HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

Transkrypt

1 HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

2

3 Zbigniew Paszkowski HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU TEKA ZACHODNIOPOMORSKA NR 1/2015 MONOGRAFIA Szczecin 2015

4 Wydanie publikacji zrealizowano przy udziale środków finansowych otrzymanych z budżetu Województwa Zachodniopomorskiego Recenzenci: Prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg Prof. dr hab. Zdzisława Tołłoczko Projekt okładki: Jakub Gołębiewski Wydano za zgodą Rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Publikacja finansowana z dotacji Województwa Zachodniopomorskiego Copyright by Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2015 Copyright by Zbigniew Paszkowski, Szczecin 2015 Wydanie I Wydawnictwo z serii: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Nr 1/2015 Redaktor serii: prof. dr inż. arch. Zbigniew Paszkowski Komitet Redakcyjny: dr hab. inż. arch. Aleksandra Satkiewicz-Parczewska dr inż. arch. Joanna Arlet dr inż. arch. Ewa Augustyn-Lendzion dr inż. arch. Piotr Fiuk dr inż. arch. Izabela Kozłowska dr inż. arch. Maciej Płotkowiak dr inż. arch. Agnieszka Rek-Lipczyńska Adres do korespondencji: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Katedra Historii i Teorii Architektury Wydział Budownictwa i Architektury Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Żołnierska 50, Szczecin tekazachodniopomorska@gmail.com Wydawnictwo hogben al. Papieża Jana Pawła II 6, Szczecin ISBN Skład i druk: printshop.szczecin.pl

5 Spis treści OD AUTORA... 7 WPROWADZENIE... 9 CEL PUBLIKACJI STAN BADAŃ METODA BADAWCZA ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH MIASTA KOLONIE MIASTA ODBUDOWYWANE PO ZNISZCZENIACH SYNOJKIZM HIPPODAMOS TWÓRCA IDEI MIASTA RACJONALNEGO MAGICZNA URBANISTYKA ALEKSANDRA WIELKIEGO IDEA MIASTA W STAROŻYTNEJ ITALII MIASTA KULTURY ETRUSKIEJ CASTRUM ROMANUM TEORETYCY RZYMSCY IDEA MIASTA W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU KLASYFIKACJA MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH PRAWA MIEJSKIE ZWIĄZKI MIAST GENEZA ORTOGONALNEJ KOMPOZYCJI STRUKTURY MIEJSKIEJ MIARY ŚREDNIOWIECZNE NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE NIEMIEC NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE POLSKI MIASTA METROPOLITALNE NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE FRANCJI NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE WE WŁOSZECH IDEA MIASTA W EUROPIE W OKRESIE RENESANSU RENESANSOWE TRAKTATY TEORETYCZNE PROJEKTY TEORETYCZNE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH

6 REALIZACJE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH RENESANSOWE MIASTA IDEALNE W POLSCE ZAMOŚĆ POLSKIE IDEALNE MIASTO RENESANSOWE RENESANS W URBANISTYCE SKANDYNAWSKIEJ PODSUMOWANIE ZAKOŃCZENIE NOTY BIOGRAFICZNE BIBLIOGRAFIA WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI STRESZCZENIE SUMMARY Indeks

7 OD AUTORA Miło mi oznajmić, że książka, którą Państwo trzymacie w ręku, jest pierwszą pozycją z nowej serii wydawniczej TEKA ZACHODNIOPOMORSKA, została zainicjowana w związku z utworzeniem Katedry Historii i Teorii Architektury na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Chciałbym tu przede wszystkim podziękować całemu Zespołowi Katedry, który przyczynił się do realizacji idei założenia TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ. Podziękowania należą się w szczególności dr Agnieszce Rek-Lipczyńskiej i dr Izabeli Kozłowskiej, których starania i siła perswazji przekonały wiele osób do tej cennej inicjatywy. Chciałbym również podziękować Pani Dziekan WBiA prof. Marii Kaszyńskiej, Rektorowi ZUT w Szczecinie, Panu Prof. Włodzimierzowi Kiernożyckiemu oraz Marszałkowi Województwa Zachodniopomorskiego Olgierdowi Geblewiczowi, za finansowe wsparcie tej inicjatywy, Recenzentom za przychylne recenzje oraz wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej monografii oraz nowej serii wydawniczej. Mam nadzieję, że dzięki zaangażowaniu całego Zespołu Redakcyjnego i dalszym wsparciu osób decydujących o finansowaniu publikacji, będzie możliwe zachowanie cykliczności tego wydawnictwa, a prace publikowane w kolejnych numerach TEKI będą reprezentowały wysoki poziom naukowy. Celem powstania tego cyklu wydawniczego jest zapisanie w zwartej formie serii wydawniczej prac badawczych prowadzonych na Uniwersytecie Zachodniopomorskim w Szczecinie związanych z historią materialną głównie w zakresie architektury, urbanistyki, krajobrazu i ochrony dziedzictwa w obszarze Pomorza Zachodniego. Oczywiście nie wykluczamy możliwości publoikowania również innych prac, których problematyka będzie zbieżna z tymi założeniami. Niniejszy pierwszy tom TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ stanowi monografię dotycząca historii rozwoju idei miasta w okresie od Antyku do Renesansu. Jest to praca, która stanowi kontynuację badań naukowych rozpoczętych w moim grancie własnym, zakończonym w 2011 roku publikacją o tytule: Miasto idealne i jego związki z urbanistyką europejską. Tamta publikacja poświęcona była zagadnieniu rozwoju idei idealizmu w kształtowaniu miast w Europie. Aktualnie opracowana monografia, 7

8 z jednej strony, ma charakter uzupełniającego kompendium historycznego do tamtej publikacji, z drugiej zaś jest publikacją niezależną, otwierającą dyskusję o wartości historii, o strukturze miasta historycznego i jej odniesieniu do miasta współczesnego. Jest też zachętą do eksplorowania przestrzeni miast historycznych, zwłaszcza w ich nie znanych lub nie rozpoznanych fragmentach, do znajdowania w nich reguł, zasad, którymi posługiwali się dawni ich fundatorzy, twórcy, inżynierowie i mieszkańcy. Odniesienie historii rozwoju miast do problemów współczesności pozwala na podejmowanie dyskusji o przyczynach obserwowanego dziś krytycznego stanu miast jako przestrzeni zurbanizowanej, współczesnego kryzysu miasta jako idei, a także inspiruje do dyskusji o wizji miasta jako habitatu przyszłości w kontekście istniejącej, niezwykle bogatej spuścizny historycznej. Życzę Państwu miłej lektury! Zbigniew Paszkowski 8

