Nietoperz nocny przyjaciel

Transkrypt

1 Nietoperz nocny przyjaciel Kraków 2009

2 Autor: Magdalena Kita Redakcja: Dagmara Małysza Konsultacje metodyczne i merytoryczne: prof. Bronisław Wołoszyn Urszula Grygier dr Elżbieta Roland Wojciech J. Gubała Opracowanie graficzne: Iwona Siwek-Front Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Patronat honorowy nad projektem objął Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska, Główny Konserwator Przyrody, Janusz Zaleski Materiał edukacyjny Polskiego Klubu Ekologicznego przygotowany w ramach programu pt. Nietoperz demon czy anioł? rola owadożerców w zachowaniu równowagi biologicznej. strona projektu: ISBN: Kraków, grudzień 2009

3 Nietoperze to niezwykłe zwierzęta. Potrafią latać, jednak nie są ptakami tylko ssakami. Za dnia ukryte w ciemnych miejscach, odpoczywają zwisając głową w dół, po zmroku opuszczają swoje kryjówki, poruszając się z niezwykłą precyzją. Legenda hinduska mówi, że nietoperze to ptaki, które modliły się, aby stać się podobne do człowieka. W wyniku ich próśb otrzymały zęby, włosy i twarze jak ludzie, ale reszta ciała pozostała jak u ptaków. Ze wstydu schowały się w najciemniejsze zakamarki świątyń i wylatują tylko w nocy, aby nie spotkać się z ptakami. 3

4 Nietoperze są ssakami i należą do tej samej gromady co ludzie, psy, czy myszy. Ich ciało pokryte jest futrem. Jak u wszystkich ssaków samica rodzi młode, które w pierwszych dniach życia ssą mleko matki. Łacińska nazwa nietoperzy Chiroptera znaczy rękoskrzydłe. Stanowią one wyjątek w gromadzie ssaków, ponieważ jako jedyne posiadają skrzydła i potrafią latać. 4

5 Nietoperze prowadzą nocny tryb życia. Mogą w ciemności polować i wiedzieć, co się wokół nich dzieje, dzięki echolokacji. Zjawisko to polega na wysyłaniu przez nietoperze dźwięków niesłyszalnych dla człowieka (ultradźwięków), które odbite od przedmiotów znajdujących się w otoczeniu wracają do uszu nietoperza jak echo. Na podstawie odbitych dźwięków nietoperz jest w stanie zlokalizować odległość od ofiary (np. owada) i kierunek, w jakim się ona porusza. 5

6 W naszej kulturze nietoperzom przypisuje się cechy demoniczne. Nie we wszystkich kulturach tak jest. Na przykład w kulturze chińskiej nietoperz jest uznawany za zwierzę przynoszące szczęście. Chiński symbol szczęścia Wu fu przedstawia drzewo życia otoczone wizerunkami pięciu nietoperzy symbolizującymi pięć łask. Obecność nietoperza w domu również przynosi szczęście. 6

7 Nietoperze są bardzo liczną gromadą ssaków jest ich ponad 1100 gatunków. Możemy je spotkać prawie na całym świecie. Najwięcej gatunków nietoperzy występuje w ciepłych i wilgotnych rejonach świata (tzw. tropikalnych). Wiele gatunków nietoperzy odżywia się owadami, ale można też spotkać takie, które zjadają owoce, polują na ryby lub drobne ssaki. Niektóre odżywiają się nektarem, zapylając przy okazji kwiaty podobnie jak pszczoły! Czy wiesz, że kwiaty bananów są zapylane przez nietoperze? W Ameryce Południowej żyją trzy gatunki nietoperzy odżywiających się krwią ptaków i ssaków (robią ranę na ciele ofiary, a następnie zlizują krew). Nazywamy je wampirami. 7

8 Europejczycy w starożytności i średniowieczu wierzyli, że nietoperze wysysają krew niemowlętom. Opinia ta bardzo krzywdzi nietoperze, które dzielnie tępią komary wysysające ludzką krew. Stwierdzono, że na obszarach, na których polują nietoperze, występuje bardzo mało komarów. 8

