zarządzanie przedsiębiorstwem opartym na filozofii Kaizen wymaga jej stosowania jako podstawy zarzadzania. Oznacza to, że menadżerowie opierają rozwój swojej organizacji na drobnych zmianach, opartych miedzy innymi na: na pracy zespołowej, uwagi zorientowanej na pracownikach każdego szczebla, przywiązywaniu wagi do szczegółów, bazowaniu na istniejącej technologii [5], [6]. Zarządzanie w duchu Kaizen nie może opierać się jedynie na hierarchii i władzy, musi stwarzać możliwości aktywnego uczestnictwa w rozwoju firmy wszystkim pracownikom. Podstawą ma być doświadczenie i przekonanie załogi. Wdrożenie Kaizen i Gemba Kaizen może przyczynić się do znaczącego umocnienia się przedsiębiorstwa na rynku. Uwarunkowane będzie to jednak umiejętnym wprowadzeniem wszystkich szczebli organizacji w realia zarządzania przez Kaizen. Tylko zaangażowana i zmotywowana załoga, z dobrze rozwiniętym poczuciem odpowiedzialności za osiąganie celów, będzie odczuwać potrzebę zmian poprawiających sytuację całej organizacji. Należy również pamiętać, że Kaizen realizuje się w miejscu wytwarzania a nie zza biurka. Branżą w której filozofia Kaizen zyskała największą popularność jest branża motoryzacyjna. W branży tej, z jednej strony występują: wysokie wymagania jakościowe i ilościowe, z drugiej: silna presja konkurencji i naciski odbiorców na ograniczenie cen. W takich realiach mogą przetrwać tylko najlepiej dostosowujące się przedsiębiorstwa, wykorzystujące doświadczenie i kreatywność wszystkich członków organizacji PRZYGOTOWANIE SYSTEMOWE PRZEDSIĘBIORSTWA DO WDROŻENIA FILOZOFII KAIZEN W artykule przedstawiono proces wdrażania Kaizen do nowopowstałego zakładu produkcyjnego należącego do jednego z wiodących, międzynarodowych koncernów 120

121 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo branży motoryzacyjnej. Zakład specjalizuje się w produkcji sond NOx (czujników tlenków azotu), stosowanych w samochodach benzynowych z bezpośrednim wtryskiem paliwa. Zastosowanie sondy NOx jest jednym z warunków spełnienia normy emisji spalin EURO 6. Norma EURO 6 dopuszcza wartość emisji tlenków azotu na poziomie 400 mg/kwh (80% mniej niż w normie Euro 5). Prezentowane przedsiębiorstwo powstało w 2013 roku. Zakład produkcyjny został oddany do użytku w listopadzie 2013 roku. Działalność produkcyjna zastała rozpoczęta w kwietniu 2014, a pierwsze produkty prototypowe zostały wysłane do klientów w czerwcu Produkcja seryjna rozpoczęła się w listopadzie 2014 [7]. Od początku działalności przedsiębiorstwo było zarządzanie na zasadach TQM, dlatego też pierwszym celem było uzyskanie certyfikatów zgodności z systemami: ISO 9001, ISO 14001, OHSAS Dodatkowo po 12 miesiącach od rozpoczęcia działalności firma zaczęła starać o uzyskanie certyfikatu na zgodność z normą ISO/TS Celem certyfikacji ISO/TS była poprawa wizerunku marki jako dostawcy oraz umożliwienie nawiązania współpracy z odbiorcami wymagającymi tego certyfikatu. W rodzinie norm ISO 9000 normą która określa wymagania odnośnie ciągłego doskonalenia jest norma ISO Można ją traktować jako normę uzupełniającą dla normy ISO 9001 (choć obie normy funkcjonują niezależnie). Norma ISO 9001 podaje wymagania i skupia się na skuteczności zarządzania jakością w spełnieniu wymagań klienta, a norma ISO 9004 zawiera wytyczne odnośnie doskonalenia sytemu jakości oraz wskazówki do oceny jego skuteczności [8], [9]. Zalecenia odnośnie ciągłego doskonalenia zawarte są w załączniku B normy ISO Norma ta sugeruje, aby "celem strategicznym organizacji było ciągłe doskonalenie procesów, żeby poprawić funkcjonowanie organizacji i zwiększyć korzyści stron zainteresowanych" [10]. Możliwe jest przeprowadzanie ciągłego doskonalenia dwoma sposobami: poprzez innowacje (przedsięwzięcia przełomowe) zakładające radykalne zmiany, albo poprzez bieżące działania doskonalące, prowadzone małymi krokami. Zarząd omawianego przedsiębiorstwa wybrał drugą opcję i podjął decyzję o wprowadzeniu w zakładzie filozofii Kaizen, jako najskuteczniejszego systemu ciągłego doskonalenia. Według ISO 9004 metoda doskonalenie poprzez małe kroki powinna opierać się na kreatywności pracowników. Aby było to możliwe konieczne jest [8]: nadanie odpowiednich uprawnień pracownikom i zapewnienie wsparcia technicznego i niezbędnych zasobów. Ponadto, w celu stymulowania zaangażowania pracowników powinno się tworzyć odpowiednią atmosferę, wspomagać rozwijanie wiedzy, ustalać cele, nagradzać osiągniecia dotyczące doskonalenia, reagować na wszystkie propozycje poprawy CENOWE WYMAGANIA KLIENTA Aby móc realizować działalność biznesową w branży motoryzacyjnej konieczne jest spełnianie wymagań klienta, który z jednej strony wymaga wdrożonych i udokumentowanych systemów zarzadzania jakości, a z drugiej zagwarantowania 121

122 ,00 180,50 171,48 162,90 154,76 147,02 139,67 132,68 126,05 120, Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. odpowiedniego poziomu cen wyrobów. Umowy zawarte z klientami opisywanego przedsiębiorstwa zakładają coroczne obniżenie ceny o 5%, docelowo do ceny stanowiącej 60% ceny początkowej wynoszącej 200 zł. Oznacza to stopniowe obniżanie ceny przez okres 9 lat, co przedstawia rys Cena jednostkowa sensora NO x Rys Zakładane zmiany cen sensorów NO x wynikające z umów handlowych Źródło: Opracowanie własne Aby utrzymać marżę na stałym poziomie 25%, konieczne jest coroczne obniżanie kosztów wytwarzania o 5%. Na rys zaprezentowano kształtowanie się zmian ceny jednostkowej, kosztów uzyskania i marży przy założeniu zachowania stałej marży procentowej. Rys Kształtowanie się zmian ceny jednostkowej, kosztów uzyskania i marży przy założeniu zachowania stałej marży procentowej Źródło: Opracowanie własne Aby w takiej sytuacji sprostać wymaganiom klientów niezbędne jest podjęcie działań prowadzących do obniżenia kosztów produkcji. Działaniami tymi są: Doskonalenie i optymalizowanie procesów (zwiększanie efektywności maszyn, optymalizowanie pracy ludzkiej poprzez standaryzowanie i normowanie czasów pracy) 122

123 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Szukanie oszczędności (energetycznych, materiałowych, osobowych) Minimalizowanie strat (surowcowych, czasowych, wynikających z działań zbędnych lub powielanych) Wprowadzenie filozofii Kaizen w przedsiębiorstwie pozwoli na wdrożenie powyższych działań w życie z wykorzystaniem kreatywności i doświadczenia wszystkich pracowników. Co więcej, dzięki sprawnie działającemu systemowi stałego doskonalenia możliwe będzie uzyskanie zakładanego celu zdecydowanie szybciej niż zaplanowano, a to z kolei przełoży się na wzrost zyskowności WDRAŻANIE KAIZEN DO PRZEDSIĘBIORSTWA Wdrażanie Kaizen do firmy jest działaniem wieloetapowym. Na rys został przedstawiony harmonogram wdrażania Kaizen określający ramy czasowe dla poszczególnych działań. W harmonogramie zostały określone kamienie milowe oznaczające termin rozpoczęcia realizacji wniosków oraz ostateczny termin startu kompletnie ukształtowanego systemu. Pierwszy kamień milowy oznacza termin od którego wdrażany system powinien zacząć się zwracać. Wszystkie działania wprowadzane po tym terminie mają na celu utrzymanie na wysokim poziomie efektywności systemu. Drugi kamień milowy oznacza rozpoczęcie stabilnej działalności systemu, ze stałymi kosztami funkcjonowania. Wyznaczony czas realizacji projektu wynosi 8 miesięcy. Źródło: Opracowanie własne Rys Opracowany harmonogram wdrażania Kaizen w opisywanym przedsiębiorstwie 11.5 WPROWADZENIE ZAŁOGI W TEMATYKĘ KAIZEN Pierwszym, niezbędnym etapem wdrażania filozofii Kaizen w przedsiębiorstwie jest wytworzenie świadomości wśród załogi. W tym celu została przygotowana akcja informacyjna wykorzystująca istniejący w firmie system monitorów ekranowych 123

124 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. pełniących funkcję informacyjną. Została przygotowana i zaprezentowana załodze prezentacja, która w sposób hasłowy przybliża filozofię Kaizen. Prezentacja zawierała: wyjaśnienie pojęcia Kaizen, zasady Kaizen, przykłady Kaizenów. Równocześnie z akcją informacyjną przeprowadzona została akcja szkolenia pracowników dozoru niższego szczebla. Szkolenia obejmowały takie zagadnienia jak: wdrożenie pracowników dozoru w filozofię Kaizen, określenie zasad realizacji wniosków, określenie zakresu odpowiedzialności przełożonych. W trakcie szkolenia pracowników zostały wysłuchane sugestie i oczekiwania odnośnie wprowadzanego systemu. Zdobyta w ten sposób wiedza została wykorzystana podczas opracowywania procedury wnioskowania i zatwierdzania oraz regulaminu OPRACOWANIE PROCEDUR I DOKUMENTÓW W trakcie trwającej akcji informacyjnej przystąpiono do opracowania następujących dokumentów: 1. Regulaminu, 2. Procedury wnioskowania, zatwierdzania i realizowania usprawnień (przedstawionej na rys. 11.4), 3. Wniosku zgłoszeniowego, 4. Karty Kaizen. Wszystkie dokumenty zostały zlokalizowane w informatycznym systemie firmy. Są nadzorowane i dystrybuowane drogą elektroniczną. W celu zmotywowania pracowników do zgłaszania usprawnień Zarząd przedsiębiorstwa podjął decyzję o nagradzaniu wszystkich wniosków złożonych w początkowym okresie funkcjonowania systemu. Jedynym warunkiem jest zaakceptowanie wniosku przez bezpośredniego przełożonego. W tym celu przygotowano ogłoszenie o wprowadzeniu systemu nagradzania złożonych wniosków. Czas trwania akcji ustalono na sześć miesięcy. Treść ogłoszenia przedstawiono na rys

125 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Start Złożenie wniosku przez pomysłodawcę u przełożonego Wyznaczenie dodatkowych akceptacji Czy uzyskano zatwierdzenie? Uzasadnienie przez przełożonego decyzji negatywnej Czy uzyskano zatwierdzenie? Uzasadnienie odrzucenia przez zatwierdzającego Dopuszczenie wniosku do realizacji Realizacja usprawnienia Wystawienie Karty Kaizen Przekazanie wniosku do archiwum Stop Rys Procedura wnioskowania, zatwierdzania oraz realizacji usprawnień Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne Rys Ogłoszenie zachęcające do składania wniosków 125

126 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P WPROWADZENIE SYSTEMU NAGRÓD ZA ZREALIZOWANE WNIOSKI Kolejnym etapem wdrażania filozofii Kaizen jest opracowanie zasad nagradzania za zrealizowane pomysły. Działanie to ma na celu motywować załogę i podtrzymywać zainteresowanie Kaizenem. Został przygotowany Regulamin Systemu Nagród, stanowiący załącznik do Regulaminu Systemu Kaizen. Główne założenia systemu nagród to: nagrodzony może zostać jedynie wniosek zrealizowany i wprowadzony jako standard na wszystkich adekwatnych sekcjach, wyboru najlepszych wniosków dokonuje specjalnie do tego celu powołana Komisja Kaizen, pomysłodawca ma możliwość przedstawienia zalet swojego pomysłu podczas obrad Komisji Kaizen, nagrody dzielą się na: nagrody regulaminowe Komisji Kaizen, nagrody Menadżera Działu, nagrody specjalne, jeżeli pomysłodawcami jest grupa osób, wartość nagrody zostanie podzielona równo pomiędzy członków zespołu, obrady Komisji Kaizen odbywają się raz w miesiącu POWOŁANIE WARSZTATU NARZĘDZIOWEGO W wyniku umożliwienia pracownikom samodzielnego wdrażania zgłoszonych pomysłów, Zarząd podjął decyzję o wydzieleniu miejsca na warsztat narzędziowy. Przedstawiony na rys warsztat jest prowadzony przez powołaną do tego celu grupę pracowników. Do ich obowiązków należy: dbanie o stan techniczny narzędzi, pomoc merytoryczna i praktyczna w realizacji usprawnień, szkolenie pracowników z obsługi elektronarzędzi. Źródło: Opracowanie własne Rys Warsztat narzędziowy dla potrzeb Kaizen 126

127 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 11.9 KORZYŚCI Z FUNKCJONOWANIA WARSZTATU NARZĘDZIOWEGO Główną korzyścią z powołania warsztatu jest zminimalizowanie kosztów wdrażania większości usprawnień w obszarach maszynowym, organizacji stanowisk pracy oraz wszystkich innych wymagających technicznego przygotowania. Pomysłodawcy sami zajmują się przygotowaniem materiałów, ich obróbką i montażem. Ogranicza to koszty przedsiębiorstwa jedynie do kosztu materiałów, energii i roboczogodzin. Wyeliminowany jest w ten sposób wysoki koszt zlecenia prac firmom zewnętrznym. Dodatkową, istotną korzyścią jest zdobywane przez pracowników cenne doświadczenie, które zaowocuje w przyszłości i jeszcze lepszymi usprawnieniami AKCJE UZUPEŁNIAJĄCE WARSZTATY KAIZEN Z pośród najbardziej kreatywnych w zakresie Kaizen pracowników została wybrana grupa robocza Kaizen Event. W skład grupy wchodzą przedstawiciele wszystkich działów, zarówno bezpośrednio produkcyjni jak i pośrednio produkcyjni. Grupa ma za zadanie przeprowadzać tygodniowe warsztaty Kaizen na zlecenie poszczególnych jednostek organizacyjnych. Schemat działania grupy Kaizen Event przedstawia rys Tematy jakimi zajmuje się grupa są wyłaniane w fazie pierwszej i pochodzą bezpośrednio od sekcji zainteresowanych przeprowadzeniem warsztatów. Rozwiązywane problemy mogą dotyczyć: optymalizacji pracy, TPM, zakłóceń procesu krótkich przestojów/awarii, optymalizacji operacji, poprawy jakości, wdrażania 5S na nowych obszarach. Źródło: Opracowanie własne Rys Fazy działania grupy Kaizen Events 127

128 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. WNIOSKI Oszacowanie wszystkich korzyści dla przedsiębiorstwa, wynikających z wdrażania filozofii Kaizen jest zadaniem trudnym ze względu na fakt, iż Kaizen jest procesem ciągłym i nieustającym. Niemniej jednak możliwe i stosunkowo proste jest wyliczanie korzyści płynących z poszczególnych usprawnień. Kaizeny eliminujące mudę w obszarach: personalnym, materiałowym, energetycznym, generują oszczędności bezpośrednio powiązane z kosztem jednostkowym tych zasobów. Kaizeny związane z optymalizacją procesu, skracaniem czasu przezbrojeń wpływają korzystnie na wskaźniki efektywności pracy (OEE 2 ) i wskaźniki jakościowe (Yield 3 ), co w sposób pośredni wpływa korzystnie w wyniki finansowe firmy. Poza jednoznacznie materialnymi korzyściami, Kaizen przynosi również korzyści innego typu, takie jak: pomaga ograniczyć ilość wypadków, przyspiesza postęp technologiczny, podnosi poziom zadowolenia klientów, poprawia morale pracowników, stymuluje proces ciągłego uczenia się pracowników. W początkowym okresie funkcjonowania Kaizen należy się spodziewać największych korzyści w obszarach w których straty są najbardziej oczywiste. Przewidywanym pierwszym z nich w omawianym przedsiębiorstwie jest obszar przezbrojeń, gdzie dzięki zastosowaniu SMED i 5S możliwe będzie znaczne skrócenie czasu przebudowy linii. Korzyści z wprowadzenia Kaizenu będą wprost proporcjonalne do wzrostu wiedzy i doświadczenia pracowników. Stale wprowadzane małe zmiany z czasem przerodzą się w poważne innowacje. LITERATURA 1. M. Zasadzień. Measurement and analysis of internal customer satisfaction on the example of production department and maintenance unit. Innovations in management and production engineering. Ed. Ryszard Knosala. Katowice : Oficyna Wydaw. Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, 2012, s M.R. Hamel. Warsztaty Kaizen, Wrocław M. Imai. Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście do zarządzania, MT Biznes, Warszawa NGK Ceramics Polska, Sterowanie jakością/kontrola jakości (QC), Kaizen szkolenie podstawowe, Gliwice L. Wasilewski. KAIZEN. Tajemnica sukcesu Japonii. ZETOM, Warszawa H. Suzuki. Practical kaizen for productivity facilitators. Japan Productivity Center, Tokyo M. Lenart. Opracowanie sposobu wykorzystania systemu KAIZEN w firmie branży 2 OEE całkowita efektywność organizacji (ang. Overall Equipment Efectivnes) 3 Yield wskaźnik jakości (ang. Quality Operation Rate) 128

