European IPR Helpdesk Przewodnik po kwestiach własności intelektualnej w programie Horizon 2020

Transkrypt

1 European IPR Helpdesk Przewodnik po kwestiach własności intelektualnej w programie Horizon 2020

2 European IPR Helpdesk W niniejszym przewodniku opisano podstawowe fakty dotyczące własności intelektualnej (IP) w ramach projektów w zakresie programu Horyzont Niniejszy przewodnik nie wyczerpuje tematu i nie jest oficjalnym dokumentem Komisji Europejskiej. Został udostępniony jako pomoc dla European IPR Helpdesk. Niniejszy dokument jest tłumaczeniem oryginalnej wersji w języku angielskim, wykonanym przez zewnetrzne biuro tłumaczeń. W wyniku tłumaczenia mogą wystąpić rozbieżności między dokumentem oryginalnym a przetłumaczoną wersją dokumentu, w którym to przypadku treść dokumentu oryginalnego będzie rozstrzygająca.

3 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną SPIS TREŚCI Wprowadzenie do programu Horyzont 2020 Co nowego znajdziemy w programie Horyzont w kwestii własności intelektualnej? 6 Państwa projekt - Państwa wiedza - Państwa własność intelektualna 1. Rozpoczęcie projektu 2. Wdrożenie projektu 3. Zakończenie projektu European IPR Helpdesk Nasze usługi Przydatne dokumenty

4 European IPR Helpdesk Wprowadzenie do programu Horyzont 2020 Program Horyzont 2020 jest nowym i jak dotąd największym programem ramowym UE w zakresie badań i innowacji, a przewidziane w nim wsparcie to prawie 80 miliardów euro w ciągu najbliższych 7 lat ( ). Jako instrument finansowy służący wdrażaniu inicjatywy Unia innowacji oraz sztandarowa inicjatywa w ramach strategii Europa 2020 program Horyzont 2020 ma za zadanie wzmocnić globalną konkurencyjność Europy i przyczynić się do inteligentnego i zrównoważonego rozwoju w krajach Unii Europejskiej. Dzięki uproszczonej strukturze, której celem jest udoskonalenie zasad, zmniejszenie biurokracji i skrócenie czasu oczekiwania na przyznanie dotacji program zapewnia znacznie większe skoncentrowanie się na innowacjach i potrzebach rynkowych niż poprzedni, siódmy program ramowy (FP7). Program Horyzont 2020, który jest postrzegany jako siła napędowa rozwoju gospodarczego i tworzenia miejsc pracy, łączy badania i innowacje, wiążąc ze sobą całość finansowania, które wcześniej zapewniane było przez trzy oddzielne programy. Zatem Horyzont 2020 umożliwia uczestnikom pracę w ramach jednego programu na podstawie jednego zbioru zasad dla zapewnienia bezproblemowego przepływu innowacji, począwszy od badań pionierskich nad rozwojem technologii, a na zastosowaniach ściśle powiązanych z rynkiem kończąc. Horyzont 2020 jako program uznawany za podstawę innowacji i tworzenia miejsc pracy w Europie w całej swojej strukturze kładzie szczególny nacisk na udział małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Firmy zachęca się do zaangażowania we wspólne projekty w ramach konsorcjów i wspiera za pośrednictwem nowego, przeznaczonego specjalnie dla małych, innowacyjnych przedsiębiorstw instrumentu MŚP.

5 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną Sekcje programu Horyzont 2020 Pod względem tematycznym program opiera się na trzech głównych filarach: Doskonałość naukowa finansowanie najlepszej nauki poprzez promowanie konkurencyjności Pozycja lidera przemysłu wsparcie dla innowacyjnych MŚP oraz rozwoju technologii wspomagających i przemysłowych Wyzwania społeczne wspieranie badań w dziedzinie zdrowia, klimatu, żywności, bezpieczeństwa, transportu i energii Sekcje dodatkowe: Upowszechnienie doskonałości i rozszerzanie uczestnictwa Nauka z udziałem społeczeństwa i dla społeczeństwa Europejski Instytut Innowacji i Technologii (EIT) Euratom Program Horyzont 2020 w skrócie 80 miliardów euro finansowania w ciągu siedmiu lat ( ) Silne nastawienie na rynek Połączenie badań i innowacji Jeden całościowy program Jeden zbiór zasad uczestnictwa Łatwiejszy dostęp dla wszystkich uczestników z UE i z całego świata Sekcje podstawowe: doskonałość naukowa, pozycja lidera przemysłu i wyzwanie społeczne Szczególny nacisk na wspieranie innowacyjnych MŚP 5

6 European IPR Helpdesk Co nowego znajdziemy w programie Horyzont 2020 w kwestii własności intelektualnej? Mając na względzie lepszą ochronę i czerpanie komercyjnych i ekonomicznych korzyści z finansowanych przez UE inicjatyw badawczych i innowacyjnych, w ramach programu Horyzont 2020 wprowadzono zbiór zasad dotyczących wykorzystywania i upowszechniania wyników projektów, w tym ich ochrony poprzez prawa własności intelektualnej (IP). Ze względu na zasadniczy cel, jakim jest uproszczenie ogólnej struktury programu, zasady w zakresie własności intelektualnej zostały włączone do całościowego zbioru zasad podanego w oficjalnym dokumencie Zasady uczestnictwa. Oprócz tego, dodatkowe informacje dotyczące obsługi i zarządzania własnością intelektualną można znaleźć w postanowieniach umowy o udzielenie dotacji oraz w dokumentach uzupełniających w ramach każdego zaproszenia do składania wniosków. Zasady w zakresie własności intelektualnej w ramach programu Horyzont 2020 opierają się na sprawdzonych przepisach 7PR. Istnieją jednak pewne zmiany mające wpływ na realizację i zarządzanie własnością intelektualną projektu w zakresie programu Horyzont Główne różnice dotyczą zmian i terminologii. Chodzi na przykład o fakt, że wyniki projektu wcześniej określano jako nowa wiedza, a w programie Horyzont 2020 używa się terminu wyniki. Dodatkowe modyfikacje dotyczą kwestii wykorzystywania, upowszechniania (swobodny dostęp), własności i praw dostępu, a także ochrony i licencjonowania własności intelektualnej. Dokładne definicje tych terminów oraz dodatkowe informacje można znaleźć w glosariuszu i zakładce Najczęściej zadawane pytania na naszej stronie internetowej dotyczącej programu Horyzont 2020.