9 WPROWADZENIE Najpiękniejszą częścią architektury jest z pewnością ta, która traktuje o mieście, gdzie najliczniej skupiają się ludzie i kwitnie wiedza i ludzkie umiejętności 1 Pietro Cataneo Ryc. 1. Labirynt z portalu katedry w Lucca (Włochy). Ilustruje pojęcie miasta jako nieodgadnionego labiryntu, miasta które mimo harmonijnego schematu kompozycyjnego, o pozornie prostym rysunku jest trudne do eksploracji i jednoznacznego zrozumienia. Miasta są materialnym obrazem i świadectwem tworzących je cywilizacji. Cywilizacja europejska, kształtowana od czasów antycznych, przejawia się między innymi w ukształtowaniu koegzystencji społecznej w formie miast, które stanowią organizmy osadnicze o specyficznych formach architektonicznych. Ta specyfika polega na hierarchicznym i kompozycyjnym podporządkowaniu elementów składowych określonej całości. Każdy element miasta ma swoje określone miejsce, znaczenie i funkcję. Miasto, to byt zorganizowany, to forma osadnicza zasadniczo odróżniająca się od osadnictwa spontanicznego, bezplanowego, żywiołowego, jakie pojawia się w tych rejonach świata, gdzie brakuje sformułowania czytelnych zasad organizacji przestrzennej i społecznej. 1 P. Cataneo, I Quattro Primi libri di Architettura, Vinegia 1554, [za:] T. Zarębska op. cit. s

10 Dążenie do idealizacji form osadniczych, widoczne w wielu przykładach ukształtowania miast jest równoczesne z wyrazem woli do uporządkowania życia społecznego i gospodarczego. W cywilizacji europejskiej to forma miasta i jego organizacja dominowały nad żywiołowym i nieskoordynowanym rozwojem osadniczym. Miasta uzyskiwały spójny kompozycyjnie i przestrzennie oraz jednolity formalnie charakter, co w zdecydowany sposób odróżniło je od form osadnictwa wiejskiego, czy od form osadniczych występujących w krajach islamskich. Pojęcie urbanistyki można traktować jako sublimację ustnej i pisanej tradycji wielu kultur składających się na cywilizację europejską. Nie sposób mówić o mieście współczesnym, będącym spadkobiercą historii, nie sięgając do źródeł rozwoju idei form osadniczych, historii myśli urbanistycznej i jej osiągnięć w kształtowaniu miast. Historia rozwoju miast pokazuje, że miasta stanowiły formę utrwalania władztwa nad określonymi terenami. Różne były motywy i formy prawne zakładania miast, różni też fundatorzy. W czasach antycznych nowe miasta zakładali na zdobywanych terenach Fenicjanie, Grecy, Etruskowie, Rzymianie. W Średniowieczu lokacje nowych miast generowały fundacje królewskie, książęce czy biskupie. W czasach podbojów kolonialnych, pozyskiwanie nowych terytoriów wiązało się z zakładaniem miast na wzór europejski i było formą utrwalania nowego porządku przestrzennego, prawnego, religijnego i społecznego. System zabudowy miasta był wynikiem określonego systemu prawnego, w którym określane były główne funkcje miasta, obowiązki obywateli i ich wzajemne relacje współpracy i podległości. Kompozycja miasta jako całości i architektura poszczególnych tworzących je obiektów podkreślała ich znaczenie, wzajemne relacje. Uniformizacji struktur przestrzennych miast, charakteryzujących się mniej lub bardziej regularnym układem ulic, placów, rynków, fortyfikacji, siedziby władcy, samorządu miejskiego i innych budowli publicznych i mieszkalnych, towarzyszyła zawsze indywidualizacja poszczególnych obiektów dzięki czemu nadawano architekturze i przestrzeni publicznej miast określony charakter odpowiadający aspiracjom, i statusowi społecznemu właścicieli. Z rozczytania urbanistyki historycznej można wiele wywnioskować o sposobie życia mieszkańców ich wzajemnej współpracy i sposobie organizacji społecznej. Mimo zmian w procesie historycznego rozwoju osadnictwa europejskiego, licznych wojen, zniszczeń w obszarach miast, przesunięć granic i zmian etnicznych, każde miasto posiada pewien charakterystyczny kod genetyczny, będący wypadkową topografii, architektury, historii i lokalnych tradycji, które zapisane są zarówno w przestrzeni jak i w pamięci mieszkańców. 10

11 Katastrofy żywiołowe, wojny i inne formy gwałtownego niszczenia miast, z jakimi co jakiś czas mamy do czynienia, tworzą niepowetowane straty dla miast i tym samym dla całej cywilizacji europejskiej. W bolesny sposób przypominają o tym współczesne, barbarzyńskie wydarzenia w historycznym mieście Palmyra w Syrii, gdzie skuto unikatowe rzeźby, a pozostałości architektury wspaniałej kultury antycznej, pieczowowicie odrestaurowywane przez ostatnie dziesiątki lat wysadzono w powietrze. Niszcząc zabytki cywilizacji śródziemnomorskiej, paradoksalnie Państwo Islamskie potwierdza wagę, jaką powszechnie przywiązuje się do materialnego świadectwa tej cywilizacji. W destrukcji pozostałości archeologicznych widzi możliwość wymazania rzeczywistej historii i pisania jej od nowa, wg własnego, zbrodniczego kodu. Pamięć jest jednak silniejsza i nie ma takiej siły, która mogłaby wymazać z niej zarówno formy ukształtowania miast, architektury i sztuki jak i zbrodnicze działania wobec nich. Miasta europejskie zburzone w wyniku destrukcyjnych wojen światowych zostały odbudowane dzięki przechowaniu ich w zbiorowej pamięci. Współczesna inicjatywa studentów Uniwersytetu w Cambridge, aby odtworzyć wirtualną Palmyrę, jest również przykładem podjęcia próby zachowania historycznej spuścizny w pamięci globalnej. W świecie niestabilnym, o zmiennej polityce i nieustalonych priorytetach, w świecie rządzonym emocjami i żądzą zdobywania władzy i coraz większego wpływu na otoczenie w sensie społecznym, gospodarczym i przestrzennym, coraz trudniej realizować racjonalne postulaty ochrony dziedzictwa kulturowego. Coraz trudniej przebić się do społecznej świadomości z przesłaniem o wartości historii, jako skarbnicy wiedzy nie tylko wiedzy o przeszłości, ale również wiedzy stanowiącej wytyczną do podejmowania działań współcześnie, w duchu kontynuacji rozwoju cywilizacyjnego. Warto zacytować wybitnego znawcę urbanistyki, autora wielu publikacji na ten temat, Profesora Wacława Ostrowskiego: Historia budowy miast powinna być wędrówką po Akropolach wspaniałych i skromnych, po miastach pnących się na wzgórza i położonych w dolinie, ( ) wędrówką, która pozwala na poznać i zrozumieć ważną dziedzinę kultury ludzkiej, zastanowić się nad źródłami osiągnięć, ale i niepowodzeń, przy zakładaniu rozbudowie i przebudowie miast. 2 Spojrzenie w przestrzeń historii pozwala na ocenę problemów dzisiejszych w długiej perspektywie czasu. Pokazuje też, że wiele problemów urbanistycznych, wynikających z formy wspólnego zamieszkiwania określonej, ograniczonej przestrzeni, mimo gwałtownego i wielostronnego rozwoju cywilizacyjnego, nie zostało rozwiązanych do dziś. Zaliczyć można do nich problemy nierówności społecznej, wykluczenia społecznego, sprzeczności celów i sposobów użytkowania przestrzeni miast przez różne grupy społeczne, róż- 2 W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Ludzie i środowisko, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s