129 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo motoryzacyjnej. projekt inżynierski, opiekun naukowy dr inż. Midor K., Politechnika Śląska, Wydział OiZ, Zabrze 8. M. Urbaniak. Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Difin, Warszawa M. Molenda. Knowledge as a determinant in developing a quality management system. Zesz. Nauk. AM Szczecin 2014 nr 39, s PN-EN ISO 9004:2001, Systemy zarządzania jakością - Wytyczne doskonalenia funkcjonowania, Warszawa

130 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. WDROŻENIE SYSTEMU KAIZEN W FIRMIE BRANŻY MOTORYZACYJNEJ STUDIUM PRZYPADKU Streszczenie: W XXI wieku nowoczesnego modelu zarządzania produkcją nie sposób nie łączyć z filozofią ciągłego doskonalenia. Szczególnie jest to widoczne w branży motoryzacyjnej. Rynek automotive cechuje się bardzo dużą dynamiką, ciągłym podnoszeniem wymagań zarówno ze strony klientów jak i wymagań wynikających ze zmieniających się (zaostrzanych) wymogów prawnych: normy emisji spalin, poziomu bezpieczeństwa, ograniczeń w stosowaniu różnego typu materiałów itp. Aby sprostać wymaganiom i zapewnić przedsiębiorstwu konkurencyjność na rynku producenci wprowadzają nowoczesne, sprawdzone metody zarządzania i organizacji. Chętnie opierają oni swoją działalność na zasadach Lean Management. Do głównych narzędzi (współzależnych i wzajemnie się wspierających) tej metody zalicza się: VSM, 5S, TPM, SMED. Jednak samo przeniesienie japońskich systemów zarządzania na grunt zachodni nie stanowi gwarancji sukcesu. Wynika to z faktu, że u źródła dalekowschodnich koncepcji znajduje się filozofia Kaizen, uwarunkowana kulturowo, opierająca się na pracy zespołowej. Głównym filarem filozofii Kaizen jest zaangażowanie wszystkich pracowników w udoskonalanie, co stoi z w sprzeczności z zakorzenionym w zachodniej kulturze indywidualizmem pracowników niższych szczebli. Siłą Kaizen jest to, że wykorzystując istniejące narzędzia, opracowaną technologię oraz wiedzę i doświadczenie pracowników nie wymaga znacznych nakładów finansowych zmieniając przedsiębiorstwo na zasadzie drobnych kroków. Daje to sporą przewagę nad zachodnim podejściem, głównie opartym na przynoszących duże, gwałtowne zmiany działaniach innowacyjnych, drogich i wymagających zaangażowania specjalistów. W artykule zaprezentowano sposób wdrożenia Kaizen w przedsiębiorstwie branży motoryzacyjnej. Słowa kluczowe: Kaizen, zarzadzanie, jakość, efekty jakościowe, system, ciągłe doskonalenie KEIZEN SYSTEM IMPLEMENTATION IN AN AUTOMOTIVE COMPANY CASE STUDY Abstract: In the 21 st century one cannot avoid combining the modern model of production management with the philosophy of continuous improvement. This is particularly visible in the automotive branch. The automotive market is characterized by very high dynamics, constantly increasing requirements from customers as well as requirements resulting from the changing (stricter) legal regulations: fumes emission standard, safety level, restrictions in the use of various kinds of materials etc. To meet the demands and ensure their enterprises competitiveness on the market, producers are introducing modern, proven methods of management and organisation. They willingly base their activity on Lean Management principles. The major tools (co-dependent and mutually supportive) of this method include: VSM, 5S, TPM, SMED. However, transferring Japanese management systems into European conditions alone does not guarantee success. This results from the fact that Far Eastern concepts originate from the culture-bound Keizen philosophy, which is based on team work. The major pillar of the Keizen philosophy is engagement of all the employees in the improvement process, which contradicts lower-level employees individualism, so deeply rooted in Western culture. The strength of Keizen lies in the fact that while using the existing tools, the developed technology as well as the knowledge and experience of employees, it does not require high expenditures, changing an enterprise on a step-by-step basis. This gives a considerable advantage over the Western approach, mainly based on innovative, expensive activities, which require the engagement of specialists and lead to big, rapid changes. In the article a manner of implementing in an automotive company have been presented. Key words: Kaizen, management, quality, quality effects, system, continuous improvement 130

131 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo dr inż. Katarzyna MIDOR, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze katarzyna.midor@polsl.pl inż. Marek LENART Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

132 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 12 ZWAŁOWISKA GÓRNICZE, A ŚRODOWISKO WODNE NA OBSZARACH GÓRNICZYCH REPUBLIKI CZESKIEJ 12.1 WPROWADZENIE Ochrona środowiska na terenach górniczych, rozumiana jest jako działanie mające na celu zachowanie wartości użytkowych środowiska i zagospodarowanie go zgodnie z przeznaczeniem [7]. Składowiska z odpadami powęglowymi zajmują ogromną powierzchnię, a tym samym przekształcają i zmieniają krajobraz. Duża ilość odpadów wprowadzana do środowiska przyrodniczego powoduje uciążliwości związane między innymi z powstawaniem pożarów endogenicznych, erozją oraz negatywnym wpływem na środowisko wodne. Eksploatacja złóż węglowych w Republice Czeskiej prowadzona jest systemem ścianowym z zawałem, co prowadzi do zapadania się terenu oraz lokalnych tąpnięć. W wyniku tego powstają liczne zalewiska. Pojęcie "zalewisko" oznacza nagromadzenie wody w obniżonej partii terenu w wyniku podziemnej eksploatacji górniczej. Na powstawanie zalewisk z jednej strony ma wpływ wielkość i rozkład poeksploatacyjnych obniżeń powierzchni, natomiast z drugiej strony uwarunkowania naturalne układu oraz dynamiki krążenia wód w strefie przypowierzchniowej, związane z przepuszczalnością podłoża, a także ukształtowaniem terenu. Najbardziej podatne obszary na wystąpienie zawodnień terenu to doliny oraz pradoliny rzeczne [10]. Karvina jest obszarem mocno przekształconym w wyniku eksploatacji węgla kamiennego, w związku z czym powstały tam liczne zbiorniki wodne. Dlatego zasadnym wydaje się porównanie stanu jakości wód w wybranych zbiornikach wodnych, zlokalizowanych w zróżnicowanym środowisku CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH Obiekty, którymi są zbiorniki wodne, znajdują się na terenie Republiki Czeskiej, a dokładniej w mieście Karvina. Powierzchnia miasta wynosi 57,5 km 2 [8], teren jest pagórkowaty, klimat można podzielić na umiarkowany i umiarkowany kontynentalny, wysokość nad poziomem morza wynosi m, a gęstość zaludnienia to około 1096 obywateli na km 2 [9]. Centralna część obszaru została zdominowana przez działania antropogeniczne, głównie zwały górnictwa węglowego. 132

133 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Ze względu na otoczenie wybrano trzy, zbiorniki wodne: Darkovské Moře, Solecká, Velký Mlýnský Rybnik. Na mapie, zaznaczono poszczególne obiekty wodne (rys. 12.1). Źródło: Opracowanie własne Rys Lokalizacja zbiorników wodnych Darkovské Moře jest to zalewisko znajdujące się na terenie dawnej wsi Darkov. Zbiornik ten jest największym w obszarze osiadania, dookoła otaczają go liczne zwałowiska górnicze, powstałe na skutek eksploatacji węgla kamiennego. Historycznie uszkodzone miejsce, dzięki zaawansowanemu odkażaniu ponownie staje się samowystarczalnym ekosystemem cennych roślin i zwierząt. Zauważono, że na tym obszarze występuje: trzcina pospolita Sparganio-Glycerionfluitantis, Moczarka kanadyjska, dzięki czemu można przypuszczać, że woda jest przezroczysta, żyzna, bogata w wapń i potas. Źródło: Opracowanie własne Rys Darkovské Moře 133

134 Nachylenie brzegu [%] Głębokość zbiornika [m] Powierzchnia zbiornika [ha] Obwód zbiornika [m] Odpady linii brzegowej [m] Odpady linii brzegowej [%] Las na linii brzegowej [m] Las na linii brzegowej [%] Przepływ Nachylenie brzegu [%] Głębokość zbiornika [m] Powierzchnia zbiornika [ha] Obwód zbiornika [m] Odpady linii brzegowej [m] Odpady linii brzegowej [%] Las na linii brzegowej [m] Las na linii brzegowej [%] Przepływ Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Obszar ten jest w trakcie rekultywacji przewiduje się, że w przyszłości będzie to teren rekreacyjny. Powierzchnia rekultywowana to 145 ha. Na rys przedstawiono fotografię zbiornika, natomiast w tabeli 12.1 jego morfologię i hydrografię. Tabela 12.1 Morfologia i hydrografia Darkovské Moře Źródło: [6]. 19, , ,6 0 0 TAK Źródło: Opracowanie własne Rys Zalew Solecká Tabela 12.2 Morfologia i hydrografia Solecká Źródło: [6]. 11,7 4 1, , NIE Zbiornik wodny Solecká (rys. 12.3) jest położony na pograniczu Karviny i Horní Suchá. Powstał on także na skutek degradacji terenu poprzez eksploatację węgla kamiennego. Dookoła zalewisko otacza las łęgowy i podmokłe łąki. Dominują tam szczególnie takie drzewa jak: wierzba biała, topola czarna, rzadziej jesion. Poza tym występują inne gatunki roślinne, między innymi rogatek sztywny i wywłócznik 134

135 Nachylenie brzegu [%] Głębokość zbiornika [m] Powierzchnia zbiornika [ha] Obwód zbiornika [m] Odpady linii brzegowej [m] Odpady linii brzegowej [%] Las na linii brzegowej [m] Las na linii brzegowej [%] Przepływ SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo okółkowy. Tabela 12.2 przedstawia morfologię i hydrografię omawianego zbiornika wodnego. Velký Mlýnský Rybnik (rys. 12.4) znajduje się w Karvinie, od strony zachodniej, tuż obok torów kolejowych, natomiast od strony wschodniej biegnie droga krajowa 67. Obszar otaczają liczne zwałowiska górnicze powstałe w wyniku eksploatacji węgla kamiennego oraz pola i łąki, a przy linii brzegowej są liczne drzewa. Tabela 12.3 przedstawia morfologię oraz hydrografię zbiornika wodnego Velký Mlýnský Rybnik. Źródło: Opracowanie własne Rys Velký Mlýnský Rybnik Tabela 12.3 Velký Mlýnský Rybnik Źródło: [6] 13,7 3 17, , ,08 TAK 12.3 ZESTAWIENIE PARAMETRÓW FIZYKOCHEMICZNYCH Stan jakości wody przedstawia się za pomocą określonych w normie oznaczeń wyglądają one następująco [4]: Klasa I <> stan bardzo dobry <> kolor niebieski, Klasa II <> stan dobry <> kolor zielony, Klasa III <> stan umiarkowany <> kolor żółty, Klasa IV <> stan słaby <> kolor pomarańczowy, Klasa V <> stan zły <> kolor czerwony. W tabeli 12.4, przedstawiono przyjęte oznaczenia poszczególnych klas jakości wody. Aby dokonać analizy porównawczej poszczególnych zbiorników wodnych, ich parametry zestawiono w tabelach. Przedstawione wyniki z poszczególnych zalewisk, 135

136 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. pochodzą z pomiaru wód powierzchniowych (tabele 12.5 do 12.7). Tabela 12.4 Oznaczenia klas wody Klasa I ***** Klasa II **** Klasa III *** Klasa IV ** Klasa V * Tabela 12.5 Zestawienie parametrów fizykochemicznych w zalewisku Darkovské Moře DARKOVSKÉ MOŘE Parametr Wielkość Jednostka Przewodność **** ms/cm Substancje rozpuszczalne mg/l ph 8.01 *** - Wapń Ca **** mg/l Magnez Mg **** mg/l Chlorki **** mg/l Siarczany **** mg/l Azotyny ***** mg/l Azotany ***** mg/l Amoniak ***** mg/l Fosforan ***** mg/l Źródło: [6]. Tabela 12.6 Zestawienie parametrów fizykochemicznych w zalewisku Solecká SOLECKÁ Parametr Wielkość Jednostka Przewodność ***** ms/cm Substancje rozpuszczalne mg/l ph 7.82 *** - Wapń Ca ***** mg/l Magnez Mg ***** mg/l Chlorki 6.54 ***** mg/l Siarczany 9.92 ***** mg/l Azotyny ***** mg/l Azotany ***** mg/l Amoniak ***** mg/l Fosforan ***** mg/l Źródło: [6]. Dzięki tym parametrom można określić stan ekologiczny zbiorników wodnych oraz wpływ zwałowisk górniczych na ich stan wód. Dane zawarte w tabelach z parametrami fizykochemicznymi są wartościami średnimi i wynikają z wyników uzyskanych w poszczególnych okresach badawczych. Na podstawie przedstawionych wartości można zauważyć, iż stan wód w Republice Czeskiej, pomimo mocno zdegradowanego terenu nie jest zły. Głównie pojawia się klasa I oraz II, co świadczy o bardzo dobrym i dobrym stanie jakości wód. Wynikiem dobrego 136

137 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo stanu jakości wód mogą być różne czynniki, w zależności od poszczególnego zbiornika. Tabela 12.7 Zestawienie parametrów fizykochemicznych w zalewisku Velký Mlýnský Rybnik VELKÝ MLÝNSKÝ RYBNIK Parametr Wielkość Jednostka Przewodność ***** ms/cm Substancje rozpuszczalne mg/l ph 7.98 *** - Wapń Ca **** mg/l Magnez Mg ***** mg/l Chlorki ***** mg/l Siarczany **** mg/l Azotyny *** mg/l Azotany ***** mg/l Amoniak ***** mg/l Fosforan ***** mg/l Źródło: [6]. Na przykład zbiornik Solecká, to zbiornik, który dookoła linii brzegowej posiada liczne łąki i drzewa, a najbliższa hałda znajduje się w odległości około 2 km, w związku z czym oddziaływanie antropogeniczne występuje w minimalnych wartościach, a dodatkowo dużą rolę odgrywa teren zielony, dzięki któremu liczne związki zostają pochłaniane, bądź blokowane. Z kolei zbiornik Darkovské Moře, obszar historycznie uszkodzony ponownie staje się wyjątkowym i samowystarczalnym ekosystemem cennych roślin i zwierząt dzięki działaniom rekultywacyjnym, a w tym dzięki rygorystycznej dekontaminacji. Czynnikiem wpływającym na dobry stan wody, w tym przypadku, może być przeprowadzenie procesu dezaktywacji substancji szkodliwych [11]. W Velký Mlýnský Rybnik oddziaływanie antropogeniczne nie występuje ze względu na odległość zwałowisk górniczych, które znajdują się około 5 km od tegoż zbiornika. Ponadto wokół zalewiska znajduje się obszar zielony, który także pomaga w blokowaniu i pochłanianiu substancji szkodliwych. PODSUMOWANIE Istnieje wiele czynników gospodarczych, które powodują przeobrażenia środowiska naturalnego na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, natomiast największe oraz najbardziej różnorodne i widoczne zmiany powstają na skutek działalności górniczej [1]. Na skutek eksploatacji węgla kamiennego dochodzi do wypływu naturalnych wód podziemnych do wyrobisk górniczych. Wody te, w wyniku prowadzonego procesu wydobywczego, zostają wypompowywane na powierzchnię. Wody odpadowe uznaje się za dość specyficzne dlatego, że nie są wynikiem tradycyjnie rozumianych procesów technologicznych bywają zróżnicowane ze względu na skład chemiczny oraz wartości mineralizacji [3]. 137

138 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Istnieją zarówno negatywne jak i pozytywne skutki powstawania zalewisk. Do negatywnych zalicza się obniżenie produktywności gleb, straty w plonach i drzewostanach, wyłączanie gruntów spod rolniczego i leśnego użytkowania, uszkadzanie naturalnych zbiorowisk roślinnych. Najbardziej niekorzystnie eksploatacja górnicza wpływa na tereny leśne, ponieważ tam najsłabiej kontrolowane są wpływy na powierzchnię. Skutki zawodnienia gruntów leśnych są bardzo długotrwałe, natomiast rekultywacja wymaga wielu dziesięcioleci i właściwie nigdy nie następuje przywrócenie drzewostanów do stanu pierwotnego, a do czego zobowiązują regulacje prawne. Natomiast pozytywne znaczenie powstawania zalewisk związane jest z trwałym elementem krajobrazu, gdzie próby likwidacji objawiają się protestem ze strony ekologów, którzy znajdują w formującej się niszy ekologicznej wartości przyrodnicze. Poza tym zalewiska mogą także stanowić alternatywne źródła zaopatrzenia w wodę dla celów przemysłowych bądź przeciwpożarowych [10]. Składowiska górnicze mają negatywny wpływ na środowisko wodne spowodowane jest to wymywaniem substancji znajdujących się w odpadach górniczych. Substancje jakie w znacznym stopniu ingerują w zanieczyszczenie wód to głównie związki mineralne: siarczany, chlorki oraz metale toksyczne. Region Karviny uznaje się za obszar mocno zdegradowany, natomiast parametry fizykochemiczne wskazują, iż stan jakości wód na terenie Republiki Czeskiej nie jest wcale taki zły jak mógłby się wydawać. Tabela 12.8 przedstawia analizę porównawczą trzech omawianych zalewisk wodnych. Parametr Tabela 12.8 Zestawienie parametrów fizykochemicznych - tabela porównawcza Zbiornik Darkovské Moře Solecká Velký Mlýnský Rybnik Jednostka Przewodność **** ***** ***** ms/cm Substancje rozpuszczalne mg/l ph 8.01 *** 7.82 *** 7.98 *** - Wapń Ca **** ***** **** mg/l Magnez Mg **** ***** ***** mg/l Chlorki **** 6.54 ***** ***** mg/l Siarczany **** 9.92 ***** **** mg/l Azotyny ***** ***** *** mg/l Azotany ***** ***** ***** mg/l Amoniak ***** ***** ***** mg/l Fosforan ***** ***** ***** mg/l Źródło: [6] Zestawione parametry fizykochemiczne potwierdzają niewielkie oddziaływanie antropogeniczne składowisk górniczych. Wskaźniki w większości znajdują się w pierwszej oraz drugiej klasie jakości wód, natomiast w niewielkiej ilości pojawia się także klasa trzecia. Najkorzystniej w analizie porównawczej wypadł zbiornik wodny Solecká. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż Darkovské Moře znajduje się w I, II i III klasie jakości wód. Przekroczenie głównie dotyczy wapnia, magnezu, chlorków oraz 138