7 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną Państwa projekt - Państwa wiedza - Państwa własność intelektualna To właśnie wspólne projekty w zakresie badań i innowacji sprawiają, że poszczególni partnerzy prezentujący różne sposoby myślenia i zainteresowania zasiadają przy jednym stole. W tym kontekście odpowiednie zarządzanie i ochrona wiedzy i know-how powinny stanowić integralną część ogólnego zarządzania projektem, w przeciwnym razie nie będzie można: bezpiecznie ujawniać własnej wiedzy i pomysłów udowodnić własności czerpać zysków z wykorzystania komercyjnego uniemożliwić lub zniechęcić do nieuprawnionego korzystania przez innych. Co więcej, w związku ze skoncentrowaniem się programu Horyzont 2020 na lepszym i skuteczniejszym wykorzystaniu wyników projektu, sprawne i strategiczne zarządzanie wiedzą, w tym zabezpieczenie i ochrona wartości niematerialnych poprzez prawa własności intelektualnej (IPR) i mechanizmy gwarantujące poufność, staje się pilniejsze niż kiedykolwiek przedtem. W całym cyklu życia projektu będą pojawiać się istotne pytania dotyczące kwestii własności intelektualnej: od pierwszego pomysłu i konceptualizacji projektu, przez jego realizację, aż do jego zakończenia i potencjalnego wykorzystania i komercjalizacji jego wyników Przed rozpoczęciem projektu Przygotowanie dotacji i realizacja projektu Zakończenie 7

8 European IPR Helpdesk 1. Rozpoczęcie projektu Kwestie dotyczące własności intelektualnej, jakie należy rozważyć na etapie ubiegania się o dofinansowanie projektu

9 Przed rozpoczęciem projektu Dlaczego warto zainteresować się tym problemem?? Jakość i Znaczenie to kluczowe kryteria, jakie Komisja Europejska będzie brała pod uwagę podczas oceny projektu. Z tego powodu należy wykazać wysoką jakość naukową i technologiczną projektu (np. pokazać jego innowacyjność) i nakreślić jego przewidywane znaczenia, zwłaszcza w zakresie potencjału komercyjnego i przemysłowego wykorzystania jego wyników. Jeśli chodzi o wykazanie doskonałości naukowej, dobrym sposobem uwypuklenia innowacyjnego charakteru projektu jest opisanie we wniosku aktualnego stanu wiedzy, a następnie wyjaśnienie, w jaki sposób spodziewane wyniki projektu pozwolą poszerzyć tę wiedzę. Najlepszym narzędziem wykazania aktualnego stanu wiedzy jest zwykle wykonanie kwerendy bibliograficznej, w tym w literaturze naukowej i bazach patentów. Aby przekonać oceniających o znaczeniu projektu, tzn. o wpływie, jaki będzie miało upowszechnienie i wykorzystywanie jego wyników, konieczne jest strategiczne rozważenie i podjęcie negocjacji w sprawie tych tak istotnych kwestii z partnerami na jak najwcześniejszym etapie. W jaki sposób wyniki będą udostępniane szerszej społeczności (naukowej)? Jaki jest potencjał komercyjny wyników projektu? Które z kanałów wykorzystania wydają się najbardziej odpowiednie i jakie są najwłaściwsze formy ochrony własności intelektualnej? To tylko niektóre z pytań, na jakie należy odpowiedzieć już na etapie składania wniosku, przedkładając Projekt planu wykorzystania i upowszechniania wyników, łącznie ze strategią zarządzania własnością intelektualną. 9

10 European IPR Helpdesk Na co należy zwrócić uwagę na tym etapie?! 1. Zapoznać się z odpowiednimi postanowieniami dotyczącymi własności intelektualnej zaproszenia szczegółowego. Przed przystąpienie do sporządzania wniosku o dofinansowanie projektu warto poświęcić czas na lekturę wszystkich oficjalnych dokumentów, a także na zapoznanie się z konkretnymi zasadami dotyczącymi własności intelektualnej w zakresie otrzymanego zaproszenia. Ogólnie rzecz biorąc, należy zapoznać się z następującym zbiorem ważnych dokumentów, w tym dotyczących przepisów odnoszących się do własności intelektualnej: odpowiedni program prac, ogólne zasady uczestnictwa w programie Horyzont 2020, wzór umowy o udzielenie dotacji właściwy dla zaproszenia szczegółowego (dostępny w portalu dla uczestników), ponieważ może on zawierać dodatkowe informacje dotyczące własności intelektualnej w zależności od rodzaju dotacji i programu prac. 2. Określić własną wiedzę istniejącą, tzn. uwzględnić istniejącą wiedzę, know-how, własność intelektualną wnoszoną do projektu, pamiętając o potencjalnych prawach osób trzecich, jakie mogą okazać się potrzebne do realizacji projektu. Uczestnicy muszą wykorzystać swoją wiedzę istniejącą, ale także wiedzieć, czy będą korzystać z wiedzy istniejącej należącej do innych partnerów. Oznacza to, że należy określić zasoby materialne i niematerialne, które prawdopodobnie okażą się potrzebne do realizacji projektu lub do wykorzystania oczekiwanych wyników. Dlatego powinni Państwo rozważyć określenie składników, jakie

11 Przed rozpoczęciem projektu prawdopodobnie wniosą Państwo do projektu (tzn. badania naukowe, metody, materiały) oraz potencjalnie powiązane z nimi prawa własności intelektualnej (tzn. patenty, prawa autorskie). Warto również zweryfikować, kto jest ich właścicielem, zwrócić się o zgodę na ich używanie w przypadku występowania praw osób trzecich oraz w zależności od rodzaju własności intelektualnej, rozważyć ich zarejestrowanie przed rozpoczęciem projektu 3. Pomyśleć o kwestiach poufności podczas opracowywania, omawiania i negocjowania pomysłów i wkładu do projektu z innymi partnerami. Przygotowanie i składanie wniosków zwykle wymaga spotkania i wymiany informacji między partnerami, ponieważ trzeba zdefiniować pakiety robocze i opisać koncepcję badawczą, co może spowodować ujawnienie cennych informacji. Dla uniknięcia ich przywłaszczenia i wykorzystania, najlepiej jest zawrzeć umowę o zachowaniu poufności (NDA) albo zapisać obowiązek zachowania poufności w liście intencyjnym, a zapis taki powinien: wskazywać objęte nim informacje określać możliwość wykorzystania informacji oraz ograniczenia w tym zakresie uwzględniać możliwe sankcje. 4. Ocenić aktualny stan wiedzy. Ocena aktualnego stanu wiedzy i pokazanie, w jaki sposób projekt wykracza poza ten stan w zakresie jakości innowacji, nauki i techniki, ma kluczowe znaczenie dla pozytywnej oceny propozycji projektu (oczywiście w zależności od jego charakteru). Analiza aktualnego stanu wiedzy powinna obejmować następujące działania: 11