9 W naszym kraju zaobserwowano 25 gatunków nietoperzy. Polskie nietoperze odżywiają się owadami i innymi bezkręgowcami, np. pająkami, i polują na nie nocą. Nietoperze żyjące w naszym klimacie zachowują się w sezonie wiosenno-letnim inaczej, niż w sezonie zimowym. Miejsca ich schronienia latem i zimą choć jedne i drugie są zaciszne, zazwyczaj różnią się od siebie. 9

10 Wiosną samice łączą się w grupy nazywane koloniami rozrodczymi. W takich koloniach samice rodzą, a potem wspólnie wychowują młode, które uzyskują samodzielność po 4-6 tygodniach. Kolonia może liczyć od kilku do kilkuset osobników. W tym czasie zazwyczaj samce żyją samotnie. Schronienia kolonii rozrodczych i samców w okresie letnim: dziuple drzew, szpary pod odstającą korą, szopy i szałasy, stosy drewna, mosty i przepusty wodne, strychy, rzadziej jaskinie i szczeliny skalne oraz piwnice. 10 Wiosną, latem i jesienią nietoperze w ciągu dnia odpoczywają, zwisając głową w dół. W nocy latając (czasami skacząc po ziemi) łowią owady, które są ich pożywieniem, a człowiekowi przynoszą szkody (np. chrabąszcze podgryzające korzenie drzew, czy też komary wysysające krew).

11 W świadomości społecznej bardzo głęboko zakorzenił się ludowy przesąd, mówiący o tym, że nietoperze wkręcają się we włosy. Nie jest to prawdą. Nietoperze traktują człowieka i jego włosy jako śmiertelne zagrożenie, dlatego omijają ludzi z daleka. Choć mają słaby wzrok, dobrze wiedzą dzięki echolokacji oraz dobremu węchowi, gdzie człowiek się znajduje i mogą uniknąć z nim spotkania. 11

12 Na zimę nietoperze gromadzą się w tak zwane kolonie zimowe i zapadają w stan hibernacji, czyli bardzo głębokiego snu. Mogą w nim przebywać nawet kilka miesięcy, budząc się tylko na krótko co około dni. W takim stanie są zupełnie bezbronne. Każde działanie z zewnątrz, które spowoduje ich wybudzenie, może być dla nietoperzy śmiertelne. 12

13 Nietoperze w stanie hibernacji możemy spotkać w: jaskiniach, piwnicach, schronach, fortach, studniach i kanałach, szczelinach w budynkach. Niektóre nietoperze odbywają wędrówki sezonowe (podobnie jak ptaki), tzn. w jednym kraju wydają potomstwo i tworzą kolonie rozrodcze, w drugim kraju zapadają w sen zimowy (hibernację). 13

14 Nietoperze, które mieszkają w naszych domach (latem na strychach, bądź zimą w piwnicach), nie stanowią dla nas zagrożenia. Odpoczywającym lub hibernującym nietoperzom nie należy przeszkadzać. W nocy wiosną, latem lub jesienią możesz spotkać nietoperza polującego na owady. Może się zdarzyć, że wleci on do mieszkania. Należy wtedy zgasić wszystkie światła, otworzyć szeroko okna i pozwolić mu wylecieć. 14

15 Nietoperze mogą dostać się do domów przez istniejące szczeliny i otwory. Niektórzy ludzie uważają, że nietoperz na strychu lub w piwnicy może zrobić szkody. Nie jest to prawda. Ich zęby są zbyt małe, żeby mogły uszkodzić przewody elektryczne czy sprzęty domowe. Natomiast prawdą jest, że nietoperz w naszym domu będzie nas chronił przed szkodliwymi owadami. 15