12 nych użytkowników tej przestrzeni. Problemy te były w przeszłości i są nadal palące i w różnym stopniu pozostają wciąż nie rozwiązane. Dzieje się tak mimo, że ideał miasta zarówno w historii rozwoju miast, jak i współcześnie, stawiał i nadal stawia sobie za cel osiągnięcie optymalnego społecznego współistnienia w przestrzeni i kreowanie form kompozycji tej przestrzeni w sposób najlepszych z możliwych. Mimo zdobyczy techniki, rozwoju cywilizacyjnego, pojawia się nostalgia w stosunku do przeszłości, jej wyidealizowany obraz, zaklęty w pięknie zabytkowej architektury, w harmonijnym rozplanowaniu miast, zarówno pod względem geometrycznym, jak i organicznym, w ich dostosowaniu do ludzkiej skali. Skala przestrzeni publicznych współczesnych miast i zespołów urbanistycznych, często nawiązuje do historii. Ten rodzaj nostalgicznego przywiązania do przeszłości jest próbą osiągnięcia stabilności opartej na zamrożeniu czasu, powstrzymaniu jego coraz bardziej burzliwego przepływu, obfitującego zmiennością. Człowiek bowiem nie zmienił się aż tak bardzo, jak zmienia się otoczenie jego życia. Jestem przekonany jednak, że bardziej niż krajobrazowe i nostalgiczne ujęcie historii rozwoju miast, ważne jest zrozumienie zasad, jakimi kierowano się przy wytyczaniu ich planów lokacyjnych, kreowaniu struktur miejskich. W tych zasadach kryje się bowiem nie tylko głęboka wiedza o mieście jako o pewnym utworze, spójnym kompozycyjnie, tworzącym muzykę, w której poszczególne nuty-budynki mają swoje określone miejsce, a ulice wyznaczają interwały i rytmizują utwór, ale również wiedza o podstawach społecznego współistnienia. W Polsce, tak jak i w wielu innych krajach Europy Wschodniej, odbudowa społecznego współżycia, współdziałania właśnie na bazie tworzonych zespołów urbanistycznych, stanowi jedno z wyzwań społeczeństwa obywatelskiego podzielonego i zatomizowanego dążeniem do uzyskania wolności w wymiarze indywidualnym. Ta wolność rozumiana jest, niestety, coraz częściej w kategoriach sobiepaństwa, nie oglądania się na innych, niekompatybilności z wolnościami innych osób, nietolerancją. Miasta, jak pokazuje ich historia są utworami przestrzennymi, w których dominuje charakter dobra publicznego. Są mechanizmami, w których poszczególne części stanowią wzajemnie uzależnione od siebie tryby, które muszą działać, a każda awaria oddziałuje na całość układu. W historii urbanistyki europejskiej doszukać się można wielu koncepcji miasta, które różnią się w zależności od przyjętej filozofii, od układu społecznego, tradycji kulturowej i warunków ekonomicznych i społecznych. Historia koncepcji miasta idealnego jest tak stara jak historia ludzkiego osadnictwa. Jest wyrazem nieustannego dążenia do poprawy warunków życia i rozwiązania pro- 12

13 blemów, które powstają w sytuacji zagrożenia zewnętrznego, braku możliwości indywidualnej realizacji własnych celów życiowych mieszkańców miast czy w sytuacji przeludnienia. Miasta w okresie antycznym, w Średniowieczu i czasach Renesansu były miastami wielokulturowymi, gdzie podstawę rozwoju stanowił handel i rzemiosło, a rozwój cywilizacyjny następował w kontakcie z innością, głównie w procesie wymiany towarowej. Społeczeństwa, które nie miały możliwości uzyskania tej różnorodności z racji położenia oddalonego od głównych szlaków handlowych lub jej do siebie celowo nie dopuszczały, rozwijały się znacznie wolniej. Przykładem może być szybszy rozwój i bogacenie się miast portowych, miast które tworzyły związki handlowe, jak np. miasta związku hanzeatyckiego. Sprzeczność między uporządkowaniem miasta, a nawet kraju, a otwarciem na różnorodność, na nowe trendy i rozwiązania jest pozorna. W dobie Renesansu głównym elementem nowego podejścia do sztuki i społeczeństwa było przekonanie, że powiązanie inicjatyw indywidualnych ze społecznymi oraz działań estetycznych z wiedzą techniczną, pozwoli na poprawę warunków bytu społecznego. Dla historii współczesnej urbanistyki europejskiej niewątpliwie kluczowym okresem był okres późnego Średniowiecza, tj. X-XII wieku, kiedy dzięki lokacji wielu setek nowych miast, powstawały zręby współczesnej struktury osadniczej. Brak jest jednak jednoznacznych przekazów pisanych związanych z podstawami ideowymi, uwarunkowaniami i zasadami geometrycznego wytyczania miast przy ich lokowaniu w okresie średniowiecznym. Historia formułowania idei miast idealnych, choć sięga głęboko w starożytność, dla nowożytnej przestrzeni urbanistycznej rozpoczyna się w okresie renesansu, w którym idee odrodzenia budowane były na styku tradycji judeochrześcijańskiej z tradycją grecką, reprezentowaną głównie przez Arystotelesa i Hippodamosa z Miletu, oraz tradycją rzymską, z całym systemem budowy miastkolonii warownych na planie obozu rzymskiego. Miasto budowane według określonych zasad, z prymatem geometrycznego ukształtowania, jest jedną z ustnych i pisanych tradycji wszelkich kultur, a kultury judeochrześcijańskiej w szczególności. Ten charakter szczególny wynika z założeń chrześcijańskiej filozofii: zjednoczenia, centralności, osiowości i uniwersalności. Powiązanie ideologii chrześcijańskiej z systemami filozofii egipskiej, greckiej i rzymskiej umocniło uniwersalizm europejskiej kultury. Jednakże motyw idealizmu nie jest jednakże związany wyłącznie z tradycją judeochrześcijańską i jest obecny również i w innych kręgach kulturowych. Warto wymienić tu jeden z najbardziej znamieni- 13