12 European IPR Helpdesk Przedstawienie już istniejącego krajobrazu projektu Zapoznanie się z istniejącą literaturą naukową Przeprowadzenie wyszukiwania w bazach patentów, np. za pomocą ogólnodostępnej bazy danych Espacenet ( prowadzonej przez Europejski Urząd Patentowy 5. Mieć jasny plan upowszechniania i wykorzystywania wyników projektu. Uczestnicy projektu realizowanego w zakresie programu Horyzont 2020 zobowiązują się do jak najszybszego upowszechnienia jego wyników za pomocą odpowiednich środków, a beneficjenci powinni dołożyć wszelkich starań, by wykorzystać te wyniki, albo samodzielnie, albo za pośrednictwem innych organizacji. W związku z tym wniosek musi zawierać już przygotowany projekt dokumentu strategicznego w zakresie upowszechniania i wykorzystywania wyników, który będzie realizowany zarówno przez Państwa, jak i przez partnerów. Projekt planu powinien uwzględniać następujące kwestie: Jakich wyników się oczekuje? W jaki sposób zostanie uporządkowana wiedza istniejąca i wyniki oraz jak będzie wyglądało zarządzanie nimi? Jak będzie traktowana współwłasność? W jaki sposób będą chronione wyniki? W jaki sposób wyniki zostaną udostępnione i upowszechnione szerszej społeczności? W jaki sposób zostaną wykorzystane wyniki? Po pomyślnym rozpatrzeniu wniosku wszystkie te kwestie zostaną uzgodnione bardziej szczegółowo w umowie konsorcyjnej przez partnerów. Prosimy pamiętać, że plan należy zmieniać w miarę postępów w uzyskiwaniu wyników projektu.

13 Przed rozpoczęciem projektu 6. Zastanowić się nad nazwą i akronimem projektu. Podczas procesu konceptualizacji i przygotowywania wniosku dotyczącego projektu istotnym krokiem jest nadanie przekonującej nazwy i akronimu. Należy przy tym uważać, by nie użyć akronimu identycznego ani podobnego do znaku towarowego zarejestrowanego lub stosowanego do identycznych lub podobnych towarów i usług. Jest to niezwykle ważne, jeżeli planuje się komercyjne wykorzystanie i sprzedawanie potencjalnych wyników, korzystając z akronimu, ponieważ takie użycie może prowadzić do naruszenia praw do znaków towarowych. Dlatego w takim przypadku warto również pomyśleć o zarejestrowaniu akronimu jako znaku towarowego. 7. Uwzględnić koszty ochrony potencjalnej własności w planowanym budżecie. Koszty, jakie wystąpiły w trakcie realizacji projektu, w tym związane z ochroną wyników (np. opłaty związane z rejestracją patentu) oraz opłaty licencyjne związane z uzyskaniem praw dostępu, mogą kwalifikować się do zwrotu jako koszty pozostałych towarów i usług. Dlatego na tym etapie należy rozważyć koszty związane z własnością intelektualną i uwzględnić je w budżecie. 13

14 European IPR Helpdesk Dalsze informacje Broszury Informacyjne i wzory umów Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie ubiegania się o dofinansowanie projektu Umowa o zachowaniu poufności: narzędzie biznesowe List intencyjny w programie Horyzont 2020 Umowy o zachowaniu poufności Jak szukać informacji patentowych Infolinia Prosimy skontaktować się z naszą infolinią, aby uzyskać więcej informacji na temat różnych kwestii związanych z własnością intelektualną, jakie należy wziąć pod uwagę, sporządzając wniosek, lub uzyskać informacje zwrotne na temat planów dotyczących zarządzania własnością intelektualną i jej wykorzystania. Trening Zespół szkoleniowy oferuje specjalne sesje szkoleniowe i seminaria internetowe poświęcone zarządzaniu własnością intelektualną na etapie składania wniosku. Więcej o nadchodzących wydarzeniach można dowiedzieć się z naszego kalendarza wydarzeń.

15 Przed rozpoczęciem projektu 15

16 European IPR Helpdesk 2. Wdrożenie projektu Kwestie związane z własnością intelektualną, jakie należy uwzględnić w ramach przygotowywania wniosku o dotację i podczas realizacji projektu

17 Realizacja projektu Dlaczego warto zainteresować się tym problemem?? Gratulujemy! Państwa projekt został oceniony pozytywnie, w związku z tym, teraz mogą Państwo zacząć wprowadzać swoje pomysły i plan prac projektu w życie. Jednak przed przystąpieniem do realizacji projektu, trzeba przejść bardzo ważny etap przygotowywania wniosku o dotację, który obejmuje podpisanie dwóch głównych umów stanowiących ramy umowne projektów finansowanych przez UE: umowy o udzielenie dotacji (GA) i umowy konsorcyjnej (CA). Umowa o udzielenie dotacji ustanawia prawa i obowiązki beneficjentów wobec Komisji Europejskiej i podpisuje się ją pod koniec etapu przygotowania wniosku o dotację, a umowa konsorcyjna określa podstawy prawne podziału praw, obowiązków i odpowiedzialności związanych z realizacją projektu między samych beneficjentów i trzeba ją podpisać przed podpisaniem umowy o udzielenie dotacji. Umowa konsorcyjna, która ustanawia podstawowe zasady i wytyczne zarządzania dla wszystkich partnerów, jest potężnym narzędziem w zakresie zarządzania i kamieniem węgielnym umożliwiającym realizację projektu i wykorzystanie jego wyników. W tym momencie niezwykle ważne jest dalsze określenie, uszczegółowienie i uzgodnienie odpowiednich rozwiązań w zakresie własności intelektualnej, które były już brane pod uwagę na etapie składania wniosku. Jako że umowa ta stanowi czysto wewnętrzne porozumienie między partnerami projektu, Komisja Europejska nie wnika w dotyczące jej negocjacje, ani nie sprawdza jej treści. Niemniej, wszystkie jej postanowienia, 17