139 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo siarczanów. Stan ekologiczny tego zbiornika można zaliczyć do II klasy jakości wód, a tym samym określić jego stan jako dobry. Zbiornik Solecká w 90% znajduje się w I klasie czystości wód, natomiast tylko 10% to III klasa jakości wód. Jedynym parametrem który wykazuje odchylenia od normy to ph. Na podstawie przedstawionych wyników pomiarów można uznać, że oddziaływanie antropogeniczne składowisk z odpadami powęglowymi nie ma wpływu na stan wód, bądź jest minimalne. Jedną z przyczyn która ma wpływ na bardzo dobry stan wody to duża ilość drzew znajdujących się przy linii brzegowej, które blokują bądź pochłaniają zbędne zanieczyszczenia. Zatem, stan ekologiczny zbiornika Solecká klasyfikuje wody do I klasy czystości oraz określa się go stanem bardzo dobrym. Velký Mlýnský Rybnik znajduje się w I, II i III klasie jakości wód. Stwierdzone odchylenia dotyczą takich parametrów jak: azotyny, siarczany, wapń oraz odczyn ph. Stan ekologiczny tego zbiornika można określić jako I klasę jakości wody oraz stan bardzo dobry. Przedstawione parametry fizykochemiczne wskazują na niewielkie oddziaływanie antropogeniczne składowisk z odpadami powęglowymi, bądź dobry sposób zapobiegania ich wpływom realizowany przez władze Republiki Czeskiej. Ponieważ eksploatacja węgla kamiennego na terenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego trwa nadal, a co za tym idzie, występuje osiadanie terenu oraz tworzenie się licznych zalewisk, zaleca się ciągłą obserwację wartości parametrów w zbiornikach wodnych. Osoby odpowiedzialne za monitoring i kontrolę stanu jakości wód w zbiornikach wodnych, powstałych na skutek działalności górniczej, powinny w sposób szczególny zadbać o ich stan oraz starać się zapobiegać ich zanieczyszczeniu. Artykuł jest wynikiem realizacji projektu finansowanego z funduszy strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska Rzeczpospolita Polska LITERATURA 1. O. Babka, A. Harat. Polish and Czech environmental law regulations regarding to change of surface water quality as a result of mine water impact. Archives of Waste Management and Environmental Protection, ISSN , p M. Graniczny, Z. Kowalski, M. Przyłucka. Observation of the surface due to coal mining exploitation using satellite interferometric data (bands C and L) in the Upper Silesia Coal Basin. Przegląd Geologiczny, vol. 62, nr 10/2, A. Harat, A. Grmela. Impact of mine water from The Upper Silesian Coal Basin 139

140 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. areas on change quality of water in Olza river in years Monitoring Środowiska Przyrodniczego, nr 9, s Klasyfikacja wg rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. (Dz. U. Nr 257, poz. 1545) 5. E. Pertile, P. Fecko, L. Nezvalova. Reclamation using waste rock impact on water quality in the Karvina region in Czech Republic. Polish Mineral Engineering Society. 6. Ł. Pierzchała. Studium závislostí mezi hydrochemickými parametry a charakterem vegetace zvodnělých poklesových kotlin., 2011 r. 7. P. Santorius, B. Białecka, J. Grabowski. Środowiskowe i gospodarcze problemy spowodowane degradacją terenów w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Prace naukowe GIG górnictwo i środowisko, Kwartalnik 1/ pow_ziem/iii_1_1degr_ziemi.pdf

141 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo ZWAŁOWISKA GÓRNICZE, A ŚRODOWISKO WODNE NA OBSZARACH GÓRNICZYCH REPUBLIKI CZESKIEJ Streszczenie: Rejon Karviny to obszar na terenie Republiki Czeskiej, uznawany za najbardziej zagrożony ekologicznie. Występują tam liczne zmiany rzeźby terenu, spowodowane eksploatacją górniczą prowadzoną bez zastosowania podsadzania wyrobisk (na zawał). Poza deformacją obszaru, która negatywnie wpływa na ekosystem, zauważa się także naruszenie stosunków wodnych. Teren ten charakteryzuje się dużą liczbą zapadlisk i niecek, mających głębokość ponad kilkaset metrów. Niektóre zapadliska w zależności od lokalnych uwarunkowań hydrogeologicznych, zostają wypełnione wodą, tworząc tym samym zalewiska. W opracowaniu przedstawiono stan jakości wód trzech wybranych zbiorników wodnych, powstałych na skutek eksploatacji węgla kamiennego, na terenie Republiki Czeskiej. Dokonano analizy porównawczej dla tych trzech zbiorników, które znajdują się w różnych miejscach. Słowa kluczowe: zwałowiska górnicze, środowisko wodne, analiza, Republika Czeska MINING DUMPING AND AQUATIC ENVIRONMENT ON THE MINING AREAS OF THE CZECH REPUBLIC Abstract: Karviny Region is an area in the Czech Republic, recognized as the most ecologically threatened. There are many landform changes caused by mining, conducted without the goaf backfilling. In addition to the deformation of the area, which has a negative impact on the ecosystem also is noticed breaching of water conditions. This area is characterized by a large number of hollows and basins having a several hundred meters depth. depending on local hydrogeological conditions some hollows are filled with water, thereby creating a floodplain. The elaboration presents the status of water quality of three chosen reservoirs, caused by coal mining, in the Czech Republic. These three reservoirs, which are located in different places were analysed using a comparative approach. Key words: mining dump, the aquatic environment, analysis, Czech Republic inż. Patrycja MROCZKOWSKA Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze p.mroczkowska920@gmail.com dr hab. inż. Witold BIAŁY Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze wbialy@polsl.pl; Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

142 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 13 PERSPEKTYWY REKULTYWACJI TERENÓW POGÓRNICZYCH NA OBSZARZE MIASTA BOHUMIN STUDIUM PRZYPADKU 13.1 WPROWADZENIE Rozpatrując działalność górniczą na obszarach Górnego Śląska można stwierdzić, iż wszystko, co związane jest z dziedziną wydobycia zaczyna powoli dobiegać końca. Ważnym aspektem jest spostrzeżenie, iż niegdyś kopalnie były nie tylko gwarantowanym miejscem pracy dla ludności, ale również dobrą perspektywą na przyszłość, patrząc w szczególności na bezustannie postępujący rozwój gospodarczy. Popyt na surowiec wciąż wzrastał, ponieważ węgiel uchodził za jeden z najbardziej pełnowartościowych środków opałowych. Permanentny rozwój zapotrzebowania na surowiec wiązał się ze zwielokrotnieniem wydobycia węgla kamiennego, a tym samym z poszerzeniem zakresu eksploatacji podziemnej. Z upływem lat warunki wydobycia surowca stawały się coraz trudniejsze i bardziej niebezpieczne. Mimo nowych, ciągle rozwijających się technologii oraz maszyn zaprojektowanych na rzecz poprawienia jakości i bezpieczeństwa eksploatacji podziemnej, nie wypłynęły one jednak na zniwelowanie zagrożeń takich jak: deformacji okolicznych gruntów, powierzchni mieszkalnych, czy też dróg. Ze względu na ryzyko powstania ogromnych zniszczeń, ale również na perspektywę utraty rentowności wydobycia na danym terenie, zakłady górnicze zostają zamykane. Kopalnie zawsze zajmowały obszerny teren, tak więc pozostawienie bezczynnie tychże obszarów byłoby nieopłacalne. Dlatego też odpowiednią ideą stała się rekultywacja terenów pogórniczych [1], [2], [8]. Przedstawiono przykłady zastosowania dobrych praktyk w zagospodarowaniu terenów pokopalnianych, zdegradowanych wieloletnią działalnością przemysłu wydobywczego PRZEDSTAWIENIE OBSZARU POGÓRNICZEGO NA PRZYKŁADZIE MIASTA BOHUMIN Bogumin (z czes. Bohumin) jest miastem leżącym na obszarze Republiki Czeskiej, położonym przy ujściu Olzy do Odry, graniczącym z Polską. Bohumin zlokalizowany jest w północnej części województwa morawsko-śląskiego na obszarze Śląska Cieszyńskiego w Czechach. Analizując rys historyczny, Bohumin był miastem dogodnie położonym strategicznie, tzn. już od wieków leżał na skrzyżowaniu istotnych szlaków handlowych. 142

143 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Ważnym aspektem jest fakt, iż dzisiejsze miasto stało się połączeniem obszarów Stary Bogumin wraz z ośrodkiem przemysłowym Nowy Bogumin, powstałym w XIX wieku wokół stacji kolejowej oraz kliku pobliskich gmin [9]. BOH UMIN Rys Położenie miasta Bohumin w Republice Czeskiej Źródło: Kluczowym jest stwierdzenie, iż miasto Nowy Bohumin zawdzięczało swoje istnienie dzięki budowie "C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda, która łączyła wówczas Wiedeń z Krakowem. Dalszy rozwój transportu kolejowego uczynił z Bohumina priorytetowy węzeł komunikacyjny. W niedługim czasie w okolicznych gminach oraz przy dworcu wzniesione zostały m.in. obiekty użyteczności publicznej, takie jak: kościół katolicki, ewangelicko-augsburski, ratusz, klasztor sióstr Notre Dame. Dodatkowo w II połowie XIX w. Bohumin stał się dobrze prosperującym ośrodkiem przemysłowym w porównaniu z innymi miastami Zagłębia Ostrawsko- Karwińskiego. Powstały na tym terenie m.in. fabryka olei mineralnych, walcownia rur, cegielnie oraz kopalnie. Po dokonaniu wielu zmian terenowych, miasto Bohumin obecnie składa się z siedmiu dzielnic: Nowy Bogumin, Stary Bogumin, Skrzeczoń, Zabłocie, Pudłów, Wierzbica, Szonychel [4] EKSPLOATACJA GÓRNICZA PROWADZONA NA OBSZARZE ZAGŁĘBIA OSTRAWSKO-KARWIŃSKIEGO Obszar Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego uznawany jest za największy w Republice Czeskiej teren wydobycia węgla kamiennego. Eksploatacja złóż na tym rejonie posiada już 200-letnią tradycję (rys. 13.2). Analizując tereny wydobywcze na terenie Republiki Czeskiej, aktualnie jedynym producentem węgla kamiennego jest Spółka OKD (Ostravsko Karvinské doly). Prowadzi ona wydobycie w kopalniach głębinowych w południowej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w rejonie ostrawsko-karwińskim. Spółka OKD zajmuje się przede wszystkim poszukiwaniem, wydobyciem, obróbką, uszlachetnianiem i sprzedażą węgla kamiennego z niską zawartością siarki i innych domieszek. Tego typu wydobywany węgiel może być wykorzystywany jako paliwo bądź też surowiec m.in. w przemyśle koksowniczym czy chemicznym [11]. 143

144 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Rys Widok na obszar Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego Źródło: Trzy czynne kopalnie należące do Spółki OKD są kopalniami głębinowymi. Rozumie się przez to, iż węgiel wydobywa się poprzez wykorzystanie szybów oraz sytemu sztolni przy jednoczesnym wspomaganiu działań przez zastosowanie środków mechanicznych. Uwzględniając możliwości wykorzystywania węgla kamiennego, który dzięki swym właściwościom i zastosowaniu w różnych sektorach przemysłu, w dalszym ciągu jest nazywany strategicznym surowcem przyszłości (również z perspektywy zmniejszania się jego roli w gospodarce). Analizując dane statystyczne szacuje się, iż zasoby węgla kamiennego wystarczą na okres lat. Przeprowadzając analizę porównawczą węgla kamiennego z innymi surowcami wykorzystywanymi w przemyśle, typu ropa naftowa (zasoby starczą na 40 do 50 lat) bądź uran (zasoby na 100 lat), można stwierdzić, iż jest on najbardziej przyszłościowym surowcem patrząc na czas jego ciągłej eksploatacji. Z perspektywy rozwoju badań oraz możliwości technologicznych, znane są w środowisku przemysłowym i opracowane sposoby przeróbki węgla kamiennego na postać innego ekologicznego paliwa w stanie gazowym bądź płynnym [11] POJĘCIE REKULTYWACJI I ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW POGÓRNICZYCH Zagadnienie rekultywacja bazuje na przywróceniu zarówno ekologicznych jak i użytkowych wartości środowisku przyrodniczemu, a tym samym gruntom zdegradowanym poprzez działalność przemysłową, z uwzględnieniem eksploatacji górniczej, rolniczej, komunalnej i bytowej oraz przez żywioły natury [7]. Analizując definicję pojęcia rekultywacja, odnosząc się do PN-G z 2002r., dodatkowo można wydzielić następujące fazy: przygotowawczą, podstawową (techniczną), szczegółową (biologiczną) [8]. 144

145 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Skoro rekultywacja dotyczy terenu pogórniczego należy zdefiniować dokładnie, co kryje się pod tymże terminem. Teren pogórniczy, nazywany również terenem poeksploatacyjnym, to tereny wyrobiska końcowego, zwałowiska zewnętrznego i wewnętrznego, place składowe i obsługi warsztatowo-magazynowej, drogi technologiczne i inne tereny związane z zakończoną działalnością górniczą [3]. Odnosząc się w szczególności do eksploatacji górniczej, dobrze wiadomo, iż działalność ta już od lat ma silny, wręcz degradujący wpływ na środowisko naturalne. Dlatego też patrząc na przekształcony i zdeformowany krajobraz obszarów rolnych, mieszkalnych bądź drogowych, następuje konieczność podejmowania właściwych decyzji związanych z działaniami naprawczymi danego terenu oraz z analizą kosztów realizacji projektu rekultywacji oraz uregulowania odszkodowań wobec pokrzywdzonych [7]. Uwzględniając likwidację kopalń, należy liczyć się z tym, iż zakres nieodzownych prac jest rozległy, a dodatkowo obejmuje nie tylko (jakby się mogło wydawać), fizyczną likwidację obiektów, ale dotyczy również zbędnych urządzeń i maszyn. W cały ten proces, wplata się także rekultywacja i zagospodarowanie wyrobisk poeksploatacyjnych, zwałowisk, składowisk odpadów oraz pozostałych terenów pogórniczych [8]. Na proces rekultywacji terenów pogórniczych wynikającej z likwidacji określonej kopalni, składa się kilka następujących istotnych etapów: rekultywacja terenu, na którym znajdują się hałdy likwidacja wyrobisk górniczych rekultywacja stawów poflotacyjnych [1]. Rekultywację gruntów pokopalnianych oraz ich przyszłe zagospodarowanie, realizuje się według wytycznych zatwierdzonej wcześniej dokumentacji technicznej. Całkowity proces rekultywacji musi przebiegać według określonych przepisów prawnych. Podstawę prawną do właściwego przeprowadzenia działań rekultywacyjnych stanowią przepisy zapisane w ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych z zastosowaniem przepisów art. 109 ust. 1 pkt. 5 Prawa geologicznego i górniczego, które odnoszą się do faktu, iż w sferze budowy oraz likwidacji kopalni (wliczając w to zarówno rekultywację jak i zagospodarowanie terenu), wszelki nadzór oraz kontrolę sprawują specjalnie wyszkolone organy nadzoru górniczego [8]. Istotnym aspektem w cyklu prowadzenia działań rekultywacyjnych na obszarach pogórniczych są zdania związane z całym procesem przekształceń warunkowane obowiązującymi przepisami, głównie Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007r., o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007r. Nr 75, poz. 493) [1]. Niebagatelnym szczegółem wykonania projektu wdrożenia nowego przyszłościowego ukształtowania wybranego terenu pogórniczego, jest zidentyfikowanie jak i scharakteryzowanie czynników odzwierciedlających dany obszar dawnej eksploatacji górniczej. Według A. Ostręgi można wyróżnić następujące czynniki: ekonomiczne, 145