14 tych tekstów w historii humanistyki autorstwa Ibn Chalduna 3 z 1377 roku o nazwie Maguaddimah (Wstęp do historii) 4. Chaldun omawia w nim m.in. problematykę miast w niezwykle szerokim aspekcie. Pisze, że miasta powinny zapewnić mieszkanie, schronienie, bezpieczeństwo, społeczną afiliację i spokój. Chaldun definiował miasto jako świadectwo cywilizacji, wysoko ceniąc status społeczny i znaczenie kulturowe architekta jako twórcy idealnego miasta. Te idealne kształty miast ich wartości przestrzenne, artystyczne i techniczne są przedmiotem ochrony prawnej jako dziedzictwo kultury. Trzeba to dziedzictwo zachować dla przyszłych pokoleń w możliwie najlepszym stanie, jako świadectwo rozwoju naszej cywilizacji. CEL PUBLIKACJI Celem tego opracowania jest prześledzenie historii urbanistyki europejskiej pod kątem rozwoju idei kształtowania formy miasta, jego typologii i wewnętrznych struktur oraz określenia zachodzących współzależności pomiędzy głoszonymi teoriami i realizowanymi miastami o idealnych założeniach a rzeczywistością. Szczególny akcent położony został na analizę przestrzenną miast, które były miastami planowanymi jako nowe miasta, w całości. Miasta planowane, miasta idealne były podporządkowane pewnym założeniom filozoficznym, socjotechnicznym lub funkcjonalnym, miały nie tylko znaczenie praktyczne, ale także znaczenie estetyczne i symboliczne. W wielu przypadkach projekty takich miast, były projektami autorskimi określonych twórców-wizjonerów lub doświadczonych agrimensorów i inżynierów. Nowe założenia miejskie stanowiły podstawę budowy struktury osadniczej w Europie, a tym samym stworzyły podwaliny dla urbanistyki światowej. Naukowym celem badawczym jest wykazanie, że historia urbanistyki europejskiej legitymuje się na przestrzeni historii cywilizacji europejskiej niezwykłą ciągłością rozwoju i że wypracowane w okresie antycznym formy miasta i jego struktury, mimo dziejowych zawirowań, zmian politycznych, nowych prądów i idei, są wciąż kontynuowane i nie tracą swej zasadniczej wartości jako przestrzennej formy życia społecznego. Nawet więcej, że próby zbyt odległego odejścia od wypracowanych przez 3 Ibn Chaldun arab. ( نودلخ نبا ) jeden z najznakomitszych filozofów arabskich, historyk, socjologii, uznany jako prekursor politologii i ekonomii Przypisuje się mu stworzenie arabskiej filozofii historii i socjologii. Jego dzieła wywarły duży wpływ na kulturę w okresie średniowiecza w Europie. Dzieciństwo spędził w Tunezji i Maroku. Podróżował po Hiszpanii, północnej Afryce, Egipcie, gdzie spędził ostatnie dni. Pozostawał w służbie władców północnej Afryki i Granady. Był m.in. autorem dzieł Kitab al-ibar i Muqaddimah. (wg z nowatorskiej, jak na tamte czasy, koncepcji racjonalnego wyjaśniania zjawisk historycznych i społecznych. 4 Maguaddimah (Wstęp do historii), dzieło Ibn Chalduna, w którym opisał historię ludów arabskich berberyjskich i perskich. Ponadto zawarł w swym dziele myśl asabiyah, rozumianą jako więź grupowa. 14

15 stulecia wzorców zamieszkiwania, obecne w różnego rodzaju nowych prądach estetycznych i filozoficznych, odnoszących się do kształtowania form życia społecznego, są drogami fałszywymi, nie dającymi w ogólnym bilansie lepszych rozwiązań przestrzennych. W szczególności chciałbym też wykazać, że miasta położone na terenie obecnej Polski, założone na prawie niemieckim w okresie XII-XIV w., o układach szachownicowych, owalnym kształcie fortyfikacji i placu rynkowym w środku, mają rodowód pochodzący (pośrednio) z okresu antycznego, grecko-rzymskiego. Interesujące jest również przyjrzenie się sylwetkom inspiratorów i autorów projektów urbanistycznych nowych założeń miejskich na przestrzeni historii, w zakresie na jaki pozwala dostępna wiedza. STAN BADAŃ Problematyka historii budowy miast stała się tematem istotnym pod koniec XIX w., kiedy rozwój przestrzenny i przemysłowy miast stał się uciążliwy dla mieszkańców. Niezadowolenie ze stanu istniejącego stało się bezpośrednią przyczyną powstawania wielu prac naukowych tworzących podwaliny współczesnej urbanistyki. Z prac o charakterze syntetycznym, jakie powstały w tym okresie na uwagę zasługuje monografia Alberta E. Brinckmanna 5. Z badaczy, którzy w tym okresie zapisali się w sposób szczególny w historii rozwoju wiedzy o budowie miast wymienić należy Ebenezera Howarda, Christophera Kleibera, Camillo Sitte, Joseph Stubbena, a także polskich autorów, jak Romana Felińskiego, Ignacego Drexlera, Karola Maleczyńskiego i innych. Na ogół jednak zagadnienie teorii i budowy miast przedstawiane jest jako jeden z elementów historii rozwoju sztuki. Myśl urbanistyczna, jako specyficzna dziedzina sztuki, która może być rozpatrywana tle innych dokonań danego okresu historycznego, wydaje się jeszcze niezbyt doceniana. Dotyczy to również analiz krytycznych współczesnej urbanistyki. Stopniowo też historia budowy miast z obszaru wiedzy historii sztuki wydziela się jako odrębna dyscyplina, którą interesują się architekci i urbaniści. Do najbardziej znanych dzieł opisujących rozwój budowy miast należą wielotomowe dzieło Gutkinda 6, opisujące w poszczególnych tomach rozwój miast poszczególnych regionów 5 Brinckmann A.E., Stadtbaukunst vom Mittelalter bis zur Neuzeit [w:] Handbuch der Kunstwissenschaft, Berlin Gutkind, E.A., Urban Development vol. 1-8,