18 European IPR Helpdesk również dotyczące własności intelektualnej, muszą być zgodne z postanowieniami umowy o udzielenie dotacji. Po podpisaniu obydwu umów partnerzy powinni przejść do rzeczywistego wdrożenia projektu. Właściwe potraktowanie własności intelektualnej na etapie realizacji projektu ma szczególne znaczenie, ponieważ zarządzanie i własność wyników jako podstawa przyszłego korzystania z nich stanowi jeden z najważniejszych celów projektu realizowanego w zakresie programu Horyzont Na tym etapie pojawią się pytania dotyczące własności wyników projektu, przyznania praw dostępu do wiedzy istniejącej i wyników oraz właściwej strategii ich ochrony, upowszechniania i wykorzystania. W im bardziej przejrzysty sposób została sformułowana strategia we wniosku i uszczegółowiona w planie wykorzystania i upowszechniania wyników, tym większe korzyści zarówno Państwo, jak i Państwa partnerzy odniosą z bezproblemowej i udanej realizacji projektu. Na co należy zwrócić uwagę na tym etapie?! 1. Ponownie przeczytać postanowienia odnoszące się do własności intelektualnej zawarte w umowie o udzielenie dotacji. Ogólnym celem etapu przygotowania wniosku o dotację jest udoskonalenie naukowych i technicznych szczegółów projektu oraz uzgodnienie ich pod kątem ostatecznego podpisania umowy o udzielenie dotacji. Pomoże to w zrozumieniu różnych kwestii związanych z własnością intelektualną, jakie powinny zostać uwzględnione w umowie o udzielenie dotacji.

19 Realizacja projektu Horyzont 2020 przewiduje dwa ogólne wzory umów o udzielenie dotacji: dla jednego beneficjenta i dla wielu beneficjentów. Oprócz tego istnieją konkretne umowy o udzielenie dotacji przeznaczone do poszczególnych systemów finansowania (np. dotacji z Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) oraz instrumentu MŚP). Dlatego warto uważnie przyjrzeć się wzorowi umowy o udzielenie dotacji przeznaczonemu do danego zaproszenia do składania wniosków. 2. Określić i uzgodnić podstawowe kwestie dotyczące własności intelektualnej w ramach kompleksowej i przemyślanej umowy konsorcyjnej. Umowa konsorcyjna przewidziana jako instrument uzupełniający postanowienia umowy o udzielenie dotacji i wyraźnie określająca kwestie związane z zarządzaniem własnością intelektualną powinna uwzględnić między innymi trzy główne obszary zarządzania: wewnętrzna organizacja i zarządzanie konsorcjum, postanowienia dotyczące własności intelektualnej i rozstrzyganie sporów wewnętrznych. Dzięki temu umowa będzie zgodna z potrzebami organizacji oraz umożliwi sprawną realizację projektu. Umowa konsorcyjna może przybierać różne formy. Wybór najodpowiedniejszej formy powinien być ściśle powiązany z potrzebami konsorcjum. Z tego względu warto przyjrzeć się różnym wzorom umów konsorcyjnych, a w razie potrzeby skorzystać ze specjalistycznej porady prawnej w zakresie własności intelektualnej. 19

20 European IPR Helpdesk Należy rozważyć i zawrzeć w umowie konsorcyjnej odpowiedniej do zarządzania własnością intelektualną następujące kwestie: Zarządzanie wiedzą Zobowiązanie do zachowania poufności Prawa dostępu do istniejącej wiedzy Własność i przeniesienie własności wyników Ochrona i wykorzystanie wyników Upowszechnienie Prawa dostępu Rozstrzyganie sporów 3. Zadbać o efektywne zarządzanie wiedzą w projekcie. Skuteczne zarządzanie wiedzą, w tym zarządzanie własnością intelektualną, powinno stanowić integralną część ogólnej struktury zarządzania projektem. A zatem należy dokładnie określić, w jaki sposób będzie przebiegało zarządzanie nową wiedzą wytworzoną w ramach projektu i związaną z nią własnością intelektualną. W zależności od wielkości i rodzaju projektu warto rozważyć utworzenie komitetu ds. wykorzystania lub wprowadzenie menedżera ds. wykorzystania wiedzy, który pomoże w monitorowaniu i zarządzaniu wszelkimi nowymi zasobami własności intelektualnej. 4. Przyznać prawa dostępu do wiedzy istniejącej i wyników. Uczestnicy programu Horyzont 2020 są zobowiązani wskazać już istniejące zasoby własności intelektualnej, know-how, wiedzy i wszelkich dodatkowych danych, jakie są niezbędne do przeprowadzenia projektu (tak zwanej istniejącej wiedzy ) wnoszonej do projektu, sporządzając odpowiedni wykaz. Ponadto należy wraz z partnerami

21 Realizacja projektu ocenić i uzgodnić wymogi oraz upewnić się, że wszelkie informacje potrzebne do sprawnego funkcjonowania projektu są dostępne dla jego uczestników. Z uwagi na to, że projekt opiera się na współpracy z kilkoma uczestnikami, ogromne znaczenie mają kwestie związane z prawami dostępu, tzn. licencje i prawa do wykorzystania wyników i wiedzy istniejącej i należy zadbać o nie w umowie konsorcyjnej. Zasadniczo wnioski o dostęp do istniejącej wiedzy i wyników należących do innego uczestnika powinny być sporządzane na piśmie. Dokładną formę można określić w umowie konsorcyjnej. Poniższa tabela zawiera przegląd ogólnych warunków dotyczących przyznawania praw dostępu określonych w umowie o udzielenie dotacji: Cel Realizacja projektu Wykorzystanie wyników projektu Dostęp do istniejącej wiedzy Nieodpłatne, chyba że uzgodniono inaczej przed przystąpieniem do umowy o udzielenie dotacji Dostęp do wyników Nieodpłatne Z zastrzeżeniem postanowień umowy, prawa dostępu przyznawane są na sprawiedliwych i rozsądnych warunkach (co może oznaczać brak opłat). Ze względu na rozszerzoną definicję podmiotu stowarzyszonego w programie Horyzont 2020, również spółki dominujące mają minimalne prawa dostępu do wyników i wiedzy istniejącej na tych 21