146 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. formalno-prawne, techniczne (geologiczno-inżynierskie), hydrogeologiczne i hydrologiczne, kulturowe, przestrzenne, społeczne, środowiskowe. Przeanalizowane i scharakteryzowane czynniki mają stać się swego rodzaju wskazówką podczas dokonywania możliwych sposobów rekultywacji i zagospodarowania wybranego obszaru pokopalnianego [5] ZESTAWIENIE ROZWIĄZAŃ REKULTYWACJI TERENÓW POGÓRNICZYCH DLA WYBRANEJ DZIELNICY MIASTA BOHUMIN Na terenie dzisiejszego miasta Bohumin wydzielonych zostało siedem poszczególnych dzielnic (o których mowa była już na początku). Jednakże warto skupić się i przedstawić jako przykład obszar pogórniczy znajdujący się na terenie dzielnicy Wierzbica (z czes. Vrbice) obecnie dzielnica miasta, niegdyś samodzielna wieś. Zamieszczona mapa (rys. 13.3), wskazuje na teren należący do miasta Bohumin, na części gdzie funkcjonowała niegdyś kopalnia. Obszar dawnej eksploatacji górniczej przedstawiony jest na rys obszar 2. Obecnie na tym obszarze znajduje się Muzeum Techniki Vrbice. Jednak można zauważyć, że wydzielone zostały jeszcze dwie odrębne części obszaru pogórniczego. Jedna z nich oznaczona owalem (Obszar 1, rys. 13.3) została wybrana jako główny teren do przeprowadzenia rekultywacji. Druga część (obszar 2), jest to teren przeznaczony do przyszłej rekultywacji [6]. Źródło: [6]. Rys Obszar pokopalniany w dzielnicy Vrbice należącej do miasta Bohumin Na przedstawionym terenie pogórniczym, gdzie obecnie funkcjonuje Muzeum, w 146

147 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo dalszym ciągu znajduje się szyb wentylacyjny, który został zbudowany w 1911r. przez Kolej Północną Cesarza Ferdynanda. Jest on jednym z najosobliwszych szybów znajdujących się na terenie Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego. Szyb uznany został za zabytek kultury w Republice Czeskiej i znajduje się pod ochroną państwa. Szyb aspiruje do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Patrząc na dzisiejsze wykorzystanie tego szybu, spółka OKD (DPB Paskov) eksploatuje stację degazacji, której celem jest odprowadzanie gazów kopalnianych z podziemi [10]. Propozycję zagospodarowania terenu oznaczonego jako Obszar 1 na Rys. 13.3, zaprezentował Pan inż. Włodzimierz Podsiadło w swoim projekcie inżynierskim [6]. Pomysł dotyczy powstania na Obszarze 1 "Centrum Biznesowo-Konferencyjnego VRBICE". Tak oryginalny pomysł projektu, z perspektywy działań architektonicznych, ma odwoływać się do klimatu, w jakim zachowany został wcześniej wspomniany Szyb Vrbice, w połączeniu z nowoczesnym designem. Powstała inicjatywa rokuje bardzo dobrze na przyszłość m.in. ze względu na to, iż w dzisiejszych czasach początkujący, młodzi przedsiębiorcy tzw. start-upy, coraz częściej poszukują powierzchni do wynajęcia, gdzie będą mogli rozwijać swoją działalność wraz z zespołem współpracowników. Dodatkowo, usytuowanie terenu na którym miałoby powstać Centrum Konferencyjne, znajduje się w okolicy autostrady. Odnosząc się do lokalizacji przyszłego centrum, należy stwierdzić, iż lokalizacja jest bardzo dogodna pod względem komunikacyjnym. W nowo powstałym centrum, ma zostać zagospodarowana powierzchnia przeznaczona na utworzenie pokoi gościnnych wraz z zapleczem sanitarnym oraz gastronomicznym. Dodatkowo wyznaczona zostanie powierzchnia zarezerwowana pod salon odnowy biologicznej oraz basen, z którego będą mogli korzystać goście, jak i osoby prywatne. Wokół centrum ma powstać teren pełen zieleni i kwiatów, który będzie przeznaczony jako możliwość relaksu i odpoczynku. Dzięki tego typu projektowi zagospodarowania przedstawionego terenu, obszar nie pozostanie bezużyteczny, lecz będzie dodatkowo przynosił zyski, dzięki czemu przeprowadzona rekultywacja stanie się opłacalna ROZWIĄZANIE ALTERMATYWNE DO ZAGOSPODAROWANIA WYBRANEJ DZIELNICY MIASTA BOHUMIN - WARTOŚĆ DODANA Uwzględniając lokalizację oraz wielkość powierzchni gruntowej terenu pokopalnianego w mieście Bohumin w dzielnicy Vrbice (zaznaczonego na rys jako Obszar 1), można przeznaczyć go pod budowę "Centrum Logistycznego RC-BV". Wówczas, na tym terenie, powstałaby stacja benzynowa oraz wiele hal magazynowych przeznaczonych pod wynajem, np. przez firmy odzieżowe, obuwnicze, motoryzacyjne itp. Aby projekt mógł powstać, należy upewnić się, czy plan zagospodarowania przestrzennego zezwala na powstanie w wybranej lokalizacji centrum logistycznego oraz czy powstała inwestycja będzie zgodna z wszelkimi regulacjami prawnymi. Atutem budowy centrum logistycznego jest możliwość szybkiej dostawy asortymentu do magazynu patrząc przez pryzmat odległości centrum od drogi 147

148 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. ekspresowej oraz autostrady. Dodatkowo, mocnym punktem staje się również sama lokalizacja centrum logistycznego nie będzie ono usytuowane w samym "sercu" miasta (rys. 13.4). Wiąże się to z brakiem konieczności oczekiwania w zatorze samochodów na możliwość wjazdu bądź wyjazdu z miasta, aby dotrzeć w szybki sposób do zamierzonego celu. Na terenie centrum logistycznego oprócz samych magazynów, znajdzie się budynek administracyjny w którym usytuowane zostaną służby czuwające nad rozliczeniami, działaniami naprawczymi w zakresie organizacji i zarządzania. Na terenie centrum będą wyznaczone miejsca parkingowe, projektowane z myślą głównie o klientach oraz kadrze tam zatrudnionej. Rys Plan zagospodarowania terenu pogórniczego w dzielnicy Vrbice pod centrum logistyczne Źródło: opracowanie własne Przy opracowywaniu projektu dotyczącego budowy centrum logistycznego należy wziąć pod uwagę wszystkie niepożądane skutki wraz z wykonaniem ich wyceny w celu sprawdzenia opłacalności podjęcia inwestycji (tabela 13.1 oraz 13.2). Tabela 13.1 Przykłady niepożądanych skutków oraz ryzyko budowy centrum logistycznego Przewidywane niepożądane skutki zniszczenie części terenów zielonych ze względu na wjazd ciężkiego sprzętu na ten obszar pogorszenie stanu drogi dojazdowej do dalszej części miasta wykazujące się deformacją powierzchni asfaltowej zwiększony ruch drogowy samochodów ciężarowych oraz dostawczych hałas Źródło: Opracowanie własne Ryzyko nieterminowa realizacja inwestycji opóźnienia w podpisaniu umowy wynajmu hal magazynowych innym firmom utrata firm mających zasiedlać centrum logistyczne przekroczenie budżetu inwestycji brak zainteresowania usługami firm zasiedlających centrum logistyczne 148

149 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Projektowanie oraz budowa centrum logistycznego związana jest z ogromnymi kosztami realizacji postawionego sobie celu koszt może wynieść mln zł. Jednak można starać się o dofinansowanie inwestycji ze środków Unii Europejskiej jak również poprzez umowę kredytową z częścią wkładu własnego. Tabela 13.2 Przykładowa wycena kilku niepożądanych skutków Nazwa odchylenia od budżetu Kalkulacja startowa [w tys. zł] Kalkulacja powykonawcza [w tys. zł] Odchylenie Beton Przyczyna błędu Błędna kalkulacja przy początkowym określeniu przedmiar Środki zaradcze na przyszłość Dokładne wykonanie przyszłych etapów kalkulacji inwestycji Zakup płytek łazienkowych na terenie biur oraz opłata za robociznę Przyczyna błędu Nie uwzględniono ułożenia płytek dekoracyjnych w toaletach powierzchni biurowych zgodnie z planem aranżacji wnętrza Środki zaradcze na przyszłość Dokładne sporządzanie kalkulacji aranżacji wnętrza z uwzględnieniem wszystkich szczegółów naniesionych w planie Ogrzewanie budowy sprzęt Przyczyna błędu Cały okres realizacji inwestycji, związanej z budową centrum logistycznego, przewidziany w okresie jesienno-zimowym, jednak w umowie nie ma uwzględnionej klauzuli pogodowej Środki zaradcze na przyszłość Analiza technologii wykonywanych prac uwzględniając warunki pogodowe zależne od danej pory roku RAZEM: Źródło: Opracowanie własne Tak opracowany projekt, wypełniony po brzegi wartościowymi informacjami, może zostać w rzeczywistości zrealizowany na wybranym terenie (Obszar 1, rys. 13.4), jeżeli inwestor otrzyma zgodę na zabudowę terenu. PODSUMOWANIE Z przeprowadzanych badań oraz analiz różnych rozwiązań dotyczących rekultywacji, przyjętego jako przykład terenu pogórniczego miasta Bohumin wynika, iż możliwość nadania obszarowi nowych wartości użytkowych jest wręcz wskazana. Niemniej jednak należy poważnie zastanowić się nad każdym z pomysłów przekształcenia obszaru oraz wyznaczyć wszelkie szanse i zagrożenia związane z wdrożeniem projektu. Koniecznie należy wziąć pod uwagę wszelkie kwestie prawne oraz gospodarcze zapisane w ustawach m.in. dotyczących ochrony środowiska. Opracowując plan wdrożenia nowej użyteczności i odnowy gruntu pokopalnianego, należy skoncentrować się przede wszystkim na zniwelowaniu szkód i zagrożeń środowiskowych. Tego typu działania stanowią ogromne wyzwanie patrząc z perspektywy zachowania bezpieczeństwa, precyzji ich wykonania oraz włączenia w projekt i jego realizację wszystkich poziomów administracji publicznej. Należy pamiętać, aby teren pogórniczy został w dany sposób zagospodarowany, muszą zostać podjęte profesjonalne czynności rekultywacyjne, w celu przejęcia przez teren nowych funkcji. Zabiegi rekultywacyjne obejmujące dany obszar pokopalniany, zazwyczaj obejmują usuwanie wszelkich niedoskonałości i pozostałości po zakończonej już 149

150 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. działalności przemysłowej i odtworzenie w pewnym stopniu właściwości gruntu. W opracowaniu przedstawiony został przykład jednego z wielu terenów pogórniczych. Istotnym aspektem jest fakt, iż tereny poprzemysłowe powinny być przekształcane w celu zagospodarowania ich na nowo. Korzyści pojawią się zarówno dla mieszkańców pobliskich miejscowości oraz samego miasta, na terenie którego obszar pokopalniany został zrekultywowany ze względu na możliwość ponownego rozkwitu. Artykuł jest wynikiem realizacji projektu finansowanego z funduszy strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska Rzeczpospolita Polska LITERATURA 1. B. Białecka. W. Biały. Tereny pogórnicze szanse, zagrożenia. Analiza przypadku. Monografia. PA NOVA, 2014, s B. Białecka. Zagrożenia środowiskowe i potencjał terenów pogórniczych GZW. Górnictwo perspektywy, zagrożenia, BHP oraz ochrona i rekultywacja powierzchni. PA NOVA SA., 2014, s W. Glapa, J.I. Korzeniowski. Mały leksykon górnictwa odkrywkowego. Wydawnictwa i Szkolenia Górnicze Burnat i Korzeniowski, Wrocław D. Jakubczyk. Spotkania przy granicy. Polsko-czeski przewodnik po gminie Gorzyce i mieście Boguminie. Gorzyce 2011, s ; A. Ostręga. Sposoby zagospodarowania wyrobisk i terenów po eksploatacji złóż surowców węglanowych na przykładzie Krzemionek Podgórskich w Krakowie. Praca doktorska, AGH, Kraków W. Podsiadło. Opracowanie programu rekultywacji w obszarze pogórniczym Bohumin. Projekt inżynierski, Gliwice, luty r. 7. J. Siuta, J. Dylewski, B. Żukowski. Rekultywacja i zagospodarowanie gruntów pogórniczych w Polsce. IOŚ PIB, Warszawa 2012, s R. Uberman, R. Uberman. Likwidacja kopal i rekultywacja terenów pogórniczych w górnictwie odkrywkowym. Problemy techniczne, prawne i finansowe. IGSMiE PAN, Kraków 2010, s. 9;

151 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo PERSPEKTYWY REKULTYWACJI TERENÓW POGÓRNICZYCH NA OBSZARZE MIASTA BOHUMIN STUDIUM PRZYPADKU Streszczenie: Proces rekultywacji terenu dosięga wielu obszarów poprzemysłowych. Jednakże powierzchnia terenu pokopalnianego, wymaga wielu działań oraz funduszy celem zniwelowania wszelkich pozostałości po dawnej infrastrukturze znajdującej się na danym terenie. Obszar Górnego Śląska, obejmujący zarówno tereny po stronie polskiej jak i czeskiej, zalicza się do głównego rejonu, gdzie następuje proces podziemnej eksploatacji węgla kamiennego. W wyniku prowadzonych prac wydobywczych, tereny kopalni oraz leżące w pobliżu zaczynają ulegać przekształceniom. Tym samym zmienia się krajobraz okolicy oraz występują różnego rodzaju zniszczenia terenów, budynków mieszkalnych oraz dróg. Poczynania związane z przywróceniem wartości użytkowej terenom zdegradowanym powinny być konsekwentnie przeprowadzane, patrząc przede wszystkim z perspektywy mieszkańców z pobliskich miejscowości. Rekultywacja obszaru pogórniczego oraz jego odpowiednie zagospodarowanie, w przyszłości może przynosić ogromne korzyści dla miasta i jej mieszkanców. Słowa kluczowe: miasto Bohumin, kopalnia, tereny pogórnicze, rekultywacja, zagospodarowanie gruntów, centrum kongresowe, centrum logistyczne THE PERSPECTIVES OF POST MINING TERRAINS RECLAMATION IN THE CITY OF BOHUMIN CASE STUDY Abstract: The process of land reclamation reaches many industrial wasteland. However, the surface of post-mining land requires a lot of activities and budgets to level any remaining of the old infrastructure located in this area. The Upper Silesia region, covering both areas on the Polish and Czech side, is known to be principal region, where the underground coal mining process is running. As a result of mining activities, land-mine and area lying near to the mine begin to transform. Therefore landscape area is changing and there are various kinds of destruction of land, residential buildings and roads. The actions related to the restoration of the utility value of degraded areas should consistently carried out, looking primarily from the inhabitants of surrounding area point of view. The excavated area of reclamation and its proper management, in the future can bring huge benefits for the city and its inhabitants. Key words: Bohumin city, mine, excavated areas, reclamation, land management, conference center, logistics center inż. Kamilla PALKA Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze kamillapalka2@wp.pl dr hab. inż. Witold BIAŁY Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze wbialy@polsl.pl; Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

152 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 14 WYBRANE INŻYNIERSKIE ŚRODKI I SPOSOBY POPRAWY JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH 14.1 WPROWADZENIE Zadaniem inżyniera jest podejmowanie działań na różnych etapach cyklu życia środków technicznych, które mają na celu doskonalenie jakości życia ludzi użytkowników lub/i obsługujących te środki poprzez znoszenie barier utrudniających im życie oraz przystosowanie środowiska do człowieka. Wśród zadań, które powinny być przedmiotem działalności inżyniera jest kształtowanie środowiska osób niepełnosprawnych i starszych. Dlatego też w artykule przedstawiono tematykę wybranych współczesnych inżynierskich środków i sposobów poprawy jakości życia osób starszych. Skoncentrowano się na projektowaniu uniwersalnym, filozofii technology assessment oraz gerontechnologii UNIWERSALNE PROJEKTOWANIE PODSTAWY Uniwersalne projektowanie to projektowanie produktów oraz otoczenia tak, aby były one dostępne dla wszystkich ludzi, w największym możliwym stopniu, bez potrzeby adaptacji bądź wyspecjalizowanego projektowania (definicja ta została stworzona przez Rona Mace a i została rozwinięta przez Centrum Universal Design przy North Carolina State University. Definicja universell utforming (uniwersalnego projektowania) w języku norweskim pojawiła się po raz pierwszy w ulotce informacyjnej na temat planowania i projektowania dla wszystkich, wydanej przez Norweską Radę Państwową ds. Niepełnosprawności (Norwegian State Coucil on Disability) w roku Projektowanie dla wszystkich (ang. design for all ) koncentruje się na szeroko rozumianej różnorodności człowieka i w tym sensie ma uniwersalny charakter: nikt nie podlega wykluczeniu, a korzyść odnosi każdy użytkownik przestrzeni publicznej [2]. Jednym z głównych celów strategii uniwersalnego projektowania jest promowanie równości i zapewnienie pełnego uczestnictwa w życiu społecznym osobom z obniżoną funkcjonalnością poprzez usuwanie istniejących barier i zapobieganie powstawaniu nowych [14]. Uniwersalne projektowanie osłabia stygmatyzację osób niepełnosprawnych (w tym osób starszych), oferując produkty niewymagające dodatkowej modyfikacji, czy specjalnych rozwiązań funkcjonalnych [2]. Według [4] każde z ( ) urządzeń, jak np. 152