16 Jeżeli za dnia zauważymy śpiącego nietoperza w naszym mieszkaniu, należy go delikatnie włożyć do pudełka. Dobrze jest wykonać tę czynność w skórzanych rękawiczkach. Najlepiej nakryć zwierzę pudełkiem, a następnie wsunąć pod spód kawałek sztywnego kartonu, aby nietoperz znalazł się w środku. Do wewnątrz delikatnie włożyć gazę nasączoną wodą. Po zachodzie słońca należy wypuścić zwierzę na wolność. Oczy nietoperza przystosowane są do bardzo małej ilości światła, dlatego obudzenie go w dzień może sprawić mu ból. 16

17 Niektóre organizmy mogą powodować szkody w życiu człowieka, np.: niszczyć rośliny uprawne, uszkadzać drzewa, krzewy leśne i parkowe, niszczyć materiały z drewna, materiały tekstylne, książki, produkty spożywcze, żywić się krwią ludzką i zwierzęcą, roznosząc przy okazji choroby ludzi i zwierząt hodowlanych. Potocznie nazywamy takie organizmy szkodnikami są niebezpieczne, gdy pojawiają się w dużej ilości. Mogą stać się przyczyną głodu lub epidemii. Duża grupa szkodników to owady. W walce z nimi pomagają człowiekowi zwierzęta żywiące się szkodnikami, np.: inne owady (np. biedronki zjadają mszyce), niektóre gatunki ptaków (np. sikorka potrafi w ciągu dnia zjeść tyle owadów, ile sama waży) i ssaków (np. kret, jeż, nietoperz). 17

18 Nietoperz to strategiczny pomocnik człowieka w walce z owadami szkodliwymi, dlatego że: nietoperze są bardzo żarłoczne, w ciągu jednej nocy nocek rudy (gatunek nietoperza) potrafi zjeść 500 komarów, a borowiec 30 chrabąszczy, nietoperze nie są wybredne, przy wyborze posiłków ważna dla nich jest wielkość owada (tzn. czy potrafią go połknąć), a nie gatunek, dlatego przy masowym pojawieniu się szkodników skutecznie je tępią, nietoperze polują nocą, dlatego tępią te owady, których nie zjadają ptaki owadożerne polujące za dnia, nietoperze i ptaki mogą chwytać owady latające, które dla ssaków (z wyjątkiem nietoperzy) są trudne do złowienia. 18

19 Nietoperze to jedne z najbardziej zagrożonych ssaków na Ziemi! Zagrożeniem dla nietoperzy jest głównie działalność człowieka. Należy do niej: stosowanie chemicznych środków w rolnictwie i leśnictwie, przekształcanie krajobrazu likwidacja zadrzewień, alei, starych drzew, parków, mokradeł, regulacja rzek i potoków, stosowanie wielkoobszarowego rolnictwa, budowa zbyt szczelnych budynków i zanikanie budownictwa drewnianego, wycinanie drzew. Drzewa są punktami orientacyjnymi dla nietoperzy. Jeśli wytniemy drzewo w pobliżu ich kryjówki (np. w pobliżu starych kościołów, gdyż bardzo często żyją na ich strychach), może się zdarzyć, że nietoperze się wyprowadzą, nieświadome wybudzenie nietoperzy zimą podczas zwiedzania obiektów podziemnych (np. starych bunkrów, jaskiń) często połączone z nieodpowiednim zachowaniem, świadome wybudzenie zimą nietoperzy, które hibernują w naszych piwnicach, bezmyślne zabijanie nietoperzy wynikające z braku wiedzy o tych pożytecznych ssakach. 19

20 W wielu kulturach wierzono, że nietoperze stanowią zagrożenie dla człowieka, tymczasem jest zupełnie odwrotnie. Nietoperze mają bardzo mało wrogów naturalnych, ich największym zagrożeniem jest człowiek. 20