22 European IPR Helpdesk samych warunkach, co pozostałe podmioty stowarzyszone, jeśli taki dostęp jest potrzebny do wykorzystania wyników uzyskanych przez uczestnika, z którym spółka ta jest stowarzyszona, chyba że w umowie konsorcyjnej (CA) uzgodniono inaczej. Nowością w programie Horyzont 2020 jest przyznawanie praw dostępu do wyników projektu nie tylko samej Unii Europejskiej, ale w określonych przypadkach także poszczególnym państwom członkowskim. Instytucje i organy Unii Europejskiej uzyskają bezpłatnie prawa dostępu, ograniczające się jednak tylko do wykorzystania niekomercyjnego i niekonkurencyjnego, ponieważ przyświecający temu cel dotyczy jedynie opracowywania, wdrażania i monitorowania polityk i programów UE. W przypadku projektów realizowanych w związku z działaniem Bezpieczne społeczeństwa (cel szczegółowy Integracyjne, innowacyjne i bezpieczne społeczeństwa ), nie tylko instytucje i organy Unii Europejskiej, lecz także organy państw członkowskich, będą mogły korzystać z praw dostępu do wyników. 5. Zarządzać własnością i przenoszeniem własności wyników projektu. Zasadniczo umowa o udzielenie dotacji stanowi, że wyniki należą do partnera, który je uzyskał. Jednak biorąc pod uwagę charakter projektów wspólnych, prawdopodobnie w promowanie wyników projektu zaangażowanych jest kilku partnerów. W tym przypadku może powstać współwłasność wyników, w związku z czym albo w umowie konsorcyjnej, albo w odrębnej umowie dotyczącej współwłasności, może okazać się konieczne wprowadzenie pewnych zapisów, między innymi dotyczących potencjalnego przeniesienia własności.

23 Realizacja projektu O ile w umowie konsorcyjnej lub w umowie dotyczącej współwłasności nie uzgodniono inaczej, każdy współwłaściciel może przyznać niewyłączną licencję na wykorzystanie wyników wspólnych osobom trzecim (bez prawa do udzielania sublicencji) pod warunkiem, że pozostali współwłaściciele otrzymają: odpowiednie powiadomienie z co najmniej 45-dniowym wyprzedzeniem oraz, uczciwą i uzasadnioną rekompensatę. Ponieważ zarządzanie współwłasnością to problem złożony, proponowane mechanizmy zapewniają elastyczność oraz możliwość ustalenia z partnerami na podstawie pisemnej umowy indywidualnego systemu własności. Ponadto istnieje możliwość przeniesienia własności wyników na jednego ze współwłaścicieli lub nawet na osobę trzecią pod warunkiem, że będzie ono zgodne z ogólnymi warunkami określonymi w odpowiedniej umowie o udzielenie dotacji. 6. Chronić wyniki projektu. Uczestnicy muszą dokładnie rozważyć i zapewnić odpowiednią ochronę wyników, które posiadają potencjał komercyjny i przemysłowy. Uregulowanie tej kwestii powinno być zatem częścią planu wykorzystania wyników. Niemniej należy pamiętać, że chociaż ochrona własności intelektualnej ma kluczowe znaczenie dla potencjalnych działań związanych z wykorzystaniem wyników, nie zawsze jest obowiązkowa. Decyzja o najodpowiedniejszej formie ochrony własności intelektualnej zależy w dużej mierze od charakteru wyników oraz ogólnej strategii 23

24 European IPR Helpdesk w zakresie wykorzystania i własności intelektualnej. Można również zadecydować o braku ochrony wyników mogących nadawać się do wykorzystania przemysłowego lub komercyjnego. W takim przypadku należy przekazać Komisji Europejskiej odpowiednie powiadomienie nawet w ciągu czterech lat od zakończenia projektu oraz nie podejmować żadnych działań związanych z upowszechnianiem przed tym powiadomieniem. Można również przenieść prawo do ochrony i wykorzystania określonego wyniku na innego partnera konsorcjum. 7. Przy upowszechnianiu wyników uwzględnić zobowiązania dotyczące poufności. Należy przystąpić do upowszechniania wyników projektu tak szybko, jak to możliwe, za pomocą odpowiednich środków. Należy jednak pamiętać o ochronie wszelkich wyników, które mogą zostać wykorzystane komercyjnie lub przemysłowo przed wszelkimi działaniami prowadzącymi do upowszechniania i koniecznie skonsultować się z partnerami, szczególnie w przypadku współwłasności wyników, przed ich upublicznieniem. Ze względu na ogromne znaczenie tego problemu, warto ustalić w umowie konsorcyjnej odpowiednie warunki dotyczące środków upowszechniania. Umowa ta powinna zawierać i określać na przykład procedury związane z powiadamianiem partnerów przed każdą planowaną publikacją lub powszechnym udostępnianiem. Kolejną ważną kwestią, związaną z upowszechnianiem, jest określenie zobowiązań dotyczących poufności. Trzeba rozważyć i uzgodnić z partnerami, jakie informacje należy uznać za poufne w ramach

25 Realizacja projektu projektu, komu i pod jakimi warunkami można je przesyłać i ujawniać oraz jak długo pozostaną w mocy zobowiązania dotyczące poufności. 8. Stale przeglądać i aktualizować plan wykorzystania i upowszechniania wyników. We wniosku zawarty jest już projekt planu wykorzystania i upowszechniania wyników. Plan jest wartościowym i skutecznym narzędziem monitorowania, zarządzania i dokumentowania wszelkich działań związanych z upowszechnianiem i wykorzystywaniem wyników uzyskiwanych w trakcie projektu, a zatem należy go stale aktualizować i weryfikować. Co więcej, rzetelne wypełnianie tego zadania pomoże w sprawozdawczości okresowej i końcowej. 9. Przygotować się na rozwiązywanie konfliktów i sporów wewnątrz konsorcjum. Ryzyko potencjalnych konfliktów związanych z własnością intelektualną da się najskuteczniej ograniczyć poprzez przejrzyste omówienie razem z partnerami już na samym początku różnych interesów powiązanych oraz poprzez uzgodnienie konkretnych warunków i procesów dotyczących istotnych kwestii w tej dziedzinie. Jednakże mimo wszystko w trakcie realizacji projektu może dojść do powstania sporu. Z tego powodu należy wprowadzić do umowy konsorcyjnej odpowiednie postanowienia. Podczas, gdy umowa o udzielenie dotacji ustala zasady postępowania w przypadku ewentualnych sporów między UE a beneficjentami (w takiej sytuacji zwykle stosuje się prawo belgijskie, a miejscem właściwym do rozstrzygania sporów jest Bruksela), umowa konsorcyjna jest odpowiednim instrumentem do wskazania prawa właściwego w 25