153 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo drzwi, windy, korytarze, toalety powinno być użytkowalne dla każdego. Jeśli ma się na uwadze przestrzeń, w której żyje osoba starsza, powinna być ona możliwa do samodzielnego, świadomego użytkowania przez każdego, bez konieczności wspomagania specjalnymi, dodatkowymi urządzeniami czy rozwiązaniami ratującymi jej jakość. Założenie to możliwe do realizacji w obiektach nowych, w przypadku obiektów istniejących musi napotkać ograniczenia natury technicznej, historycznej czy ekonomicznej. Każdy przypadek adaptacji jest inny i wymaga podejścia indywidualnego, na zasadzie poszukiwania rozsądnego kompromisu pomiędzy docelowym obrazem, jaki stanowią wytyczne projektowania uniwersalnego, a oferowanymi przez daną przestrzeń możliwościami [11]. Celem nadrzędnym projektowania uniwersalnego jest umożliwienie każdemu maksymalnej samodzielności w kontaktach ze środowiskiem w najbardziej dla niego naturalny i właściwy sposób [11]. Projektowanie jest zatem pojmowane jako wspólny termin na określenie wszystkich działań, które dotyczą kształtowania otoczenia. Obejmuje to planowanie w ramach społeczności lokalnej, użytkowanie gruntów, architekturę, prace budowlane, produkcję i wiele innych. Strategię uniwersalnego projektowania można zastosować przy tworzeniu produktów i otoczenia we wszystkich sektorach i dziedzinach. Termin: otoczenie odnosi się do wszystkich rodzajów środowisk kształtowanych przez człowieka. Termin produkty obejmuje tu również produkty i oprogramowanie nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych a także produkty wykorzystywane przy świadczeniu usług. Wymagania uniwersalnego projektowania w sektorze usług są powiązane z fizycznymi i technicznymi warunkami wpływającymi na możliwość dostępu bądź użytkowania danej usługi. W dziedzinie edukacji, uniwersalne projektowanie powiązane jest z fizycznymi i technicznymi warunkami otoczenia, w którym prowadzone jest nauczanie [14]. Próba interpretacji zasad projektowania uniwersalnego dla uzyskania pełnej funkcjonalności i integralizacji tych potrzeb, które wykraczają poza rozwiązania czysto ergonometryczne, polegać będzie na odkryciu możliwości wykorzystania różnych mechanizmów kontaktowania się z otoczeniem u rozmaitych użytkowników i na określeniu takich elementów otoczenia, których odczytanie możliwe będzie za pomocą owych mechanizmów. Uzyskanie tej samej informacji może dla różnych ludzi oznaczać posiłkowanie się odmiennymi elementami środowiska. Na przykład: ogarnięcie wzrokiem dużej, rytmicznie zorganizowanej przestrzeni jest niemożliwe dla osoby niewidzącej. Możliwe jest jednak zaproponowanie ogarnięcia całości tej przestrzeni, jej skali i układu dzięki rytmicznemu wypunktowaniu jej charakterystycznych miejsc poprzez elementy odbierane inaczej, niż za pomocą wzroku. Może to być np. powtarzalny układ fontann, gdzie chłód i bryzgi wody będą stanowić jednoznaczny sygnał rytmicznego wydarzenia przestrzennego [11]. Projektowanie uniwersalne wymaga wskazania użytkowników środków technicznych. Z architektonicznego punktu widzenia, według [11] kryterium, najczytelniej wyróżniającym grupy użytkowników środowiska, są charakter i przyczyny 153

154 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. uwarunkowań ruchowych określających możliwość przemieszczania się i swobodnego działania w środowisku zurbanizowanym. Do grupy tych uwarunkowań należą zarówno antropometryczne, wynikające ze specyfiki budowy człowieka (np. wzrost bardzo wysoki lub bardzo niski), wynikające z upośledzeń i uszkodzeń aparatu sensorycznego, aparatu motorycznego, z płci (różnice w budowie mężczyzn i kobiet), jak i uwarunkowania wynikające z naturalnego przebiegu życia ludzkiego dzieciństwa, starości itp. Wyróżnione według tego kryterium grupy odbiorców architektury to: ludzie poruszający się na wózkach inwalidzkich, ludzie chodzący za pomocą kul, lasek i innych pomocy w chodzeniu, ludzie z trudnościami manualnymi, ludzie niewidomi i niedowidzący, ludzie niedosłyszący i niesłyszący TECHNOLOGY ASSESSMENT PODSTAWY [6], [7], [8], [13], [18] W projektowaniu uniwersalnym środków technicznych przeznaczonych dla osób starszych należałoby wykorzystać dane o ich eksploatacji lub dane o eksploatacji środków o podobnej konstrukcji. Naprzeciw takiemu sposobowi podejścia do projektowania wychodzi filozofia technology assessment, która zakłada wykorzystanie danych o opiniach o eksploatacji środków technicznych, wyrażanych przez ich eksploatatorów (użytkowników/obsługujących). Silna obecność kryteriów społecznych we współczesnym podejściu do oceny technologii i produktów, według [7] prawdopodobnie wiąże się z jednej strony z intensywnym rozwojem technik i technologii w obszarach wrażliwych z punktu widzenia oddziaływań społecznych, z drugiej zaś ze zmianą sposobu myślenia o nowych technologiach i produktach, obserwowaną zarówno na poziomie tzw. zwykłego obywatela, jak i na poziomie decydentów różnych szczebli [7]. Konieczność prowadzenia społecznej oceny technologii rodzi, zgodnie z potrzebę odpowiedzi na pytania kto powinien (i jest w stanie) przeprowadzić proces oceny technologii? oraz co bardzo istotne kto z takiej oceny powinien skorzystać? [7]. Proces taki może być przedmiotem oceny prowadzonej w przedsiębiorstwie, ale również w jego otoczeniu. Twórcami oceny technologii prowadzonej w przedsiębiorstwie powinni być użytkownicy środków technicznych, będących w jego posiadaniu, ale również obsługujący te środki. Użytkownikami mogą być operatorzy maszyn, za pomocą których wytwarza się produkt lub świadczy usługę, ale również konsumenci produktu/usługi. Natomiast jej odbiorcami decydenci w przedsiębiorstwie oraz w jego otoczeniu (administracja regionalna i lokalna, która podejmuje decyzje dotyczące np. transportu publicznego, inwestycji drogowych, gospodarki odpadami, tzw. małej energetyki czy też zwłaszcza na terenach miejskich decyzje dotyczące ochrony mieszkańców przed skutkami ponadnormatywnego hałasu). Należy ponadto sformułować pytanie: na jakich etapach cyklu swojego życia środek techniczny powinien być poddany ocenie? Już na etapie definiowania potrzeby, opisu zasady działania oraz kształtowania postaci środka technicznego (projektowanie), 154

155 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo a także definiowania cech konstrukcyjnych: geometrycznych, materiałowych i dynamicznych należy prowadzić społeczną ocenę środków technicznych. Największą ilość rzetelnej wiedzy o działaniu środka technicznego można jednak otrzymać na etapie eksploatacji środka technicznego, stąd właściwe jest jej uwzględnienie w kształtowaniu strategii, struktur, działań oraz wpływaniu na kulturę, ale również naturalne jest jej wykorzystanie, poprzez istnienie odpowiednich sprzężeń zwrotnych, we wpływaniu na etapy definiowania potrzeby, projektowania, konstruowania oraz wytwarzania środków technicznych. Wśród kolejnych pytań, jakie należałoby postawić jest co powinno być przedmiotem oceny na etapach cyklu życia środka technicznego?. Odpowiedzią powinno być wskazanie obszarów problemów, jakie wiążą się z jego eksploatacją. Można do tych problemów zaliczyć [6]: skracanie czasu odnawiania zdatności eksploatacyjnej (remontów) obiektów przy równoczesnym polepszeniu jakości odnawiania, zwiększenie trwałości i niezawodności obiektów eksploatacji, poprzez rozpoznanie i eliminowanie przyczyn nadmiernego zużycia i zawodności oraz gromadzenie danych na potrzeby oszacowania charakterystyk niezawodnościowych. zmniejszanie zużycia materiałów eksploatacyjnych (paliwa, oleje, smary, inne nośniki energii, itp.), optymalizacja gospodarki częściami zamiennymi, racjonalizacja systemu zaopatrywania i magazynowania, racjonalizacja infrastruktury transportowej, optymalizacja przepływu informacji w systemie technicznym, unowocześnianie systemów pozyskiwania i gospodarowania informacją, wdrażanie informatycznych systemów wspomagających działania eksploatacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem wspomagania zarządzania eksploatacją, kształcenie specjalistów w zakresie eksploatacji. Informacja o opiniach na temat eksploatowanych obiektów powinny być dostępna tam, gdzie: występuje niedobór/brak danych o faktach eksploatacyjnych, występują dane, informacje, natomiast brak jest/występuje brak wiedzy na temat obiektów eksploatacji (np. zachowań obiektów w określonych warunkach eksploatacji), występuje brak danych, informacji lub/i wiedzy na temat procesów (procedur)/systemów eksploatacji środków technicznych. Każdorazowy wybór metody oceny technologii wymaga skorelowania ją z grupą jej odbiorców, a także problemem, w którego rozwiązaniu technologia uczestniczy. Społeczna ocena technologii środków technicznych może być prowadzona z wykorzystaniem następujących metod: opublikowanie informacji o konsultowanym problemie z prośbą o informację zwrotną, 155

156 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. sonda uliczna, ankieta internetowa, zwracanie się o opinię do rad osiedlowych i organizacji pozarządowych, rozbudowane merytorycznie warsztaty z udziałem mieszkańców i ekspertów. Niejednakowy jest stopień przyzwolenia na zaangażowanie się obywateli w podejmowanie decyzji. OECD wyróżnia [8] pięć możliwych poziomów takiego zaangażowania: transfer informacji rządzący informują obywateli o planowanych sposobach rozwiązania problemu (proces jednokierunkowy od góry do dołu) konsultacje obywatele wybierają jedną z kilku zdefiniowanych przez rządzących opcji rozwiązania problemu dyskusja rządzący zachęcają obywateli do dyskusji nad problemem, która poprzedza wybór sposobu rozwiązania problemu aktywna partycypacja obywateli prowadzona przez rządzących rządzący inspirują dyskusję, ale zachowują władzę decyzyjną aktywna partycypacja obywateli prowadzona przez obywateli obywatele są aktywnie zaangażowani w podejmowanie decyzji, ich opinie są wiążące, dzielą z rządzącymi odpowiedzialność za ich wyniki. Przy planowaniu konsultacji społecznych należy rozważyć następujące zagadnienia: cel konsultacji, grupy docelowe, temat konsultacji, kluczowe kwestie i pytania, na które mają odpowiedzieć obywatele, zasoby niezbędne do przeprowadzenia konsultacji, uwarunkowania prawne, dobór metod i narzędzi konsultacji, sposoby na dotarcie z informacją o konsultacjach do obywateli, zaangażowanie ekspertów, termin, plan i harmonogram konsultacji oraz informację zwrotną dla obywateli (zgodnie z [13]) GERONTECHNOLOGIA PODSTAWY Osoba starsza w porównaniu do osób od niej młodszych doświadcza szeregu problemów, wśród których są problemy zdrowotne. Zwrócono na nie uwagę w [19]. Są to zmiany w mózgu (redukcja masy mózgu, utrata istoty szarej, przerzedzenie sieci dendrytów i spowolnienie przewodzenia synaptycznego, co powoduje wydłużenie czasu reakcji w większości codziennych zadań), pogorszenie wzroku (są związane z wystąpieniem starczo wzroczności, zmniejszeniem ilości krwi, dopływającej do gałki ocznej, katarakty, jaskry), słuchu, węchu i smaku (zmiany w smaku wiążą się zmniejszonym wydzielaniem śliny oraz odczuciem mniejszej, aniżeli było to wcześniej wyrazistości smaków), zmiany dotyczące snu, upośledzenie fizyczne, podniesienie się progu odczuwania dotyku, obniżenie się progu wrażliwości na temperaturę otoczenia, podwyższanie się progu bólowego, upośledzenie umysłowe (w wieku podeszłym wiąże się z występowaniem choroby Alzheimera oraz innych form otępienia), a także starzenie się fizjologiczne. Pewnym ograniczeniem, które pojawia się u osób starszych, istotnym 156

157 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo z psychologicznej perspektywy relacji człowiek środek techniczny jest poczucie niepewności oraz przekonanie o swojej nieporadności we współczesnym społeczeństwie. Osoby w podeszłym wieku sądzą, że nie nadążając za postępem technicznym, nie tylko są bezużyteczne, ale również tracą autorytet. Uważają również, że współczesne społeczeństwo postrzega je jako obciążenie i przeszkodę w osiąganiu przez nie postępu i dobrobytu. Charakterystyczna jest dla nich także postawa pełna uprzedzenia do wszystkiego, co nowe, a przełamanie niechęci do zmian nie przychodzi im łatwo [9]. Jednym z problemów, jakich doświadczają osoby starsze jest problem wykluczenia cyfrowego. Seniorzy (osoby w wieku 50+) znacznie słabiej niż ludzie młodzi rozumieją ideę technologii cyfrowych, z trudem posługują się nowymi narzędziami i słabo dostosowują się do warunków funkcjonowania. Często dodatkowym problemem jest ergonomiczne niedostosowanie narzędzi, takich jak telefony komórkowe, smartfony, odtwarzacze muzyczne, notebooki i inne. Niewielkie ekrany, mała czcionka i zbyt małe klawisze, znacznie utrudniają osobom starszym posługiwanie się nimi [12]. Do mediów eksploatowanych przez seniorów można wyróżnić Internet. Często osoby starsze nie widzą potrzeby korzystania ze stron internetowych, nie posiadają umiejętności pozwalających na efektywne korzystanie ze stron webowych lub też nie posiadają odpowiedniego sprzętu, umożliwiającego korzystanie z takiej usługi. Naprzeciw istniejącym wielu problemom osób starszych wychodzi gerontechnologia. Za głównego autora tego pojęcia uznawany jest J. Graafmans, holenderski badacz inżynierii mechanicznej, ergonomiki i technologii zdrowia. Doprecyzowania dokonał H. Bouma współpracownik Graafmansa, który definiuje gerontechnologię jako naukę o technologii i starzeniu się celem poprawy życia codziennego ludzi starych [5]. Istotne jest tu interdyscyplinarne podejście, zgodne z koncepcją zrównoważonego rozwoju, oraz łączenie badań z projektowaniem, produkcją i marketingiem [10]. Dotychczas przyjęto pięć głównych dyrektyw gerontechnologii [5]: zapobieganie problemom, zwiększanie możliwości samodzielnego pokonywania problemów bez zmiany umiejętności i otoczenia, rekompensowanie utraty opcji jeśli udogodnienie nie jest w stanie ich dostarczyć, świadczenie opieki tylko jeśli jest potrzebna, badanie i usprawnianie istniejących już projektów. W [15] wskazano dwa wymiary gerontechnologii: utylitarny obejmuje ofertę oraz implementację produktów i usług dla pokonywania ograniczeń w komunikacji społecznej, a także dostępie do różnych obiektów infrastruktury, humanitarny zmierza do przywracania seniorom produktywności w społeczeństwie. Zgodnie z [16] gerontologia może być realizowana na dwóch polach 157

158 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. technologicznych: infrastrukturalno-organizacyjnym w zakresie rekonstrukcji funkcjonalnej miejsca pobytu i przestrzeni urbanistycznej, by mogły służyć osobom w gorszej kondycji fizycznej; należą do nich m. in.: poprawa warunków percepcji i czytelności znaków drogowych, uwzględnianie w fazach sygnalizacji ruchowej mniejszej prędkości ruchu starszych, geometria przejść dla pieszych i obniżenie krawężników dostosowane do ergonomii chodu, spowalnianie ruchu samochodów przez garby na jezdni, ewentualnie nawet na osi przejść (wtedy z odpowiednim wyprofilowaniem łagodnym podwyższonego krawężnika), poprawa stanu nawierzchni jezdni i chodników, chodniki przy drogach wiejskich na przedmieściach, windy w węzłach wielopoziomowych, pochylnie dla wózków inwalidzkich i osób z wózkami dziecięcymi, eliminacja inwazji samochodów na chodnikach, rozszerzenie stosowania autobusów i tramwajów niskopodłogowych z dostępem dla wózków inwalidzkich i dziecięcych, konstrukcja i sposób otwierania drzwi, ławki uliczne, poręcze, indywidualnym, z ofertą instrumentów biotechnicznych, tzw. asystywnych, wspierających i przeznaczonych do przywrócenia lub łagodzenia skutków utraconej operatywności. Należą m.in.: ergonomiczne laski, informatory przeszkód, w tym roboter (elektroniczny pies), sensory dla autonomicznych wózków, latarnie akustyczne, okulary poprawiające kontrast, przeciwoślepieniowe i odbojnicowe (dla niewidomych i słabo widzących), kamery okularowe akomodujące widzenie, przyrządy do poprawy słyszalności, ew. także wrażliwości węchowej. Warunkami wstępnymi i nieodzownym implementacji gerontechnologii są [16]: rozpoznanie sytuacji demograficznej w danej przestrzeni społecznej oraz procesów i rezultatów starzenia się społeczeństwa, angażowanie się państwa na rzecz polityki realizacji produktywności ludzi starszych, dostępność na rynku technologii wsparcia osobniczego i/lub mechanicznego (operacyjnego) dla kompensacji natury zmniejszenia sprawności psychofizycznej, stosowanie technologii infrastrukturalnych i zarządczych w kształtowaniu i użytkowaniu środowiska bytu i komunikacji według ergonomiki operatywności osób starszych, woli osób o ograniczonej sprawności psychofizycznej do korzystania z technologii wsparcia, umiejętności i/lub psychofizycznej operatywności posługiwania się technologiami wsparcia. WNIOSKI Istotną kwestią w kształtowaniu cyklu życia środków technicznych jest kryterium 158