16 Europy, obszerne, bogato ilustrowane dzieło włoskiego profesora L. Benevolo 7, tłumaczone na wiele języków, wspaniałe książki L. Mumforda 8 dotyczące interpretacji historii urbanistyki, a także seria książek poświęconych różnym wybranym problemom historii urbanistyki, autorstwa amerykańskiego profesora S. Kostoffa 9. Cennym opracowaniem naukowym jest A.E.J. Morrisa 10, który w interesujący sposób omawia rozwój form urbanistycznych na przestrzeni wieków, koncentrując uwagę na kształcie rozplanowania miast. Tu jednak w ogóle brak jest przykładów miast z terenów polskich. Nasuwa to ważne spostrzeżenie, że historia urbanistyki polskiej, jak do tej pory, nie znalazła większego zainteresowania w literaturze światowej, mimo masowego zakładania miast na tym obszarze, zarówno w okresie XI-XIV w., jak i w epoce Renesansu, o intrygujących, regularnych kształtach. Nowe światło na rozplanowanie miast średniowiecznych uważanych w literaturze urbanistycznej dość powszechnie za miasta o strukturze organicznej rzuca praca badawcza K. Humperta i M. Schenka 11, w której autorzy dowodzą istnienia dość złożonego, w sensie geometrycznym, planowania przestrzennego w Średniowieczu i planowego ukształtowania złożonych układów przestrzennych wielu miast średniowiecznych. W polskiej literaturze również znajduje się wiele pozycji dotyczących historii urbanistyki i rozwoju teorii urbanistycznych. W okresie międzywojennym badania nad rozwojem miast prowadzili Oskar Sosnowski 12, Stanisław Herbst 13, Juliusz Starzyński, Michał Walicki, Zofia Wartołowska, Jan Zachwatowicz, Władysław Tomkiewicz 14, Janusz Witwicki, Jerzy Topolski 15, Henryk Samsonowicz 16, Wojciech Trzebiński 17. Zestawień literatury okresu międzywojennego dokonali Stefan Krakowski 18 i Lech Zimowski 19. W okresie po II wojnie światowej badania kontynuowane sa z jeszcze większą intensywnością, gdyż Polska wymagała odbudowy tysięcy miast i osiedli, a urbanistyka była postrzegana jako istotne narzędzie polityczne i tak też była wykorzystywana. W tym okresie badania nad historią rozwoju miast prowadzili: Kazi- 7 Benevolo L., The History of the City, Mumford L., The City in History, Harcourt, 1961, 1989, Kostof S., The City Assambled: The Elements of Urbn Form Through History, Thames & Hudson, London, 1992; Kostof S., The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History, Thames & Hudson, London, Morris A.E.J.., History of Urban Form. Before the Industrial Revolution, Longmann Group Ltd, Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung. Das Ende vom Mythos der gewachsenen Stadt, Stuttgart Sosnowski O., O planach osiedli sprzężonych w Polsce, BHSiK, IV, 1935 z. 2, tenże, Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, wyd. ZAP PW, t. II, Warszawa Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, Architectura Militaris, wyd. ZAP PW, I, Warszawa 1936, 14 Tomkiewicz W., Witwicki J., Lwów, Dzieje wojenne obwarowania miasta, II, Warszawa Topolski J., Badania nad dziejami miast w Polsce, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, VI, 1960, z Samsonowicz H., Badania nad dziejami miast w Polsce, Kwartalnik Historyczny LXXII, Trzebiński W., Polskie renesansowe założenia urbanistyczne stan i problematyka badań, KAiU, III, 1958 nr 3-4, s ; tenże, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII w, ZHAiU PAN, Warszawa 1962, 18 Krakowski S., Problematyka miejska w historiografii polskiej. Informacje bibliograficzne, Łódź Zimowski L., Budowa i zagospodarowanie miast i osiedli. Zarys bibliografii urbanistyki polskiej, Poznań

17 mierz Dziewoński 20, Wojciech Kalinowski 21, Kazimierz Wejchert 22, Wacław Ostrowski 23, Tadeusz Tołwiński 24, Stanisław Arnold, Aleksander Gieysztor, Janusz Pudełko, Felicjan Tłoczek, Władysław Czarnecki i wielu innych. W badaniach koncentrowano się na poszczególnych regionach i miastach. Obszarem Pomorza Zachodniego zajmowali się m. in. Lech Leciejewicz 25, Tadeusz Zagrodzki, Michał Witwicki, Kazimierz Dziewoński, Stanisław Latour i inni. Kompleksowe opracowanie dziejów Pomorza przedstawił Gerard Labuda 26. Szczegółową analizę badań, jakie prowadzono w okresie od roku 1945 do 1975 przedstawił Wojciech Kalinowski 27. Z pewnością na uwagę zasługują również późniejsze prace pracowników Wydziału Architektury w Warszawie, między innymi prof. T. Zarębskiej 28 dotyczące rozwoju miast w szczególności w okresie Renesansu, prof. W. Ostrowskiego 29, krakowskiego prof. W. Zina z zespołem 30 w odniesieniu do rewaloryzacji miast w Polsce po II wojnie światowej, a także, wydane w charakterze podręczników dla studentów kierunku architektura i urbanistyka, książki: T. Wróbla 31, M. Książka 32, W. Czarneckiego 33, jak również publikacje naukowe o ukierunkowanej tematyce, jak R. Eysymontta 34 dotyczące miast z okresu Średniowiecza na terenach Dolnego Śląska. Zwraca uwagę również praca z historii urbanistyki J. Słodczyka 35. Wiele opracowań cząstkowych, problemowych i wycinkowych znaleźć można również w publikacjach wydawanych lokalnie przez wiodące uczelnie w Kraju oraz PAN 36 czy towarzystwa naukowe 37. Na półkach księgarskich pojawia się też dużo publikacji popularnonaukowych o mia- 20 Dziewoński K., Zagadnienia rozwoju miast wczesnośredniowiecznych w Polsce, KAiU II, 1957 z ¾, s Kalinowski W., Zarys historii budowy miast w Polsce do poł. XIXw., Uniwersytet M. Kopernika, Toruń 1966; tenże, Miasta polskie w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, KAiU, VI 1963, z. ¾, s Wejchert K., Miasteczko polskie jako zagadnienie urbanistyczne, Wyd. Ministerstwa Odbudowy, nr 11,12, Warszawa Ostrowski T., Historia budowy miast, Warszawa Tołwiński T., Urbanistyka, Wyd. III t. I i II, Wyd. Ministerstwa Odbudowy nr 11 i 12, Warszawa Leciejewicz L., Początki miast nadmorskich na Pomorzu Zachodnim, IHKM PAN, Warszawa-Wrocław-Kraków Labuda G.[red.], Historia Pomorza, praca zbiorowa, I-II, Poznań 1969, wyd. II Poznań Kalinowski W., Badania nad historią budowy miast polskich w trzydziestoleciu, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN t. XX Zeszyt 2, PWN, Warszawa Zarębska T., Miasto idealne. Renesansowa mrzonka czy program działania, Architektura nr 4/1984, s ; Zarębska T., Miasto idealne kawalera Giorgia Vasariego, Warszawa 1962; Zarębska T., Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Arkady Warszawa 1971; Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko., Oficyna Wydawnicza politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996, wyd. II Zin W. [z zespołem], Zabytki architektury i urbanistyki w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne [red. W. Kalinowski], Arkady Warszawa Wróbel T., Zarys historii budowy miast, Ossolineum Książek M., Materiały pomocnicze do studiów w zakresie historii urbanistyki, Politechnika Krakowska, Kraków Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t.i, Wiadomości ogólne, planowanie przestrzenne, PWN, Warszawa, Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki Europejskiej, Via Nowa, Wrocław Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast, Uniwersytet Opolski, Opole Czasopismo Techniczne wyd. przez Politechnikę Krakowską, Przestrzeń i Forma wydawane przez ZUT w Szczecinie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN i inne. 37 Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa wydało pracę zbiorową [red. J. Wyrozumski] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Kraków Niestety publikacja, choć przedstawiająca niezwykły, szczegółowy obraz rozwoju Krakowa, jest bez ilustracji. 17