26 European IPR Helpdesk przypadku sporów w ramach konsorcjum. Poza wskazaniem instytucji w danym ustroju prawnym oraz obowiązującego w takiej sytuacji prawa miejscowego, można również wziąć pod uwagę alternatywne mechanizmy rozwiązywania sporów (ADR). Dalsze informacje Broszury Informacyjne Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie przygotowywania wniosku o dotację Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie wdrożenia Współwłasność własności intelektualnej Infolinia Zespół obsługujący naszą infolinię chętnie pomoże Państwu w sformułowaniu zapisów dotyczących własności intelektualnej, a także w kwestiach związanych z umową konsorcyjną i umową o udzielenie dotacji, w sprawach związanych z własnością i prawami dostępu, a także doradzi w kwestiach związanych z wykorzystywaniem i upowszechnianiem wyników. Trening Zespół szkoleniowy oferuje specjalne sesje szkoleniowe i seminaria internetowe poświęcone zarządzaniu własnością intelektualną w projektach finansowanych przez UE. Więcej o nadchodzących wydarzeniach można dowiedzieć się z naszego kalendarza wydarzeń.

27 Realizacja projektu 27

28 European IPR Helpdesk 3. Zakończenie projektu Brać pod uwagę kwestie dotyczące własności intelektualnej zarówno pod koniec realizacji projektu, jak i po jego zakończeniu

29 Zakończenie projektu Dlaczego warto zainteresować się tym problemem?? Mimo, że problemy związane z zarządzaniem wynikami projektu powstają już podczas realizacji i należy brać je pod uwagę od samego początku planowania, to jednak charakter wielu projektów sprawia, że oczekiwane wyniki są w pełni dostępne dopiero pod koniec ich realizacji. Dlatego, na tym etapie jeszcze ważniejsze stają się kwestie dotyczące dalszego upowszechniania i wykorzystywania wyników. To właśnie teraz nadszedł czas, aby czerpać korzyści z uzyskanych wyników, wykorzystując je do dalszych badań i w działaniach komercyjnych. I to właśnie teraz należy zaprezentować wyniki i działania podjęte na rzecz ich przekazania i wykorzystania przedłożone Komisji Europejskiej w sprawozdaniu końcowym. To one będą podstawą ostatecznej oceny, czy projekt osiągnął sukces i czy jego wyniki są pozytywne. Ponadto, należy mieć świadomość, że niektóre obowiązki dotyczące zarządzania wynikami uzyskanymi w ramach projektu finansowanego przez UE, zwłaszcza w zakresie praw własności intelektualnej, pozostają w mocy również po zakończeniu oficjalnego okresu trwania projektu. Na co należy zwrócić uwagę na tym etapie?! 1. Wykorzystać wyniki projektu i zwiększyć wartość własności intelektualnej. Właściwe wykorzystanie wyników projektu pozwoli na czerpanie korzyści z wprowadzenia na rynek i komercjalizacji zasobów własności 29

30 European IPR Helpdesk intelektualnej uzyskanych podczas jego realizacji Jak wielokrotnie wspominano w niniejszym przewodniku, środki wykorzystania wyników w ramach programu Horyzont 2020 są kwestią kluczową i w żadnym wypadku nie należy brać ich pod uwagę, dopiero pod koniec projektu! Pomyślne wdrożenie działań związanych z wykorzystaniem wyników opiera się na ustrukturyzowanej i ukierunkowanej strategii przedstawionej już na samym początku projektu i dostosowywanej w trakcie jego realizacji. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w wielu przypadkach większość oczekiwanych wyników jest dostępna dopiero pod koniec projektu, a zobowiązania dotyczące ich wykorzystania pozostają w mocy, nawet w ciągu czterech lat od zakończenia realizacji, szczególnie ważny, jeśli chodzi o faktyczne wdrażanie środków wykorzystania wyników, jest końcowy etap realizacji projektu. Środki te mogą obejmować: wykorzystanie wyników badań w dalszych działaniach badawczorozwojowych organizacji zarówno wewnątrz, jak i jako wiedzy istniejącej wnoszonej do nowego wspólnego projektu badawczego, podejmowanie nowych i przyczynianie się do postępu bieżących działań normalizacyjnych, rozwijanie i tworzenie usług i produktów. Komercyjne wykorzystanie można realizować poprzez: Licencjonowanie Przenoszenie praw Przedsięwzięcia wspólne Firmę wydzieloną Franchising

31 Zakończenie projektu Chociaż wykorzystanie komercyjne może być przede wszystkim istotne dla firm (intensywnie korzystających z badań naukowych; takich jak MŚP i przedsiębiorstwa przemysłowe), to jednak czerpanie korzyści o charakterze komercyjnym z wyników badań staje się coraz ważniejsze również dla publicznych instytucji badawczych. Przed podjęciem jakichkolwiek konkretnych działań związanych z wykorzystaniem wyników projektu, zawsze należy koniecznie sprawdzić, czy nie naruszy to żadnych warunków ani postanowień zawartych w obowiązujących przepisach i umowach dotyczących programu Horyzont 2020 (takich, jak: umowa konsorcyjna czy umowa o udzielenie dotacji) 2. Upowszechniać wyniki projektu. Wraz z zakończeniem realizacji projektu i przystąpieniem do faktycznych działań badawczych, bardzo prawdopodobne jest, że coraz większego rozmachu nabiorą działania związane z upowszechnianiem wyników. Dla lepszego zaprezentowania swoich osiągnięć i zapewnienia transferu wiedzy i dostępu do szerszego grona odbiorców, można skorzystać z wielu kanałów rozpowszechniania, takich jak: Publikacje naukowe i pozanaukowe Konferencje Wydarzenia sieciowe i targi Strony projektu Materiały komunikacyjne (takie, jak plakaty, ulotki) Media społecznościowe Swobodny dostęp 31