21 Ochrona nietoperzy Zgodnie z prawem nietoperze są pod ścisłą ochroną, co oznacza, że obowiązuje bezwzględny zakaz niszczenia gatunku. W miejscach występowania przyrodniczo cennych kolonii nietoperzy tworzy się obszary Natura 2000 tzw. nietoperzowe. Na tych terenach w niewielkim stopniu ograniczona jest taka działalność człowieka, która może zakłócić występowanie nietoperzy. 21

22 Obszary Natura 2000 chroniące nietoperze tworzy się w miejscach, które stanowią schronienie zarówno dla kolonii letnich, jak i zimowych. Najsłynniejsze z nich to: Rezerwat Nietoperek na Pojezierzu Lubuskim, największa w Europie Środkowej kolonia nietoperzy Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego obszar utworzony dla ochrony kolonii rozrodczych podkowca małego, nocka orzęsionego i nocka dużego Obszary Natura 2000 tworzy się nie tylko w miejscach wielkich kolonii. Czasem wystarczy, że na strychu kościoła lub cerkwi występuje kolonia rzadkich nietoperzy, by stał się on takim obszarem, np. strych cerkwi w Krynicy. Na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego występuje 17 z 25 gatunków nietoperzy zaobserwowanych w Polsce. Park ten umieścił sylwetkę nietoperza w swoim godle. 22

23 Do przetrwania nietoperzy niezbędne jest: ograniczenie stosowania środków chemicznych w rolnictwie i leśnictwie, zachowanie miejsc ich występowania (właściwe remontowanie budowli, w których mieszkają), wieszanie skrzynek dla nietoperzy, właściwa postawa każdego z nas. Na remont budynków, w których występują cenne kolonie nietoperzy, można uzyskać pomoc od państwa oraz z funduszy unijnych, szczególnie na terenie obszarów Natura W ostatnich latach dzięki temu, że nietoperze znalazły schronienie w starych wieżach kościołów, wyremontowano wiele z nich z funduszy przeznaczonych na ochronę tych ssaków! 23

24 Co ty możesz zrobić? Odpowiednio traktuj nietoperza spotkanego nocą podczas jego wieczornych łowów, Pamiętaj, że nietoperz mieszkający na naszym strychu lub w piwnicy jest niegroźny dla nas i otoczenia. Należy mu pozwolić spokojnie tam żyć, Nie przeszkadzaj nietoperzowi podczas zimowego snu. Nietoperz śpiący np. w naszej piwnicy jest zupełnie bezbronny. Znajduje się w stanie hibernacji. Wybudzenie go może spowodować jego śmierć. Zbuduj lub zakup budkę dla nietoperzy i powieś ją w dogodnym miejscu. Najlepiej na ścianie budynku lub na drzewie na wysokości około 3-8 metrów nad ziemią od strony południowej lub południowo -wschodniej. Pamiętaj, że skrzynka dla nietoperzy powinna być z desek nieheblowanych o ściśle określonych rozmiarach. 24

25 Pamiętaj! Jeśli spotkamy w dzień śpiącego nietoperza: nie stanowi on dla nas zagrożenia, trzeba zrobić wszystko, aby zapewnić mu spokojny sen (nie dotykać, nie świecić światła, nie hałasować), nie wolno dotykać dzikich zwierząt gołymi rękami ta zasada dotyczy również nietoperzy, nie wpuszczać kotów w miejsca, w których śpią nietoperze, zimą, gdy nietoperz jest w stanie hibernacji, podniesienie temperatury otoczenia, w którym znajduje się śpiący nietoperz (np. przez palenie ogniska) może doprowadzić do wybudzenia go, a co za tym idzie do śmierci. 25

26 Więcej informacji o nietoperzach i nie tylko znajdziecie na stronach internetowych: lub Literatura: Nietoperze Polski, Konrad Sachanowicz, Mateusz Ciechanowski, wyd. MULTICO Nietoperze Europy i Afryki Północno-zachodniej", Christian Dietz, Otto von Helversen, Dietmar Nill, wyd. MULTICO Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie, praca zbiorowa od redakcją Marka Kowalskiego i Grzegorza Lesińskiego, OTON