159 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo jakości życia człowieka użytkownika środków technicznych. Istnieje szereg sposobów poprawy tej jakości. Można do nich zaliczyć sposoby inżynierskie. Powstający system i konstrukcja (jako rezultat projektowania i konstruowania) powinien umożliwić wytworzenie środka technicznego, który będzie przeznaczony dla każdego niezależnie od wieku, płci czy pełno/niepełnosprawności. Służy temu filozofia projektowania uniwersalnego. Projektowanie takie może być efektywniej realizowane dzięki informacyjnemu sprzężeniu zwrotnemu, jakie występuje pomiędzy eksploatacją, a tym etapem procesu zaspokajania potrzeb. Sprzężenie to umożliwia dostarczanie rezultatów oceny, jaką przeprowadza się już na etapie użytkowania środków technicznych takiej samej lub podobnej konstrukcji. Ocena taka powinna mieć charakter wielokryterialny i powinna obejmować aspekty: techniczny, organizacyjny, ekonomiczny, środowiskowy oraz społeczny. Ważnym problemem staje się dobór metod i technik oraz opracowanie algorytmów oceny społecznej środków technicznych. W prowadzeniu oceny środków technicznych należy uwzględniać wiedzę o człowieku, w tym osobach starszych. Wiedza taka przyczyni się do dopasowania środka technicznego do jego użytkownika. Wymieniony problem społecznej oceny technologii przeznaczonych do użytkowania przez osoby starsze będzie stanowił przedmiot dalszych prowadzonych badań. LITERATURA 1. H. Bee. Psychologia rozwoju człowieka. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań M. Błaszak, Ł. Przybylski. Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania. (Data dostępu: ) 3. J. Dietrych. System i konstrukcja. WNT, Warszawa European Manual. Revision Concept 1, CCPT / marzec J. Graafmans, V. Taipale. Gerontechnology. A sustainable investment in the future. [w:] Graafmans J., V. Taipale, N. Charness. (eds.): Gerontechnology. A sustainable investment in the future. IOS Press, Amsterdam J. Kaźmierczak. Eksploatacja systemów technicznych. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice J. Kaźmierczak. Technology Assessment wyzwanie dla inżynierów XXI wieku. Wykład inaugurujący 68 rok akademicki w Politechnice Śląskiej. Gliwice, październik 2012 r. 8. R. Kingston. Public participation in Local Policy Decision-making: The role of webbased mapping. The Cartopraphic Journal, wol. 44 nr 2/2007, s K. Kędziora-Kornatowska, A. Grzanka-Tykwińska. Osoby starsze w społeczeństwie informacyjnym. Gerontologia Polska, tom 19, nr 2/2011, s A. Klimczuk. Transfer technologii w kształtowaniu srebrnej gospodarki. 159

160 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. (Data dostępu: ,) 11. E. Kuryłowicz: Projektowanie uniwersalne: udostępnianie otoczenia osobom niepełnosprawnym. Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Fundacja Osób Niepełnosprawnych, Warszawa J. Morbitzer J.: Seniorzy w społeczeństwie informacyjnym. W: Ł. Tomczyk, A. Wąsiński. (red.): Seniorzy w świecie nowych technologii. Implikacje dla praktyki edukacyjnej oraz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Biblioteka Gerontologii Społecznej 1-2/2013, s A. Petroff-Skiba. (red.): Tak konsultowaliśmy. Warszawa dzieli się dobrymi praktykami. Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa Projektowanie uniwersalne. Objaśnienie koncepcji. The Norvegian Ministry of the Environment, listopad B. Rzeczycki. Gerontechnologia w przestrzeni komunalnej. Przegląd komunalny, nr 3/2009, s B. Rzeczyński. Techniczne wspieranie starszych. Przegląd techniczny, nr 2-3/ S. Steuden. Psychologia starzenia się i starości. PWN, Warszawa A. Wieczorek. Możliwości wykorzystania środków i sposobów społecznej oceny technologii w kształtowaniu cyklu życia środków technicznych. Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji. T. 2. Pod red. Ryszarda Knosali. Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole, s A. Wieczorek. Rola inżynierii produkcji w rozwiązywaniu problemów starzenia się społeczeństwa. Studium literatury. Systemy wspomagania w inżynierii produkcji. Wspomaganie zarządzania systemami produkcyjnymi. Monografia. Red. Witold Biały, Michał Zasadzień. Wydawnictwo PA NOVA SA., Gliwice 2013, s

161 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo WYBRANE INŻYNIERSKIE ŚRODKI I SPOSOBY POPRAWY JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH Streszczenie: W artykule sfinansowanym ze środków przeznaczonych na badania statutowe Instytutu Inżynierii Produkcji Politechniki Śląskiej przedstawiono tematykę wybranych współczesnych inżynierskich środków i sposobów poprawy jakości życia osób starszych. Skoncentrowano się na projektowaniu uniwersalnym, którego celem jest opracowanie systemu oraz jego otoczenia w taki sposób, aby był on dostępny dla wszystkich ludzi, w największym możliwym stopniu, bez potrzeby adaptacji bądź wyspecjalizowanego projektowania. W artykule opisano również filozofię Technology Assessment, która zakłada wykorzystanie danych o opiniach o eksploatacji środków technicznych, wyrażanych przez ich eksploatatorów (użytkowników/obsługujących) w zarządzaniu eksploatacją bądź w projektowaniu środków technicznych. Przedstawiono również podstawy gerontechnologii jako nauki o technologii i starzeniu się celem poprawy życia codziennego ludzi starych. Artykuł kończą wnioski, zawierające informację o perspektywach badań, które będą realizowane w przyszłości. Słowa kluczowe: osoby starsze, gerontechnologia, zarządzanie technologią, projektowanie uniwersalne, eksploatacja. THE SELECTED ENGINEERING MEANS AND WAYS OF IMPROVEMENT OF OLDER PERSONS QUALITY OF LIFE Abstract: In the article, funded for statutory research performed in Institute of Production Engineering of Silesian University of Technology the subject matter of the selected contemporary engineering means and ways of improvement of quality of old persons life was presented. The focus is on universal design, which aims to develop the system and its surroundings in such a way that it is accessible to all people, to the greatest possible extent, without the need for adaptation or specialized design. The article also describes Technology Assessment philosophy, which assumes the use of data on opinions about the exploitation of technical means, expressed by their exploiters (users/maintainers) in operation and maintenance management or design of technical means. It also presents the gerontology basics as the study of technology and aging to improve the old peoples everyday life. The end of the article are conclusions, which includes information on perspectives of research performed in the future. Key words: older persons, gerontotechnology, technology management, universal design (design for all), exploitation dr inż. Andrzej WIECZOREK Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze tel.: Andrzej.Wieczorek@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

162 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 15 OCENA FUNKCJONOWANIA e-administracji W BYTOMIU Z PUNKTU WIDZENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 15.1 WPROWADZENIE Przedstawione w niniejszej publikacji analizy zostały wykonane w trakcie realizacji projektu badawczego Wyznaczenie modelu profilu czynników wpływających na poziom jakości obsługi klienta niepełnosprawnego w warunkach zrównoważonego rozwoju na przykładzie administracji publicznej województwa śląskiego, UMO- 2012/05/B/HS4/01144 symbol na uczelni PBU-12/ROZ3/2013, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w programie OPUS. Osoby niepełnosprawne bardzo często korzystają usług z placówek publicznych, jakimi są urzędy miejskie. Ważnym jest, to aby jednostki samorządu były przystosowane do świadczenia usług osobom niepełnosprawnym, zarówno przychodzącym do urzędów jak i korzystających z e-administracji. Osoby niepełnosprawne mają zróżnicowany stopień niepełnosprawności, dlatego istotnym jest, aby osoby o różnym stopniu niepełnosprawności mogły załatwić sprawy w urzędach [3]. Urząd miejski świadczący usługi na wysokim poziomie i spełniający swoja rolę powinien stanowić najważniejszy cel dla władz każdego urzędu miejskiego. Jakości usług powinien być stale kontrolowana i monitorowana, urzędy muszą zwracać uwagę na wszelkie problemy w komunikacji pomiędzy klientem a urzędnikami i je usuwać na bieżąco [4]. Istotne jest, aby te organizacje, od razu reagowały na zaistniałe sytuacje problemowe i usuwały przyczyny. Urzędy miejskie to placówki, które świadczą usługi wszystkim obywatelom i mieszkanie danego miasta nie może przenieść się do tzw. konkurencji, dlatego istotne jest aby w sytuacji monopolisty jaki są urzędy ocena poziomu jakości usług była ciągła a niedoskonałości i problemy niwelowane od razu. Osoby niepełnosprawne żyją i funkcjonują, w każdym społeczeństwie i stanowią spora grupę. Stopień niepełnosprawności osób jest bardzo zróżnicowany. Wyróżnić można sześć rodzajów niepełnosprawności [2]: Obniżona sprawność zmysłowa brak, zaburzenie lub uszkodzenie funkcji zmysłowych do takich osób zaliczają się niewidomi, głusi, słabosłyszący, słabowidzący oraz z zaburzeniami percepcji słuchu i wzroku). Obniżona sprawność intelektualna do, których zaliczamy upośledzenie umysłowe oraz demencję starczą. 162

163 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Obniżona sprawność funkcjonowania społecznego, w tej grupie występują zaburzenia równowagi nerwowej, emocjonalnej oraz zdrowia psychicznego. Obniżona sprawność komunikowania się związane to jest z utrudnionym kontaktem słownym do zaburzeń zaliczanych do tej grup należą autyzm, zaburzenie mowy, jąkanie się. Obniżona sprawność ruchowa osoby z dysfunkcją narządu ruchu. Może to być dysfunkcja wrodzona lub nabyta. Mózgowe porażenie dziecięce uszkodzenie mózgu płodu. Obniżona sprawność psychofizyczna spowodowana chorobami somatycznymi takimi jak: nowotwory, guz mózgu, cukrzyca [5].. W zależności od stopnia niepełnosprawności osoby niepełnosprawne korzystają z usług urzędu miejskiego w sposób bezpośredni, przychodząc do placówki, albo załatwiają sprawy urzędowe za pomocą Internetu wykorzystując do tego tzw. e- administrację FUNKCJONOWANIE e ADMINISTRACJI W URZĘDACH MIEJSKICH Rozwój e-administracji w Polsce związany jest z projektem Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do W projekcie tym zostały określone działania jakie należy podjąć w celu poprawy dostępności i efektywności usług placówek administracji publicznej. Jednym z głównych celów było zmniejszenie i ograniczenie obiegu wewnętrznego dokumentów w formie papierowej. Drugim celem było zwiększenie dostępności przez obywateli dokumentów w formie elektronicznej. Wszystkie te działania stanowią element koncepcji Komisji Europejskiej, która zakłada, że w latach ma nastąpić poprawa działania e-administracji i wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnej w usługach publicznych [5]. Korzyści z wprowadzenia e-administracji są zarówno dla placówek administracji publicznej do tych zaliczamy: redukcje kosztów dostarczania informacji i usług, jak również znaczną poprawę efektywności wykonywanej pracy. Dostarczanie informacji za pomocą on-line jest tańsze. Dalsze korzyści to krótszy czas dostarczenia usługi poprzez możliwość wypełnienia formularza on-line, mniejsza ilość osób odwiedzających urzędy a tym samym mniejsze kolejki przy okienkach, redukcja wydatków oraz zatrudnienia, mniejsza liczba skarg i zażaleń, ponieważ większość formularzy wypełniana jest doga elektroniczną, zmniejszenie ilości zakupu materiałów biurowych. Do korzyści dla obywateli jakie niesie e-administracja należą lepsze monitorowanie spraw danego obywatela, skrócenie czasu oczekiwania załatwienie danej sprawy urzędowej. Oprócz korzyści płynących z wprowadzenia e-administracji urzędy miejskie zmuszone są ponosić także koszty tego procesu do najważniejszych należą: zakup sprzętu komputerowego jego serwis, zakup oprogramowania, digitalizacja danych oraz szkolenia pracowników i zmiany w sposobie obiegu dokumentów, modernizacja systemu aktualizacja strony oraz marketing i reklama [1]. W tabeli 15.1 przedstawiono korzyści i koszty wprowadzenia e-administracji [1]. Funkcjonowanie e-administracji ma duże znaczenie poprawia znacznie jakość 163

164 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. życia obywateli a w przypadku osób niepełnosprawnych ma jeszcze większe wymierne korzyści. Podsumowując można powiedzieć, że do uniwersalnych zalet i korzyści stosowania e-administracji w usługach publicznych to wygoda, zmniejszenie barier czasowych, geograficznych, oszczędności finansowe oraz szerszy zakres oferowanych usług. W krajach Unii Europejskiej dawno wprowadzono serwisy obsługi obywatela a także podmiotów gospodarczych, w tych krajach, gdzie działa taki system zauważalne są oszczędności w administracji publicznej. Znacznie poprawiła się także ocena jakości funkcjonowania obsługi klientów urzędów publicznych. Finansowe Tabela 15.1 Korzyści i koszty wprowadzenia e-administracji Efekty Administracja publiczna Klienci Koszty zakup sprzętu i infrastruktury, Rzeczywisty koszt dostępu do zmiana struktury zatrudnienia, Internetu. koszty usług zewnętrznych, koszty operacyjne, koszty utrzymania, marketing i reklama, System bezpieczeństwa. Niefinansowe Źródło: [1]. Oszczędności związane z: dostawą usług, redukcja personelu, redukcja powierzchni biurowej, materiałami biurowymi, redukcja zatrudnienia na stanowiskach niskowykwalifikowanych. Korzyści Koszty Usprawnienie obiegu dokumentu, skrócenie czasu załatwienia spraw, efektywna komunikacja z obywatelami, usprawnienie struktury organizacyjnej, redukcja zatłoczenia obiektów, ograniczenie liczby skarg i zażaleń, szybsze inkasowanie należności publicznych, tworzenie nowych usług, łatwiejsza kontrola, zmniejszenie poziomu biurokracji, większa przejrzystość działania urzędu. Oszczędności związane z: Przygotowaniem i wysyłką dokumentów w formie papierowej, Dojazdem do urzędu, Tańszymi usługami. Oszczędności czasu w dostępie do urzędu, krótszy czas załatwienia spraw, większa samodzielność, lepszy dostęp do monitoringu spraw, wygodny dostęp do usług, lepszy dostęp do większej ilości informacji, zintegrowany proces aplikacji i załatwienia spraw. W niniejszym artykule przedstawione zostaną wyniki badań przeprowadzonych wśród osób niepełnosprawnych. Badania te mają na celu wskazanie mocnych i słabych stron funkcjonowania e-urzędu w Bytomiu. W ocenie pracy e-urzędu brały udział osoby z różnym stopniem niepełnosprawności ZADOWOLENIE Z e-administracji WYNIKI BADAŃ Podczas badań prowadzonych w ramach projektu, wspomnianego we wstępie, dokonano analizy poziomu zadowolenia i najważniejszych zalet korzystania z e-urzędu, jakie występują w przypadku klientów niepełnosprawnych. Badania prowadzono na próbie 90 osób niepełnosprawnych korzystających 164

165 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo z usług Urzędu Miejskiego w Bytomiu. W procesie badawczym wzięto pod uwagę następujące zmienne w zakresie zadowolenia klienta z e-administracji (zmienne oceniano w skali 1-7, gdzie 1 oznacza stanowczo nie zgadzam się, a 7 stanowczo zgadzam się): Z1 szybkość realizacji e-usług, Z2 czytelność strony e-administracji, Z3 bezpieczeństwo świadczenia usługi, Z4 łatwość znalezienia linków e-urzędu na stronie, Z5 zrozumiałość pomocy w zakresie korzystania z e-urzędu, Z6 przyjazność dla użytkownika strony e-urzędu, Z7 terminowość wykonania usług przez e-urząd, Z8 sprawy w e-urzędzie są załatwiane właściwie już za pierwszym razem, Z9 korzystanie z e-urzędu jest bezpieczne, Z10 pracownicy chętnie udzielają informacji dotyczących korzystania z e- urzędu, Z11 pracownicy bezzwłocznie udzielają informacji dotyczących problemów z funkcjonowaniem e-urzędu, Z12 pracownicy szybko odpowiadają na e, Z13 pracownicy są chętni do pomocy klientom, Z14 e-urząd informuje klienta na bieżąco o przebiegu realizacji jego sprawy, Z15 pracownicy odnoszą się grzecznie i życzliwie do klientów mających problemy z funkcjonowaniem e-urzędu, Z16 Pracownicy pomagają klientowi w razie pomyłki w zakresie e-urzędu, Z17 Na stronie nie występują problemy z logowaniem, Z18 strona internetowa działa pod różnymi przeglądarkami. W przypadku zalet korzystania z usług e-urzędu w badaniach uwzględniono następujące zmienne (zmienne oceniano w skali 1-7, gdzie 1 oznacza nie ważne, natomiast 7 bardzo ważne): Zu1 szybkość załatwienia sprawy, Zu2 możliwość załatwienia sprawy bez wychodzenia z domu, Zu3 otwarcie 24 godziny na dobę, Zu4 łatwiejszy dostęp do usług dla osób niepełnosprawnych, Zu5 bezpieczeństwo, Zu6 brak kolejek, Zu7 poprawa komunikacji z urzędem, Zu8 obniżenie kosztów korzystania z urzędu. Dodatkowo określono metody, jakie najczęściej wykorzystują niepełnosprawni do kontaktu z urzędem. Poszczególnym metodom odpowiadają zmienne (zmienne oceniano w skali 1-7, gdzie 1 oznacza bardzo rzadko, a 7 bardzo często): K1 osobista wizyta w urzędzie, 165