32 European IPR Helpdesk Nowością w programie Horyzont 2020 jest udzielenie beneficjentom upoważnienia do publikowania wolnodostępnych artykułów naukowych. Nie oznacza to jednak ogólnego obowiązku publikowania wyników i zrzeczenia się jakiegokolwiek interesu związanego z ich ochroną. Oba punkty należy wziąć pod uwagę przed podjęciem decyzji o publikacji. Najważniejsza jest decyzja, czy chronić wyniki. Zasady swobodnego dostępu do poszczególnych projektów określa się bardziej szczegółowo w odpowiednim wzorze umowy o udzielenie dotacji (GA). Mogą one również wprowadzać dodatkowe wymagania dotyczące swobodnego dostępu do danych badawczych. 3. Przygotować raport końcowy na temat rozpowszechniania i wykorzystania wyników projektu. Na zakończenie projektu należy przedstawić raport końcowy dotyczący działań w zakresie rozpowszechniania i wykorzystania wyników podejmowanych w całym okresie trwania projektu. Opierając się na planie, który został już przygotowany na etapie składania wniosków, a następnie był stale uzupełniany i aktualizowany w trakcie realizacji projektu, powinni Państwo przedłożyć Komisji Europejskiej lub Agencji Wykonawczej ds. Badań Naukowych (REA), szczegółową charakterystykę wszystkich środków, jakie już podjęło i jakie podejmie w przyszłości konsorcjum na rzecz wykorzystania wyników. 4. Pamiętać o zobowiązaniach związanych z postanowieniami w zakresie praw własności intelektualnej, jakie będą obowiązywały również po zakończeniu realizacji projektu Należy zdawać sobie sprawę, że obowiązki związane z zarządzaniem

33 Zakończenie projektu prawami własności intelektualnej i niektóre postanowienia umów pozostają w mocy, również po zakończeniu realizacji projektu. A zatem właściwe zarządzanie prawami własności intelektualnej i wykorzystanie wyników nie kończy się wraz z oficjalnym zakończeniem umowy dotyczącej projektu. Wręcz przeciwnie, działania mające na celu zapewnienie wykorzystania wyników należy prowadzić w ciągu nawet czterech lat od zakończenia projektu. Oprócz tego ogólnego wymogu, by uczestnicy aktywnie angażowali się w wykorzystywanie uzyskanych wyników poza faktycznym okresem realizacji projektu, pozostają jeszcze w mocy pewne prawa i obowiązki związane z prawami własności intelektualnej, takie jak: Zobowiązanie do zachowania poufności Postanowienia dotyczące przekazywania wyników Obowiązki w zakresie ochrony wyników, które mogą być wykorzystywane komercyjnie Powiadomienie Komisji Europejskiej w przypadku decyzji o zaprzestaniu ochrony lub braku chęci jej przedłużenia Prawo uczestników do żądania praw dostępu 33

34 European IPR Helpdesk Broszury Informacyjne Dalsze informacje Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie wdrożenia Swobodny dostęp do publikacji i danych w programie Horyzont 2020: często zadawane pytania Kanały wykorzystania wyników badań dostępnych publicznie Komercjalizacja własności intelektualnej: Franchising Narzędzia transferu wiedzy Umowy przeniesienia praw Wewnętrzny rozwój produktu Firmy wydzielone Przedsięwzięcia wspólne Umowy licencyjne Infolinia Mogą Państwo kierować wszelkie pytania i wątpliwości w sprawie właściwego kanału wykorzystania dla konkretnych wyników projektu i zobowiązań w zakresie własności intelektualnej obowiązujących również po zakończeniu realizacji projektu na naszą infolinię. Trening Zespół szkoleniowy oferuje specjalne sesje szkoleniowe i seminaria internetowe poświęcone wykorzystaniu własności intelektualnej w projektach finansowanych przez UE. Więcej o nadchodzących wydarzeniach można dowiedzieć się z naszego kalendarza wydarzeń.

35 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną European IPR Helpdesk European IPR Helpdesk jest oficjalną inicjatywą Komisji Europejskiej, której celem jest zapewnienie bezpłatnego, profesjonalnego doradztwa i informacji na temat własności intelektualnej (IP) i praw własności intelektualnej (IPR) w ramach bezpośredniego kontaktu. Usługa skierowana jest do naukowców i małych i średnich przedsiębiorstw europejskich (MŚP) uczestniczących w finansowanych ze środków UE wspólnych projektach badawczych, ale także do MŚP zaangażowanych w międzynarodowe procesy transferu technologii. Niezależnie od tego, czy potrzebują Państwo osobistej pomocy w konkretnych kwestiach dotyczących praw własności intelektualnej, czy chcą się Państwo dowiedzieć o najnowszych wydarzeniach w świecie własności intelektualnej i prac badawczo-rozwojowych w Europie czy interesują Państwa szkolenia dotyczące praw własności intelektualnej, European IPR Helpdesk jest właściwym partnerem, do którego należy się zwrócić. 35

36 European IPR Helpdesk Nasze usługi Obszerne informacje po naciśnięciem przycisku Własność intelektualna to złożony problem. Na naszej stronie można znaleźć aktualności, artykuły, wskazówki dotyczące nadchodzących wydarzeń i najczęściej zadawane pytania, obszerne informacje na temat różnych aspektów własności intelektualnej i jej zarządzania, zwłaszcza w zakresie specyficznych kwestii związanych z własnością intelektualną w kontekście programów badawczo-rozwojowych w UE. Dostępny jest również zbiór wzorów umów, studiów przypadku i broszur informacyjnych mających pomóc w rozwiązywaniu konkretnych kwestii dotyczących własności intelektualnej. Prosimy odwiedzić naszą stronę internetową: Jeden temat, różne perspektywy: prawa własności intelektualnej Biuletyn pozwala bliżej przyjrzeć się niektórym zagadnieniom dotyczącym własności intelektualnej z różnych perspektyw. Biuletyn, który został przygotowany z myślą o biznesie i przypomina magazyn ilustrowany, zawiera obrazowe studia przypadku, historie sukcesu, przystępne artykuły specjalistyczne, wywiady, a także sprawozdania z ostatnich wydarzeń i działań zespołu European IPR Helpdesk. Biuletyn ukazuje się co trzy miesiące na naszej stronie internetowej:

37 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną Meet us at key events Aby móc skontaktować się z Państwem bezpośrednio, uczestniczymy w różnych wydarzeniach informacyjnych i brokerskich w całej Europie, promując świadomość znaczenia praw własności intelektualnej ogólnie oraz działalność ośrodka European IPR Helpdesk i jego usługi w szczególności. W zakładce wydarzenia na naszej stronie internetowej można dowiedzieć się, gdzie nas spotkać. Prosimy odwiedzić stronę: Państwa pytania dotyczące praw własności intelektualnej są dla nas ważne Może być trudno poruszać się w świecie własności intelektualnej i związanych z nią praw. Nasza infolinia oferuje profesjonalne, dostosowane do Państwa potrzeb, bezpłatne doradztwo, w dziedzinie własności intelektualnej i związanych z nią praw, w ramach którego przekazujemy potrzebne informacje w przystępny sposób. Aby uzyskać odpowiedź eksperta lub przedstawić do analizy osobiste pytanie w dziedzinie własności intelektualnej, wystarczy skontaktować się z naszym zespołem ekspertów ds. własności intelektualnej, rejestrując się na naszej stronie internetowej, dzwoniąc do nas lub wysyłając do nas faks, a my skontaktujemy się z Państwem w ciągu trzech dni roboczych. J ak skontaktować się z zespołem infolinii: Telefon:

38 European IPR Helpdesk Przeglądanie naszej biblioteki Przygotowaliśmy wiele publikacji, takich jak przewodniki, studia przypadków i broszury informacyjne, które dostarczają praktycznych informacji i wskazówek dotyczących rozwiązywania problemów związanych z własnością intelektualną w biznesie i na różnych etapach projektu badawczo-rozwojowego finansowanego ze środków UE. Dodatkowo proponujemy szablony i wzory różnych umów. Wszystkie dokumenty, o jakich mowa, które mogą okazać się dla Państwa bardzo pomocne, można znaleźć w internecie w naszej bibliotece pod adresem Śledź najnowsze wiadomości z zakresu własności intelektualnej oraz badań i rozwoju Dla ułatwienia zrozumienia dzisiejszych i przewidywania przyszłych wyzwań w naszym newsletterze znajdą Państwo informacje o najnowszych wydarzeniach w dziedzinie własności intelektualnej, zarządzania zasobami intelektualnymi oraz badań i rozwoju w Europie. W przypadku subskrypcji, będą Państwo otrzymywali dwa razy w tygodniu mail z odnośnikami do naszych stron, na których znajdą Państwo garść najnowszych wiadomości i wydarzeń. Usługa kontroli jakości newslettera umożliwia wybranie tylko informacji istotnych dla Państwa, co pozwala na zaoszczędzenie cennego czasu i niepotrzebnego wysiłku. Czekamy również na Państwa uwagi, dlatego prosimy o kontakt, jeśli chcą Państwo podzielić się jakimikolwiek istotnymi informacjami.

39 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną Praktyka czyni mistrza Magicznym hasłem charakteryzującym naszą działalność szkoleniową jest tworzenie możliwości. Dzięki bardzo praktycznemu i kompleksowemu podejściu do szkoleń European IPR Helpdesk zapewnia szkolenia w siedzibie zainteresowanych oraz internetowe sesje szkoleniowe dla obecnych i potencjalnych beneficjentów projektów finansowanych przez UE, a także dla europejskich MŚP negocjujących lub zawierających umowy o współpracy ponadnarodowej. Do samodzielnej nauki dostępne są również filmy edukacyjne, które można obejrzeć na naszej stronie internetowej. Zasadniczo, celem naszej działalności szkoleniowej jest umożliwienie naszym odbiorcom docelowym opracowania własnych strategii i procesów zarządzania własnością intelektualną. Czy są Państwo zainteresowani zaplanowaniem sesji szkoleniowej z naszym udziałem? Prosimy zajrzeć do działu szkoleń na stronie: lub wysłać mail na adres: training@iprhelpdesk.eu 39

40 European IPR Helpdesk Przydatne dokumenty Broszura Informacyjna Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie ubiegania się o dofinansowanie projektu Broszura Informacyjna Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie przygotowywania wniosku o dotację Broszura Informacyjna Zarządzanie własnością intelektualną w programie Horyzont 2020: na etapie wdrożenia Broszura Informacyjna Współwłasność własności intelektualnej Broszura Informacyjna Kanały wykorzystania wyników badań dostępnych publicznie Wzór umowy Umowy o zachowaniu poufności

41 Horyzont Przewodnik po kwestiach zarządzania własnością intelektualną 41

42 Skontaktuj się z nami W każdej chwili mogą Państwo się z nami skontaktować, by uzyskać dalsze informacje lub jeśli mają Państwo pytania dotyczące naszych usług. Kontakt European IPR Helpdesk c/o infeurope S.A. 62, rue Charles Martel L-2134 Luxembourg Telefon Faks Mail WWW (infolinia) (infolinia) service@iprhelpdesk.eu European IPR Helpdesk to projekt finansowany ze środków programu ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont 2020 na podstawie umowy o udzielenie dotacji (Grant Agreement) nr Projekt jest zarządzany przez Agencję Wykonawczą ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw (EASME) oraz przy wsparciu Departamentu Generalnego Komisji Europejskiej ds. rynku wewnętrznego, przemysłu, przedsiębiorczości i MŚP. Pomimo tego, że niniejszy przewodnik został sporządzony przy użyciu wsparcia finansowego Unii Europejskiej, wyrażane w nim opinie są opiniami autorów, które mogą nie odzwierciedlać oficjalnego stanowiska EASME i Komisji Europejskiej. Ani EASME, ani Komisja Europejska, ani żadna z osób reprezentujących EASME lub Komisję Europejską, nie jest odpowiedzialna za skutki wykorzystania informacji zawartych w niniejszym dokumencie. Prosimy zapoznać się z pełną treścią oświadczenia o wyłączeniu odpowiedzialności dostępną na stronie Unia Europejska, 2018 Zdjęcia: istockphoto.com/bliznetsov (tytuł) istockphoto.com/stefanschurr (p.8) istockphoto.com/gmcoop (p.14) istockphoto.com/apcortizasjr (p.24)