18 stach, jak choćby np. A.W. Kulika Miasta Polskie 38, które jednak nie posiadają w swej treści zagadnień naukowych, ani nawet planów miast, a jedynie zdjęcia i rysunki obiektów architektonicznych. Pozycje literaturowe dotyczące urbanistyki współczesnej ukierunkowane są głównie na analizę współczesnych projektów i ich realizacji lub współczesnych zagadnień teorii projektowania, w niewielkim stopniu odnosząc się do rozwoju myśli urbanistycznej, idei jakie towarzyszyły budowie miast na przestrzeni ich bogatej historii. Współczesnym, najchętniej wykorzystywanym źródłem informacji jest Internet. Niestety w sieci dostępna jest niewielka stosunkowo ilość publikacji i badań dotyczących historii urbanistyki. Zastanawiające jest również, że na wielu stronach Internetowych istniejących miast brak jest informacji kartograficznej o dawnym kształcie miasta, pochodzeniu jego ukształtowania, rozwoju przestrzennym, formach urbanistycznych, oraz, że zainteresowanie historią miast, jako nośnikiem ich tożsamości w czasach współczesnych jest zadziwiająco małe. METODA BADAWCZA Niezliczona ilość badań prowadzonych w poszczególnych okresach oraz w różnych obszarach badawczych powoduje, że ilość wiedzy i literatury na temat urbanistyki jest niezmiernie obszerna. Określenie metody badawczej wydaje się w tym gąszczu informacyjnym niezwykle istotne. Literatura już od pewnego czasu straciła wyłączność na gromadzenie i przekazywanie wiedzy. Główną rolę w tej dziedzinie przejmują współczesne środki gromadzenia informacji, jak Internet. Stwarzają one możliwość zapoznawania się w sposób szczegółowy z historią i materiałami bibliograficznymi każdego miasta na Ziemi, z historycznymi ilustracjami, jak i współczesnym stanem miast, fotografią satelitarną, pomiarami geodezyjnymi itd. Ilość informacji powoduje, że konieczne jest wybranie metod selekcji materiału informacyjnego i znalezienie swojej ścieżki badawczej. Analiza bibliograficzna i równolegle prowadzona analiza Internetowa pokazuje mankamenty i niedoskonałości każdej z tych ścieżek. Bibliografia jest trudniejsza w dostępie, wymaga kwerend bibliotecznych, znajomości języków obcych. Głęboka wiedza zawarta w książkach, na ogół nie występuje w Internecie, o ile książki nie zostały wydane w formie elektronicznej. Internet zwycięża swą powszechną dostępnością, lecz na ogół informacje ważne i prawdziwe są przemieszane z opiniami i sugestia- 38 Kulik A.W., Miasta polskie. Najpiękniejsze zespoły zabytkowe. Arkady, Warszawa

19 mi, gdyż znacząca większość publikowanej w Internecie informacji nie podlega wartościowaniu, recenzowaniu, weryfikacji, jak to ma miejsce w przypadku literatury drukowanej. Internet podaje wszystko, co zostało do wpisane do sieci i jest dostępne ale bez koniecznej segregacji, wyboru, komentarza, oceny wiarygodności. Dlatego też, pozyskiwane z Internetu dane i informacje powinny być krzyżowo sprawdzane z informacjami z innych źródeł, by uniknąć błędów merytorycznych lub nieścisłości. Natłok i zróżnicowanie formatów informacji internetowych nie sprzyja też systematyczności w prowadzeniu badań. Należy mieć na uwadze, że prowadzenie badań naukowych powinno wnosić do nauki nowe wartości i jakości. Indywidualnie skonstruowana ścieżka badawcza, łącząca w sobie zarówno badania własne w tym przypadku poprzez analizę kluczowych przykładów miast z autopsji, tradycyjną analizę bibliograficzną, kartograficzną, ikonograficzną, aż to kwerendy internetowej, prowadzi do spostrzeżeń i konkluzji autorskich, które, jak mam nadzieję, wnoszą pewne nowe spojrzenie na omawiane zagadnienia i, jak mam nadzieję, stanowią również nowe wartości w nauce. ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE W szerszym ujęciu pojęcia miasto idealne mieści się również zagadnienie miasta zaplanowanego, tj. miasta, które zostało wybudowane w całości na podstawie jednego, wcześniej opracowanego planu urbanistycznego lub serii działań planistycznych rozłożonych w czasie. Miasta zaplanowane zawsze były nośnikami pewnych idei przestrzennych, jako, że budowa nowego miasta nie jest realizowana bez przyczyny. Miasta idealne o charakterze utopijnym, pozostawały najczęściej w sferze wirtualnej i nie były przedmiotem realizacji. Zaś pojęcie miasta planowane odnosi się do miast realizowanych w całości lub do realizowanych fragmentów, dzielnic, zespołów. Idealizm planowania miast wynika z przyjęcia ogólnego, apriorycznego założenia, że proponowany układ przestrzenny będzie odpowiadał potrzebom mieszkańców, będzie właściwie dostosowany do topografii, do planowanej funkcji, jakie miasto ma spełniać. Ciekawe jest prześledzenie historii miast planowanych i budowanych od nowa. Jakie przesłanki brano pod uwagę przy planowaniu i realizacji całych nowych kompleksów miejskich? Czy dziś możemy z historii planowania nowych miast wyciągnąć pozy- 19

20 tywne wnioski dla przyszłości budowy miast? Na ile forma urbanistyczna miasta, jej regularność, sprzyjała rozwojowi miasta i łatwości jego użytkowania? Miasta nowo zaplanowane powstawały na ogół w określonych, sprzyjających warunkach społeczno-ekonomicznych i politycznych. W obszarze europejskim nowe lokacje miast często powstawały przy istniejących już wcześniejszych układach osadniczych. Poza genezą praktyczną powstawiania miast, jako miejsc wymiany towarowej, miejsc o charakterze obronnym, zapewniających bezpieczeństwo mieszkańcom i kontrolowanemu terytorium, warto zwrócić uwagę na genezę symboliczno-kultową, gdzie rozwój miasta opierał się na kultach religijnych. Wiele znaczących ośrodków miejskich było rozbudowywanych, ale nie we współczesnym rozumieniu tego słowa, gdyż dzięki fortyfikacjom miasta uzyskiwały formy zamknięte przestrzennie. Rozbudowa następowała na zasadzie pączkowania lub doklejania, o kolejne nowe organizmy miejskie, często również ufortyfikowane, mające na celu uzupełnienie i rozbudowę ośrodka podstawowego. Patrząc na historię kultury europejskiej kompleksowo, można wyodrębnić okresy historyczne, w których tworzenie nowych miast w sposób szczególny ulegało nasileniu. Są to: okres starożytnej Grecji, tworzenia planowanych miast greckich na bazie ortogonalnych schematów planów miast, zarówno na rdzennych terenach greckich, jak również kolonii w Azji Mniejszej i na Sycylii, okres kultury etruskiej, zakładanie miast według rytuału etruskiego, okres starożytnego Rzymu, zakładania nowych miast w podbijanych rejonach Europy i Afryki, okres Średniowiecza, zakładania nowych miast w postaci miast-twierdz w newralgicznych i kluczowych miejscach dla obronności, miast-ośrodków rozwoju handlu czy miast-ośrodków kultu religijnego, okres Renesansu, z nowymi projektami miast i realizacjami opartymi na traktatach teoretycznych, okres Baroku, z wprowadzeniem nowych wielkoprzestrzennych kompozycji urbanistycznych, okres Oświecenia, okres naukowych odkryć, racjonalizmu, w którym zaznaczyły się nowe trendy w urbanistyce związane z architekturą organiczną oraz z pierwszymi doświadczeniami w zastosowaniu inżynierii społecznej, okres ery przemysłowej (od XVIII do XX wieku), kiedy to nowe miasta miały na celu przyciągnięcie do pracy w przemyśle rzesz nowych robotników, oferując im godziwe warunki zamieszkania w osiedlach robotniczych, 20