166 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. K2 , K3 komunikatory internetowe, K4 telefon K5 listy, K6 system e-administracji Wyniki przeprowadzonych badań zostały zestawione na rys Z danych wynika, że zadowolenie klienta niepełnosprawnego, z różnych aspektów funkcjonowania e-urzędu w Bytomiu jest na poziomie pomiędzy 4 a 5,5. Z18 Z17 Z16 Z15 Z14 Z13 Z12 Z11 Z10 Z9 Z8 Z7 Z6 Z5 Z4 Z3 Z2 Z1 4,77 4,61 4,64 4,18 4,51 4,34 4,58 4,72 4,49 4,38 4,50 4,79 4,77 4,92 4,69 4,54 4,30 5,34 Źródło: Badania własne 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 Rys Zadowolenia klienta niepełnosprawnego z e-administracji w Urzędzie Miejskim w Bytomiu Najlepiej ocenianym przez osoby niepełnosprawne obszarem było działanie strony internetowej e-urzędu pod różnymi przeglądarkami (ocena 5,34), wysoko oceniono również możliwość znalezienia linku do e-urzędu na stronie (4,92) czy też zrozumiałość pomocy dotyczącej e-urzędu (4,77) oraz przyjazność strony dla użytkownika (4,79). Do najważniejszych mankamentów funkcjonowania e-urzędu zalicza się: informowanie klienta na bieżąco o jego sprawie (ocena 4,18); szybkość realizacji e-usługi (4,3); pracownicy szybko odpowiadają na e (4,34). 166

167 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Wyniki sugerują, że e-usługi w urzędzie funkcjonują poprawnie od strony informatycznej. Strona jest dobrze napisana, działa pod różnymi przeglądarkami, jest zrozumiała dla klienta. Sama strona technologiczna jest wykonana prawidłowo i osoby niepełnosprawne nie mają w tym przypadku większych zastrzeżeń, jest przejrzysta, przyjazna dla użytkownika i łatwo ją znaleźć. Głównym problemem jest natomiast szybkość działania i pełne wykorzystanie systemu możliwość bieżącego śledzenia danej sprawy. Jak wynika z przeprowadzonych badań, zawodzi szybkość komunikacji w sytuacji gdy klient chce zadać jakieś pytanie dotyczące tego zagadnienia drogą elektroniczną. Warto w tym miejscu przeanalizować również, jakie pozytywy wykorzystania e- administracji dostrzegają badane osoby niepełnosprawne (rys. 15.2). W tym przypadku do najważniejszych zalet, jakie osoby niepełnosprawne wymieniają zalicza się, brak kolejek (ocena 5,78). Zu8 Zu7 Zu6 Zu5 Zu4 5,56 5,37 5,78 5,19 5,20 Zu3 4,70 Zu2 Zu1 5,64 5,57 Źródło: Badania własne Rys Zalety korzystania z usług e-urzędu Ważną zaletą jest również możliwość załatwienia sprawy bez wychodzenia z domu (5,64) kwestia bardzo istotna dla osób niepełnosprawnych, które nieraz mają trudności z poruszaniem się i dla których wychodzenie z domu sprawia kłopot. Również wysoko oceniono możliwość szybkiego załatwienia sprawy (5,57). Warto w tym miejscu zauważyć, że szybkość załatwienia sprawy jest jednym z głównych mankamentów badanego urzędu, problem powinien zostać niezwłocznie poprawiony, gdyż przez to nie wykorzystuje się w pełni jednej z głównych zalet e-administracji. Na rys przedstawiono narzędzia, jakie osoby niepełnosprawne wykorzystują do komunikacji z e-urzędem. Z badań wynika, że system e-administracji jest wykorzystywany stosunkowo często (ocena 3,99), niemniej ciągle znacznie rzadziej niż osobista wizyta w urzędzie (5,18) lub też telefon (5). Na uwagę zasługuje również rzadkie wykorzystanie poczty elektronicznej (3,22), która jest wygodnym narzędziem komunikacji. Może być to spowodowane złymi doświadczeniami osób 167

168 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. niepełnosprawnych w tym zakresie szybkość odpowiadania na e była jednym ze słabiej ocenianych czynników funkcjonowania e-administracji w badanym urzędzie. K6 3,99 K5 3,22 K4 5,00 K3 2,78 K2 3,04 K1 5,18 Źródło: Badania własne Rys Narzędzia wykorzystywane do komunikacji z e-urzędem W dalszej części badań postanowiono dokonać analizy zależności pomiędzy zadowoleniem klienta z e-administracji a zaletami korzystania z e-urzędu. Ponieważ zmienne miały charakter rang, posłużono się w tym celu współczynnikiem korelacji rangowej Spearmana. Wyniki korelacji zostały przedstawione w tabeli 15.2 (na poziomie istotności statystycznej α = 0,05). Tabela 15.2 Korelacje Speramana między zadowoleniem klienta z usług e-administracji a zaletami z jej korzystania Zu1 Zu2 Zu3 Zu4 Zu5 Zu6 Zu7 Zu8 Z1 0,07 0,02-0,01 0,10 0,09 0,02 0,06 0,04 Z2 0,14 0,04 0,05 0,15 0,21 0,09 0,12 0,07 Z3 0,16 0,10 0,11 0,26 0,36 0,20 0,20 0,11 Z4 0,19 0,09 0,04 0,19 0,18 0,12 0,12 0,09 Z5 0,09 0,03 0,06 0,19 0,24 0,12 0,12 0,09 Z6 0,14 0,03 0,06 0,17 0,21 0,10 0,11 0,08 Z7 0,09-0,01-0,02 0,11 0,11 0,03 0,05-0,01 Z8 0,09-0,03-0,05 0,10 0,17 0,00 0,04 0,02 Z9 0,06 0,04 0,25 0,17 0,32 0,11 0,08 0,04 Z10 0,14 0,03 0,04 0,09 0,10 0,10 0,11 0,04 Z11 0,07 0,00-0,05 0,08 0,03 0,05 0,08 0,02 Z12 0,10-0,03-0,05 0,09 0,10 0,03 0,10 0,04 Z13 0,07 0,00-0,03 0,13 0,09 0,08 0,10 0,04 Z14 0,06-0,02 0,01 0,09 0,16 0,06 0,07 0,04 Z15 0,18 0,09-0,05 0,20 0,13 0,18 0,18 0,11 Z16 0,13 0,06-0,09 0,13 0,12 0,14 0,16 0,08 Z17 0,17 0,15 0,17 0,21 0,24 0,17 0,12 0,10 Z18 0,15 0,18 0,26 0,22 0,23 0,23 0,14 0,13 Źródło: Badania własne Z badań wynika, że wszystkie statystycznie istotne korelacje są pozytywne, co 168

169 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo oznacza, że osoby podkreślające zalety korzystania z e-administracji jednocześnie lepiej oceniają funkcjonowanie tego zjawiska w bytomskim urzędzie miejskim. Jest to zrozumiałe, osoby te z pewnością rzadko korzystają z usług innych urzędów miejskim, tak więc, jeśli urząd z którego korzystają funkcjonuje dobrze w zakresie e-administracji, samo zjawisko postrzegane jest przez nich pozytywnie. Odwrotnie, w przypadku, gdy osoby niepełnosprawne spotykają się z problemami w zakresie funkcjonowania e- administracji, gorzej również oceniają jej zalety. Na przykład osoby zadowolone z bezpieczeństwa usług świadczonych przez urząd częściej wymieniają bezpieczeństwo jako zaletę e-administracji, podobnie jeśli ktoś nie miał problemów z zalogowaniem się na stronie, również wyżej ocenia bezpieczeństwo funkcjonowania e-urzędu. Działanie strony pod różnymi przeglądarkami, jest również pozytywnie skorelowane z szeregiem zmiennych dotyczących funkcjonowania e- urzędu. Badając korelacje pomiędzy zadowoleniem klienta niepełnosprawnego z e- administracji a stosowanymi narzędziami komunikacji (tabela 15.3 korelacje na poziomie istotności statystycznej α = 0,001), można dostrzec pozytywne zjawisko polegające na tym, że osoby częściej komunikujące się z urzędem pozytywniej oceniają jego funkcjonowanie. Warto zwłaszcza zwrócić uwagę na zmienną K6 wykorzystanie systemu e-administracji. Im częściej dana osoba niepełnosprawna korzysta z e- administracji, tym lepiej ją ocenia. Zjawisko występuje dla wszystkich badanych zmiennych dotyczących funkcjonowania e-administracji w Urzędzie Miejskim w Bytomiu. Tabela 15.3 Korelacje Speramana między zadowoleniem klienta z usług e-administracji a częstotliwością korzystania z poszczególnych narzędzi komunikacji z urzędem Źródło: Badania własne K1 K2 K3 K4 K5 K6 Z1 0,47 0,42 0,43 0,45 0,26 0,62 Z2 0,42 0,36 0,33 0,40 0,17 0,63 Z3 0,34 0,30 0,27 0,27 0,14 0,48 Z4 0,41 0,29 0,28 0,39 0,12 0,50 Z5 0,41 0,39 0,37 0,36 0,18 0,58 Z6 0,37 0,37 0,34 0,46 0,25 0,60 Z7 0,36 0,39 0,37 0,45 0,26 0,58 Z8 0,40 0,45 0,45 0,35 0,23 0,70 Z9 0,22 0,34 0,31 0,29 0,11 0,63 Z10 0,45 0,39 0,39 0,48 0,27 0,50 Z11 0,48 0,38 0,41 0,43 0,25 0,55 Z12 0,46 0,44 0,42 0,42 0,25 0,60 Z13 0,48 0,42 0,38 0,45 0,20 0,54 Z14 0,43 0,38 0,38 0,38 0,15 0,65 Z15 0,42 0,33 0,31 0,38 0,17 0,47 Z16 0,37 0,32 0,34 0,34 0,15 0,56 Z17 0,23 0,16 0,16 0,23 0,04 0,56 Z18 0,23 0,11 0,14 0,22 0,06 0,44 Jest to bardzo pozytywne i świadczy, że faktycznie e-urząd funkcjonuje poprawnie, problem jest głównie w zakresie nauczenia się, przez klienta jego wykorzystania. Gdy 169

170 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. już ktoś przekona się do zastosowania e-administracji, nauczy się obsługi systemu i zacznie z niej korzystać, zaczyna pozytywnie oceniać jej funkcjonowanie. PODSUMOWANIE Z badań wynika, że najważniejsze problemy funkcjonowania badanego Urzędu Miejskiego w Bytomiu w zakresie e-administracji dotyczą systemu monitorowania spraw klienta na platformie e-administracji i szybkości realizacji usług. Problem jest istotny, zwłaszcza, że szybkość funkcjonowania jest wymieniana, jako jedna z głównych zalet e-administracji. Z perspektywy osoby niepełnosprawnej bardzo ważną zaletą e- administracji jest możliwość załatwienia spraw bez wychodzenia z domu, bez kolejek. Analiza danych zgromadzonych podczas badań sugeruje ponadto, że najważniejszym problemem w zakresie korzystania z e-administracji przez osoby niepełnosprawne jest przekonanie ich do tego, że może być to wygodne i nauczenie obsługi systemu. W momencie, gdy dana osoba zaczyna często korzystać z e-urzędu niejako automatycznie pozytywnie ocenia jego funkcjonowanie. Zaobserwowano również istnienie zjawiska sprzężenie zwrotnego pomiędzy zadowoleniem klienta z funkcjonowania e-administracji a postrzeganiem zalet korzystania z e-urzędu. Im bardziej ktoś jest zadowolony z funkcjonowania systemu e-administracji tym bardziej podkreśla jej zalety dla osoby niepełnosprawnej. LITERATURA 1. K. Brodnicki, K. Kubiszewska, E. Tymoszuk. E-administracja w ujęciu jakościowym i finansowym. Zarządzanie i finanse Journal of Management and finance, 3/ A.I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Smoczyńska. (red) Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności. Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa M. Garbat. Społeczne i ekonomiczne modele niepełnosprawności. Kwartalnik Niepełnosprawność i Rehabilitacja, nr1/ R.A. Kane. Quality of life. In: L. Breslow (Ed) Encyclopaedia of Public Health. Vol 3. New York: Macmillan Reference USA B. Kasprzyk. Aspekty funkcjonowania e-administracji dla jakości życia obywateli. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Społeczeństwo informacyjne - regionalne aspekty rozwoju, Zeszyt Nr 23, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów

171 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo OCENA FUNKCJONOWANIA e-administracji W BYTOMIU Z PUNKTU WIDZENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Streszczenie: W artykule dokonano oceny funkcjonowania e-administracji w urzędzie miejskim w Bytomiu. Badania zostały przeprowadzone wśród osób niepełnosprawnych z różnym stopniem niepełnosprawności. Wynik analizy pozwoliły na sformułowanie następujących problemów jakie występują w ocenie osób niepełnosprawnych w funkcjonowaniu e-administracji: dotyczą systemu monitorowania spraw klienta na platformie e-administracji i szybkości realizacji usług. Problem jest istotny, zwłaszcza, że szybkość funkcjonowania jest wymieniana, jako jedna z głównych zalet e- administracji. Z perspektywy osoby niepełnosprawnej bardzo ważną zaletą e-administracji jest możliwość załatwienia spraw bez wychodzenia z domu, bez kolejek. Słowa kluczowe: niepełnosprawność, jakość usług, administracja publiczna, e-usługi, e- administracja EVALUATION OF THE FUNCTIONING OF e-government IN BYTOM FROM THE VIEWPOINT OF HANDICAPPED Abstract: This paper presents a performance evaluation of e-government at the town hall in Bytom. The study was conducted among people with disabilities of varying degrees of disability. Result analysis allowed us to formulate the following problems that occur in the evaluation of persons with disabilities in the functioning of e-government: they concern matters customer monitoring system on the platform of e-government and speed of service delivery. The problem is significant, especially since the speed of the operation is cited as one of the main advantages of e- government. From the perspective of a disabled person a very important advantage of e- government is the possibility of resolving the case without leaving home, no queues. Key words: disability, quality of services, public administration, e-services, e-government dr hab. inż. Radosław WOLNIAK, prof. Pol. Śl. Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze radoslaw.wolniak@polsl.pl dr inż. Bożena SKOTNICKA-ZASADZIEŃ Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji ul. Roosevelta 26, Zabrze bozena.skotnicka@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: Data akceptacji artykułu przez Redakcję:

172 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. 16 IMPLEMENTACJA OCENY CYKLU ŻYCIA W WYZNACZANIU KOSZTÓW ZEWNĘTRZNYCH FUNKCJONOWANIA ELEKTROCIEPŁOWNI KONWENCJONALNYCH W POLSCE STUDIUM PRZYPADKU 16.1 WPROWADZENIE Pomimo przyjętych wielu strategii minimalizacji antropopresji na środowisko, jego eksploatacja, a co z tym się wiąże również degradacja, są nieuniknione. Pierwszeństwo w tej kwestii wiedzie przemysł energetyczny, którego obecne metody produkcji energii elektrycznej i cieplnej oraz metody zaspokajania potrzeb energetycznych świata, nie zapewniają możliwości zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Zapotrzebowanie na energię na świecie ciągle rośnie, chociaż energochłonność na jednostkę dochodu narodowego brutto (DNB Gross National Product) zmalała. Według badań Eurostatu energochłonność w UE stale zmniejszała się w latach , po czym wzrosła w 2010 i szybko obniżyła się w 2011 roku. Ta pozytywna tendencja została odnotowana w kontekście zupełnego oddzielenia krajowego zużycia energii brutto od wzrostu gospodarczego [34]. Tak więc, nie ulega wątpliwości, że zarówno kraje rozwijające się jak i rozwinięte będą dążyć do wzrostu bezpieczeństwa i nowoczesności swojego przemysłu energetycznego oraz budować nowe elektrownie bądź elektrociepłownie. Polska jako kraj członkowski UE ma wyznaczone w tym zakresie cele, które zawiera dokument Polityka energetyczna Polski do 2030 roku (PEP), i są nimi [22]: poprawa efektywności energetycznej; wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii; dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej (EJ); rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), w tym biopaliw; rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii; ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Polityka energetyczna Polski odwołuje się również do poprawy efektywności energetycznej, czyli do [22]: 172

173 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo osiągnięcia zero energetycznego wzrostu gospodarczego, tj. rozwoju gospodarki następującego bez wzrostu zapotrzebowanie na energię pierwotną, obniżenia do 2030 roku energochłonności gospodarki w Polsce do poziomu UE- 15 z roku Polska, jako kraj pozyskujący energię elektryczną głównie z paliw pierwotnych, którymi są węgiel kamienny i brunatny, nie może z dnia na dzień odejść od obecnej struktury wytwarzania energii elektrycznej. Będzie to proces długotrwały, wymagający znacznych nakładów finansowych, rozłożony na dekady. Dlatego też należy w sposób profesjonalny monitorować sposób wytwarzania energii elektrycznej w polskich elektrowniach, zwłaszcza tych opalanych węglem. Pozwoli to właściwie ocenić sposób i efektywność wykorzystania surowców nieodnawialnych, porównać nowoczesność technologii, ilości szkodliwych emisji do atmosfery, a jednocześnie wskazać na elementy środowiska, na które ten wpływ jest największy i najbardziej szkodliwy (czyli koszty zewnętrzne działalności elektrowni). Monitorowanie i ocena działalności przemysłu energetycznego jest tym istotniejsza, gdyż PEP wprowadza ograniczenia w zakresie oddziaływania energetyki na środowisko, a mianowicie [22]: emisji CO2 do wielkości możliwej technicznie do osiągnięcia bez naruszania bezpieczeństwa energetycznego, a w szczególności zrównoważenia zapotrzebowania na energię z podażą, jednak bez konieczności takiej zmiany technologii produkcji, która powodowałaby zmniejszenie bezpieczeństwa poprzez zbytnie uzależnienie się od importu paliw i energii, emisji SO2 do poziomu ustalonego w Traktacie Akcesyjnym, emisji NOx poczynając od 2016 r. zgodnie ze zobowiązaniami przyjętymi przy akcesji do UE, oraz zmianę struktury wytwarzania energii w kierunku technologii niskoemisyjnych, jak również źródeł skojarzonych i rozproszonych. Zarówno, w określaniu wpływu na środowisko wytwarzania energii elektrycznej w różnych elektrowniach, jak i określaniu efektów zewnętrznych działalności elektrowni, dobrą techniką oceny jest metoda ekologicznej oceny cyklu życia LCA (ang. Life Cycle Assess-ment) Z literatury przedmiotu wynika, iż technika ta ma wiele zastosowań na świecie i w kraju, jednak ciągle jest doskonalona i wyszukiwane są kolejne [2], [3], [4], [5], [7], [14], [15], [16], [21], [31], [35]. W publikacji zaprezentowano ocenę porównawczą wytwarzania energii elektrycznej (w kogeneracji) wykorzystującą technikę LCA przy zastosowaniu programu SimaPro, w którym można powiązać kategorie oddziaływania z kosztami zewnętrznymi. Korelacja obu kategorii wykaże słuszność zastosowania tej techniki w ekologicznej ocenie elektrociepłowni oraz zastosowania jako uzupełnienie projektu Komisji Europejskiej pod nazwą ExternE (External Costs of Energy). 173