21 okres modernizmu tworzenia nowej wizji miasta jako różnorodnej przestrzeni zurbanizowanej, uwolnionej od gorsetu linii zabudowy i definiowanej zabudową przestrzeni publicznej, okres po II wojnie światowej, tworzenia nowych wizji miast po wojennej katastrofie, charakteryzujący się różnorodnością trendów w urbanistyce z przewagą modernizmu i próbami budowy nowych, idealnych miast. Ten podział chronologiczny jest również w dużej mierze podziałem na określone obszary, w których następował intensywny rozwój miast w swoisty, planowany sposób. W prezentowanym tu, skróconym zarysie historii budowy miast, dokonany został przegląd historii budowy miast w okresach historycznych od czasów starożytnych do Renesansu, ze zwróceniem uwagi na zagadnienia urbanistyki tych miast, które w swych założeniach miały stanowić miasta planowane jako nowe jednostki przestrzenne, miasta idealne jak na swój czas i panujące wówczas potrzeby. Przedstawiony poniżej wybór zagadnień i przykładów, odnoszący się do określonego czasokresu i przestrzeni europejskiej, nie może być jednak traktowany jako kompleksowe opracowanie historii urbanistyki. Jest to jedynie wycinkowe przedstawienie jednego z wielu zagadnień problemowych: genezy form ukształtowania nowych miast w Europie, w perspektywie historycznej, obejmującej czasokres od Antyku do Renesansu. 21

22 IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH Historia rozwoju urbanistyki greckiej jest tematem fascynującym, analizowanym i badanym przez wielu historyków sztuki, kultury, architektów i archeologów. Niewątpliwie, dla czytelności badań konieczne jest wprowadzenie chronologii i periodyzacji rozwoju urbanistycznego, co jest związane z burzliwymi dziejami historycznymi i okresami niezwykłego rozwoju cywilizacyjnego. W pracy niniejszej, w odniesieniu do urbanistyki greckiej zastosowano periodyzację przyjętą przez Aleksandrę Wąsowicz 39, która oparła się o prace takich badaczy historii miast greckich, jak A. von Gerkan 40, P. Lavedan 41, R. Martin 42, J.-B. Ward-Perkins 43 czy A. Giuliano 44. W niniejszej pracy przyjęto następującą periodyzację dziejów urbanistyki greckiej (wg A. Wąsowicz): okres wczesno archaiczny ( p.n.e.), okres przedmiejski, migracji i osadnictwa greckiego w basenie Morza Egejskiego; okres późno archaiczny ( p.n.e.), okres formowania się miast greckich; okres klasyczny ( p.n.e.), okres od wojen perskich i zniszczenia miast greckich, w tym Miletu (494 p.n.e.) oraz Aten i Olintu (479 p.n.e.), okres rozkwitu miast greckich, i odbudowy na planach regularnych; okres hellenistyczny, (323p.n.e. I w. n.e.), okres wzmożonej urbanizacji i hellenizacji po śmierci Aleksandra Macedońskiego. Miasta greckie, to jednostki osadnicze, które pełniły funkcje obronne, mieszkalne, jako ośrodki kultu religijnego usług, edukacji i wymiany towarowej. Dzisiejszy stan badań nie pozwala jeszcze na pełną znajomość rzeczy w tym zakresie. Wyniki badań w przeanalizowanych miastach wskazują, że część funkcji miejskich, takich jak funkcja ekonomiczna czy obronna, były wspólne dla wszystkich miast starożytnych. Natomiast inne funkcje, takie jak administracja polityczna, sądownicza, funkcje religijne stanowiły o specyfice wybranych miast. 45 Najistotniejszą funkcją każdego miasta greckiego była jego funkcja ekonomiczna, a rozwinięty handel, rzemiosło stanowiły o odmienności miasta względem wsi. Chociaż każde miasto greckie było powiązane z przynależnym mu obszarem wiejskim 39 A. Wąsowicz, Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Ossolineum, 1982, s A. von Gerkan, Griechische Stadtanlagen, Berlin- Leipzig P. Lavadan, Historie de l urbanisme, Antiquite-Moyen age, Paris R. Martin, L urbanisme dans le Grece antique, Paris J.B. Ward-Perkins, Cities of Ancient Greece and Italy: Planning in Classical Antiquity, New York A. Giuliano, Urbanistica delle citta greche, Milano Za: A. Wąsowicz, op. cit. s

23 (chora), a także wiele miast miało bezpośrednie powiązanie z morzem. Pozwalało to na uprawianie dalekosiężnego handlu, a także rybołówstwa. Druga charakterystyczna cecha miast greckich to funkcje administracyjno-polityczne. Funkcje te formowały się wraz z powstawaniem greckiej formy państwowości miast-państw, jaką były greckie polis. Polis stanowiła wspólnotę obywatelską, która podejmowała ważne decyzje na zgromadzeniach wspólnot. Wspólnoty składały się z mężczyzn kobiety, niewolnicy i przyjezdni nie byli jej członkami. Na bazie tego systemu powstało wiele systemów zarządzania: monarchiczny, oligarchiczny, aż do wykształcenia się ustroju demokracji ateńskiej. Miasta stanowiły symbole całego państwa, były miastami-państwami, posiadającymi niezależność gospodarczą. Stąd też nieobcy był im monumentalizm i skłonność do ustawiania pomników symbolicznych. Miasta greckie były też pierwotnie, zanim uformowały organizm o charakterze miejskim miejscami kultu religijnego. Funkcje kultowe często łączyły się integralnie z funkcjami sprawowania władzy politycznej, gdyż kult był czynnikiem spajającym lokalną społeczność miejską. W niektórych przypadkach kult religijny był wręcz główną przyczyną powstania miast lub znaczących zespołów architektoniczno-urbanistycznych. Do takich miast zaliczyć można: Delos, Delfy, Epidauros, Eleusis, czy Olimpię 46. Funkcje obronne miasta realizowane były w zależności od rzeczywistego zagrożenia. Obronne funkcje defensywne realizowane były przez zakładanie miast w miejscach trudno dostępnych, natomiast obronne funkcje ofensywne poprzez budowę fortyfikacji obronnych. Dobra lokalizacja miasta pod względem bezpieczeństwa oznaczała jego położenie w trudno dostępnym terenie, co w oczywisty sposób ułatwiało obronność, z drugiej zaś utrudniało rozwój miasta. Antyczne miasta greckie charakteryzowały się, odpowiednim do istniejących okoliczności, wyważeniem spełnianych funkcji miejskich, wykazując zdolność adaptacji do warunków zewnętrznych i zmiany funkcji wiodącej w razie zaistnienia takiej potrzeby. Trudność w analizie urbanistyki greckiej polega między innymi na tym, że miasta były samodzielne, niezależne, a ich rozwój przebiegał indywidualnie, w zależności od okoliczności. Niezmiernie istotną cechą antycznych miast greckich było ich powiązanie z terenem otaczającym i warunkami geograficzno-topograficznymi. Dotyczyło to zaplecza rolniczego, które sprawiało, że miasta były samowystarczalne w zakresie wyżywienia. Dzięki lokalizacji na aluwialnych równinach u ujść rzek do wybrzeża morskiego, za- 46 Ibidem, s

24 pewniały sobie zasoby wody słodkiej, żyzne tereny uprawne, możliwość korzystania z zasobów morskich i swobodny dalekosiężny transport i wymianę handlową. Według teorii Doxiadisa 47 projektowanie miast i ich realizacja w okresie klasycznym i hellenistycznym były prowadzone z matematyczną precyzją, która nie mogła być udziałem ówczesnych społeczeństw, znających jedynie zasadę koordynacji kąta prostego. Lokalizacje miast rzadko miały miejsce na płaskim terenie, lecz w krajobrazie, co powodowało, że ortogonalne systemy podziału przestrzeni musiały być odrzutowane na uwarunkowania topograficzne. Według Doxiadisa dominującą zasadą w projektowaniu miast był punkt widzenia człowieka, ustalający przestrzenny system koordynacji każdego punktu na planie poprzez określenie odległości od punktu stałego i zdefiniowanie kąta widzenia względem ustalonego kierunku. Doxiadis stwierdza, że jednym z najgłębszych prawd starożytnej Grecji było to, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Ta koncepcja była widoczna w organizacji środowiska życia człowieka: człowiek sam był centrum i punktem odniesienia w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej. Przestrzeń zabudowana i otwarta tworzyły jedność relację dychotomiczną convex-concave. Budynki były tak sytuowane, by podkreślać otaczający krajobraz i tworzyć relacje pomiędzy nim, a budowanymi zespołami urbanistycznymi. Badania Doxiadisa nad kształtowaniem zabudowy miast greckich prowadzą do interesujących rezultatów 48. Wiedzę tę wykorzystywał on w opracowywanych przez siebie współczesnych projektach urbanistycznych. Generalnie ujmując istnieją dwa zasadnicze typy osadnictwa miejskiego: typ naturalny (organiczny) i typ planowany. W przypadku urbanistyki antycznej Grecji, mamy do czynienia z występowaniem obu sposobów kształtowania miast równolegle, przy czym raz jeden, a raz drugi kierunek, uzyskuje pozycję dominującą 49. W zakresie miast planowanych, zakładanych na podstawie wcześniej opracowanych regularnych planów, wyróżnić można trzy rodzaje miast: miasta kolonie, miasta odbudowywane po zniszczeniach, 50 miasta uformowane w wyniku synojkizmu. Poniżej wymienione zostały wybrane miasta greckie, założone na planach regularnych w rozbiciu na poszczególne okresy historyczne: 47 Doxiadis C.A., Architectural Space in Ancient Greece, Cambridge, MIT Press, Ibidem 49 Ibidem, s Synojkizm to proces powstawania organizmu państwowego lub miejskiego, polis, z grup niezrzeszonej ludności wiejskiej lub przy tworzeniu się jednej polis z kilku istniejących uprzednio niezależnie. 24

25 OKRES ARCHAICZNY: Akragas /Agrygent/, Metapontion, Posejdonia, Selinunt, Kamarina, Naksos OKRES KLASYCZNY: Pireus, Milet, Goritsa, Haliejs, Priene, Olint, Neapol OKRES HELLENISTYCZNY: Alba Fucens, Aleksandria, Apameja, Pella, Demetris, Dura Europos, Kassope, Olbia Seuthopolis, Laodikeja, Ptolemais, Chersonez Taurydzki, Soluntum. MIASTA KOLONIE Grecy rozwinęli system budowy nowych miast, zwanym miastami-koloniami. Zjawisko to występowało już począwszy od przełomu II na I tysiąclecie p.n.e. na terenie Azji Mniejszej. Procesy kolonizacyjne przebiegały szczególnie intensywnie w okresie VIII-VI w p.n.e. i trwały dalej w okresie klasycznym i hellenistycznym. Okres ten nazwany został okresem Wielkiej Kolonizacji 51. Większość powstałych wówczas miast założonych została na planach szachownicowych. Miasta-kolonie zakładano na nowych terenach wówczas, gdy założycielskie miasta-matki nie mogły pomieścić i wyżywić swoich mieszkańców. Zapobiegano w ten sposób nadmiernemu rozrostowi miast i utracie kontroli nad nimi, a jednocześnie zdobywano nowe lądy, promując handel, współzawodnictwo i przedsiębiorczość. Grecy znaleźli rozwiązanie na uciążliwość rozrastających się miast budowali nowe miasta- kolonie, miasta-córki. Interesujący jest fakt, że miasta-kolonie w zadziwiający sposób zachowywały tradycję i kulturę miast-matek. Neapol to jedno z nielicznych miast-kolonii, które zachowały układ lokacji greckiej w swej strukturze geometrycznej do dnia dzisiejszego. Campus Initialis, czyli najstarsza część miasta, ma wymiary 1800 x 2400 stóp greckich (495 m x 660 m) i przekątną 3000 stóp 52 (825 m). Miasto dzieli się na 12 równych kwadratów o długości boku 600 stóp (165 m). Każdy z kwadratów z kolei dzieli się na 5 pasów o szerokości 120 stóp (33 m) 53. W centrum układu znajduje się agora, amfiteatr i inne budowle publiczne, charakterystyczne dla programu funkcjonalnego miast greckich. 51 Ibidem, s Wielkość stopy greckiej to 0,275 m. 53 Rozmiary campus initialis na podst. opracowania Humpert K.; Schenk M., Entdeckung der mittelalterlichen Stadtplannung. Das Ende von Mythos der gewachsenen Stadt, Theiss, Stuttgart