174 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P METODOLOGIA LCA, ZAKRES BADANIA Ocena cyklu życia (LCA) jest uznaną techniką badawczą, opartą na normach ISO 14044, która ma na celu określenie zagrożeń środowiskowych wynikających przykładowo z: funkcjonowania przedsiębiorstwa (elektrociepłowni, huty, kopalni), wytworzenia towaru lub porównania do siebie kilku towarów (proekologiczności procesów wytwórczych). Według definicji zawartej w normie ISO LCA to technika mająca na celu ocenę zagrożeń środowiskowych związanych z systemem wyrobu lub działaniem, zarówno przez identyfikowanie oraz ocenę ilościową zużytych materiałów i energii, odpadów wprowadzanych do środowiska, jak i ocenę wpływu tych materiałów, energii i odpadów na środowisko. Ocena dotyczy całego okresu życia wyrobu lub działania począwszy od wydobycia i przetwórstwa surowców mineralnych, proces produkcji wyrobu, dystrybucji, stosowania, wtórnego wykorzystania, utrzymania, recyklingu i końcowego zagospodarowania oraz transportu. Ocena cyklu życia zgodnie z metodyką przedstawioną w normach ISO 14040:2006 i ISO 14044:2006 obejmuje następujące fazy [20]: 1. określenie celu i zakresu (Goal and scope definition); 2. analizę zbioru wejść i wyjść (LCI Life Cycle Inventory); 3. ocenę wpływu cyklu życia (LCIA Life Cycle Impact Assessment); 4. interpretację wyników (Interpretation). Ponadto w zależności od potrzeb przedsiębiorstwa/organizacji i podejmowanych decyzji, LCA można wykonywać na różnym poziomie szczegółowości, co prezentuje tabela Tabela 16.1 Zastosowanie LCA a poziom szczegółowości Lp. Podejmowane decyzje Poziom LCA koncepcyjny uproszczony szczegółowy 1. Projektowanie Udoskonalanie produktu Analizy porównawcze Ekoetykietowanie Ustanawianie norm Planowanie strategii rozwoju Działania marketingowe Kształtowanie polityki produktowej Źródło: [14]. Z uwagi na ogromną czasochłonność przeprowadzania LCA i utrudnienia w zbieraniu danych, technika ta znalazła swoje zastosowanie w różnorodnych programach komputerowych, których zadaniem jest uproszczenie i przyspieszenie przeprowadzenia badania. W artykule wykorzystano szerokie możliwości programu SimaPro, którego metodologia oparta jest właśnie na norma ISO serii dotyczących LCA. Program ten w obliczeniach wykorzystuje metodę oceny zwaną Ecoindicator 99 (j. pol. ekowskaźnik 99), dzięki czemu wyniki końcowej analizy możemy uzyskać w postaci 3 kategorii szkód (zdrowie ludzkie, jakość ekosystemu i zasoby) lub 174

175 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo 11 kategorii oddziaływania (związki rakotwórcze, wpływ na układ oddechowy - związki organiczne, wpływ na układ oddechowy związki nieorganiczne, zmiany klimatu, promieniowanie, warstwa ozonowa, ekotoksyczność, zakwaszenie/eutrofizacja, zagospodarowanie terenu, minerały, paliwa kopalne), których zależność prezentuje tabela Tabela 16.2 Zależność kategorii szkód do kategorii oddziaływań w metodzie Eco-indicator 99 L.p. Kategorie szkód Kategorie oddziaływań 1. Zdrowie ludzkie Związki kancerogenne Zw. organiczne- wpływ na układ oddechowy Zw. nieorganiczne- wpływ na układ oddechowy Zmiany klimatu Radiacja Dziura ozonowa 2. Jakość ekosystemu Ekotoksyczność Zakwaszenie/eutrofizacja Użytkowanie ziemi 3. Minerały Surowce Paliwa kopalne Źródło: [14], [32]. Wyniki analizy LCA (zaprezentowane w punkcie 4 artykułu) wyrażone są w punkach ekowskaźnika (Pt), gdzie 1 Pt ekowskaźnika to wartość reprezentująca jedną tysięczną rocznego obciążenia środowiska przypadającą na jednego mieszkańca Europy. Wartość tę oblicza się poprzez podzielenie całego obciążenia środowiska w Europie przez liczbę mieszkańców i pomnożenie przez 1000 (czynnik skali) [1], [15], [35]. Badania autorów artykułu swoim zakresem obejmują ekologiczną ocenę cyklu życia kilku wybranych polskich elektrociepłowni opalanych surowcami konwencjonalnymi oraz porównanie wpływu ich produkcji na środowisko. Badania te mogą stanowić uzupełnienie badania kosztowego (prowadzanego dla energetyki w programie Komisji Europejskiej) pod nazwą ExternE (External Costs of Energy). Kategoriami oceny kosztów zewnętrznych w tym programie są najczęściej: zdrowie ludzkie (śmiertelność i zachorowalność), materiały budowlane, rośliny, globalne ocieplenie, straty rekreacyjne, jakość ekosystemów. Jeden z najnowszych programów projektu ExterneE, realizowany był w latach pod nazwą LC-Impact Life Cycle Impact Assessment. Program ten metodologicznie powiązany jest z LCA, lecz zastosowanie go w energetyce ciągle podlega dyskusji i jest ulepszany ze względu na: brak nie-których danych ilościowych, różne źródła niepewności danych oraz metody oceny oddziaływania cyklu życia, duże zróżnicowanie czynników przestrzennych, brak ujęcia niektórych wpływów oddziaływania (np. zużycia wody) więcej na stronie [9] KOSZTY ZEWNĘTRZNE FUNKCJONOWANIA ELEKTROCIEPŁOWNI Pojęcie efektów zewnętrznych wprowadził brytyjski ekonomista Arthur Pigou w 1920 roku, jako jedno z centralnych zagadnień ekonomii dobrobytu. Odgrywa ono także kluczową rolę w problematyce szeroko pojętej ochrony środowiska (environmental) i 175

176 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. rozwoju zrównoważonego (sustainable development). Jest również jedną z podstawowych kategoriami ekonomii ekologicznej, do których zaliczamy: 1) kapitał naturalny (przyrodniczy), 2) sprawiedliwość wewnątrzpokoleniową, międzypokoleniową i międzygatunkową, 3) trwałość (samopodtrzymywanie się, ang. sustainablity), 4) efekty zewnętrzne. Efekty zewnętrzne definiowane są jako zjawisko w ekonomii polegające na przeniesieniu części kosztów lub korzyści wynikających z działalności jednego podmiotu na podmioty trzecie bez odpowiedniej rekompensaty. Zazwyczaj jest to uboczny skutek działalności danego podmiotu gospodarczego, którego konsekwencje (pozytywne bądź negatywne) ponosi szersze grono odbiorców (np. społeczeństwo) niezależnie od swojej woli [6]. Typowym przykładem efektów zewnętrznych w problematyce ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego są zanieczyszczenia środowiska spowodowane produkcją dóbr przemysłowych lub usługami. Efekty zewnętrzne zachodzą w tym przypadku poza rynkiem co jest główną przyczyną trudności przy określaniu wartości i egzekwowaniu rekompensaty dla społeczeństwa i środowiska. Antropogeniczne wykorzystanie środowiska spowodowane produkcją dóbr przemysłowych lub usługami, które jesteśmy z łatwością w stanie wycenić i wyegzekwować za nie odpowiednią opłatę (opłatę ekologiczną) to [12], [13]: pobór wody na cele gospodarcze są to opłaty ponoszone przez podmioty pobierające wody podziemne i powierzchniowe w zł/m 3 ; [26], [29]. gospodarowanie zasobami mineralnymi są to opłaty za udostępnianie złoża do eksploatacji, bieżące opłaty za eksploatację gruntów, opłaty za koncesje geologiczne; opłaty regulują przepisy zgodne z ustawami [17], [25], [28], [29]; wyłączanie gruntów z produkcji rolnej lub leśnej mogą mieć charakter należności jednorazowej, opłaty okresowej lub jednorazowego odszkodowania w zł/ha [24], [29]; wycinanie drzew i krzewów ponosi je właściciel gruntu, na którym drzewa i krzewy się znajdują, przy czym istnieją wyjątki od pobierania tych opłat, np. gdy usuwane drzewo zagraża bezpieczeństwu ludzi [29]; emisję do powietrza zanieczyszczeń gazowych i pyłowych są to opłaty pobierane za 63 substancje [zł/kg]; [11], [13], [27], [29]; odprowadzanie ścieków do wód powierzchniowych lub do gleby opłaty zróżnicowane dla ścieków bytowych, komunalnych, przemysłowych oraz wód chłodniczych, opadowych i roztopowych [zł/m 3 ]; [29]; umieszczanie odpadów na wysypisku opłaty zależące od rodzaju odpadów oraz procentowej zawartości w nich wody; w energetyce są to najczęściej: popioły lotne, żużel i odpady z wapniowych metod odsiarczania spalin [zł/mg]; [29]; emisję hałasu; [29]; promieniowanie elektromagnetyczne [29]. Elektrownie, elektrociepłownie oraz przedsiębiorstwa przetwarzające energię elektryczną oraz cieplną wpływają na środowisko, a bezpośrednio lub pośrednio 176

177 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo również na zdrowie i życie ludzi. Działanie bezpośrednie na zdrowie ludzi to na przykład szkodliwy długotrwały wpływ pola magnetycznego i elektrycznego w otoczeniu stacji i linii energetycznych. Działanie pośrednie to wpływ na środowisko (czyli tzw. efekty zewnętrzne), które z kolei w efekcie długotrwałego oddziaływania, ma ogromny wpływ na zdrowie i życie ludzi oraz prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów. Do działania pośredniego można wliczyć kilka zjawisk, określanych często mianem katastrof ekologicznych i są to między innymi: efekt cieplarniany, dziura ozonowa, zakwaszenie wód powierzchniowych i gleby, eutrofizacja, smog, toksyczność dla Ziemi i wody, zmniejszenie ilości zasobów naturalnych, zanik bioróżnorodności. Efekty zewnętrzne mogą mieć różny zasięg wpływu. Niektóre zjawiska atmosferyczne (wymienione w tabeli 16.3) osiągają często wymiar transgraniczny (regionalny, ogólnoświatowy), a tworzą się głównie w czasie procesów produkcyjnych poprzez spalanie węgla kamiennego i brunatnego. Z badań europejskich wynika, iż największe źródło zanieczyszczeń zlokalizowane jest w gospodarce paliwowoenergetycznej, elektroenergetycznej, ciepłowniczej i przemyśle metalurgicznym. Na Szczycie Rady Europejskiej ustanowiono ramy polityki wiążące politykę klimatyczną i energetyczną do roku 2030, która zakłada zmniejszenie zużycia energii o 20% do roku 2020, ograniczenie emisji substancji zanieczyszczających do powietrza oraz inne działania mające na celu zmniejszenie negatywnych efektów zewnętrznych czyli kosztów związanych z niekorzystnym oddziaływaniem podmiotów na środowisko [30]. Udział Polski w produkowaniu energii elektrycznej z węgla kamiennego do 2020 roku ma zmniejszyć się o 41% (w 2010 roku zużycie to wynosiło około 90% w produkcji ogólnej). Powyższe plany pokrywają się z prognozami światowymi koncernu BP z 2013 roku, które prezentuje rys Przedstawia on wykorzystanie różnych źródeł energii przez ludzkość w latach i prognozę do roku Jak widać, największą zmianę w czasie przypisuje się wykorzystaniu do celów energetycznych energii słonecznej, a następnie: biopaliw, energii wiatrowej i geotermalnej. Można przypuszczać, że źródła odnawialne (OZE), jak wskazują prognozy, będą rozpowszechnione na większą skalę, co przyniesie światu dużo korzyści w postaci czystszego środowiska i mniejszego zużycia nieodnawialnych surowców energetycznych. Istotnym powodem wykorzystywania innych źródeł energii (OZE), są emitowane pod-czas spalania paliw kopalnych (węgla i ropy naftowej) duże ilości zanieczyszczeń powietrza w postaci: tlenków siarki, węgla, tlenków azotu i pyłów. 177

178 Redakcja: MOLENDA M., HĄBEK P. Tabela 16.3 Wybrane zjawiska zanieczyszczenia środowiska i ich klasyfikacja oraz dane charakteryzujące L.p. Wybrane zjawiska Skala zjawiska Dane charakteryzujące zanieczyszczenia środowiska 1. ocieplenie klimatu ogólnoświatowa dwutlenek węgla (CO 2 ) dwutlenek azotu (NO 2 ) metan (CH 4 ) chlorofluorokarbon (CFC) hydrochlorofluorokarbon (HCFC) bromek metylu (CH 3 Br) 2. niszczenie warstwy ozonowej ogólnoświatowa chlorofluorokarbon (CFC) hydrochlorofluorokarbon (HCFC) halony bromek metylu (CH 3 Br) 3. zakwaszenie regionalna lokalne tlenki siarki (SO x ) tlenki azotu (NO x ) chlorowodór (HCl) kwas fluorowodorowy (HF) amoniak (NH 4 ) 4. eutrofizacja lokalna fosforan (PO 4 ) tlenek azotu (NO) dwutlenek azotu (NO 2 ) azotany amoniak (NH 4 ) 5. smog fotochemiczny lokalna węglowodory niemetanowe (NMHC) 6. toksyczność dla Ziemi lokalna toksyczne związki chemiczne w stężeniu, które jest śmiertelne dla gryzoni 7. toksyczność dla wody lokalna toksyczne związki chemiczne w stężeniu, 8. zdrowie człowieka ogólnoświatowa regionalna lokalna 9. zmniejszenie ilości zasobów naturalnych Źródło: [3]. ogólnoświatowa regionalna lokalna które jest śmiertelne dla ryb całkowite zrzuty do powietrza, wody i gleby ilość wykorzystanych minerałów, ilość użytych paliw kopalnych Rys Wykorzystanie różnych źródeł energii przez ludzkość w Mtoe (przedstawione w skali logarytmicznej) w latach i prognoza do roku 2020 Źródło: [10]. 178

179 SYSTEMY WSPOMAGANIA W INŻYNIERII PRODUKCJI Jakość i Bezpieczeństwo Dane Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) podają, iż w przeciągu roku polskie elektrownie i elektrociepłownie spalają około 170 mln Mg węgla, które tworzą emisję 3 mln Mg pyłu, 4 mln Mg dwutlenku siarki (SO2) i 400 mln Mg dwutlenku węgla (CO2). Ponadto powstaje około 60 mln Mg popiołów, które trafiają na składowiska. [18]. Koszty zewnętrzne systemów energetycznych odnoszą się do wszystkich negatywnych efektów związanych z technologią wytwarzania energii elektrycznej i ciepła, na wszystkich jego etapach czyli na etapie: 1) budowy i zamknięcia elektrowni, 2) wydobycia i transportu surowców energetycznych, 3) emisji zanieczyszczeń w trakcie produkcji energii końcowej. W programie ExternE i kolejnych projektach/wersjach wzbogacających jego metodologię (np. ExternE-Pol 2005 Externalities of Energy: Extension of accounting framework and Policy Applications, NEEDS New Energy Externalities Developments for Susta-inability, CASES Cost Assessment of Sustainable Energy Systems, LC-Impact Life Cycle Impact Assessment) zakres szkód wywołany produkcją energii i ciepła we wszystkich etapach, obejmuje takie obszary jak: zdrowie ludzkie (choroby zawodowe, śmierć), szkody w budynkach, materiałach, plonach rolnych, rybołówstwie, lasach, naturalnych ekosystemach, zmniejszonym komforcie życia. Ostatni z projektów LC-Impact jest bardzo zbliżony do LCA ponieważ jego ocena wpływu opiera się na 3 obszarach: zdrowiu ludzkim, jakości ekosystemów i zasobach [9]. Koszty zewnętrzne dla różnych technologii wytwarzania energii według rodzaju oddziaływania prezentuje rys Rys Koszty zewnętrzne dla różnych technologii wytwarzania energii w 2010 roku według rodzaju oddziaływania Źródło: [9], [23], [33] Pierwszym podstawowym wnioskiem z analizy rys jest to, iż uwzględnienie kosztów zewnętrznych w kosztach ogólnych sektora energetycznego, powoduje zmianę spojrzenia na ten przemysł, a w szczególności na konkurencyjność poszczególnych 179