HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

Transkrypt

1 HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU

2

3 Zbigniew Paszkowski HISTORIA IDEI MIASTA OD ANTYKU DO RENESANSU TEKA ZACHODNIOPOMORSKA NR 1/2015 MONOGRAFIA Szczecin 2015

4 Wydanie publikacji zrealizowano przy udziale środków finansowych otrzymanych z budżetu Województwa Zachodniopomorskiego Recenzenci: Prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg Prof. dr hab. Zdzisława Tołłoczko Projekt okładki: Jakub Gołębiewski Wydano za zgodą Rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Publikacja finansowana z dotacji Województwa Zachodniopomorskiego Copyright by Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2015 Copyright by Zbigniew Paszkowski, Szczecin 2015 Wydanie I Wydawnictwo z serii: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Nr 1/2015 Redaktor serii: prof. dr inż. arch. Zbigniew Paszkowski Komitet Redakcyjny: dr hab. inż. arch. Aleksandra Satkiewicz-Parczewska dr inż. arch. Joanna Arlet dr inż. arch. Ewa Augustyn-Lendzion dr inż. arch. Piotr Fiuk dr inż. arch. Izabela Kozłowska dr inż. arch. Maciej Płotkowiak dr inż. arch. Agnieszka Rek-Lipczyńska Adres do korespondencji: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Katedra Historii i Teorii Architektury Wydział Budownictwa i Architektury Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Żołnierska 50, Szczecin tekazachodniopomorska@gmail.com Wydawnictwo hogben al. Papieża Jana Pawła II 6, Szczecin ISBN Skład i druk: printshop.szczecin.pl

5 Spis treści OD AUTORA... 7 WPROWADZENIE... 9 CEL PUBLIKACJI STAN BADAŃ METODA BADAWCZA ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH MIASTA KOLONIE MIASTA ODBUDOWYWANE PO ZNISZCZENIACH SYNOJKIZM HIPPODAMOS TWÓRCA IDEI MIASTA RACJONALNEGO MAGICZNA URBANISTYKA ALEKSANDRA WIELKIEGO IDEA MIASTA W STAROŻYTNEJ ITALII MIASTA KULTURY ETRUSKIEJ CASTRUM ROMANUM TEORETYCY RZYMSCY IDEA MIASTA W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU KLASYFIKACJA MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH PRAWA MIEJSKIE ZWIĄZKI MIAST GENEZA ORTOGONALNEJ KOMPOZYCJI STRUKTURY MIEJSKIEJ MIARY ŚREDNIOWIECZNE NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE NIEMIEC NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE POLSKI MIASTA METROPOLITALNE NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE FRANCJI NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE WE WŁOSZECH IDEA MIASTA W EUROPIE W OKRESIE RENESANSU RENESANSOWE TRAKTATY TEORETYCZNE PROJEKTY TEORETYCZNE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH

6 REALIZACJE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH RENESANSOWE MIASTA IDEALNE W POLSCE ZAMOŚĆ POLSKIE IDEALNE MIASTO RENESANSOWE RENESANS W URBANISTYCE SKANDYNAWSKIEJ PODSUMOWANIE ZAKOŃCZENIE NOTY BIOGRAFICZNE BIBLIOGRAFIA WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI STRESZCZENIE SUMMARY Indeks

7 OD AUTORA Miło mi oznajmić, że książka, którą Państwo trzymacie w ręku, jest pierwszą pozycją z nowej serii wydawniczej TEKA ZACHODNIOPOMORSKA, została zainicjowana w związku z utworzeniem Katedry Historii i Teorii Architektury na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Chciałbym tu przede wszystkim podziękować całemu Zespołowi Katedry, który przyczynił się do realizacji idei założenia TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ. Podziękowania należą się w szczególności dr Agnieszce Rek-Lipczyńskiej i dr Izabeli Kozłowskiej, których starania i siła perswazji przekonały wiele osób do tej cennej inicjatywy. Chciałbym również podziękować Pani Dziekan WBiA prof. Marii Kaszyńskiej, Rektorowi ZUT w Szczecinie, Panu Prof. Włodzimierzowi Kiernożyckiemu oraz Marszałkowi Województwa Zachodniopomorskiego Olgierdowi Geblewiczowi, za finansowe wsparcie tej inicjatywy, Recenzentom za przychylne recenzje oraz wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej monografii oraz nowej serii wydawniczej. Mam nadzieję, że dzięki zaangażowaniu całego Zespołu Redakcyjnego i dalszym wsparciu osób decydujących o finansowaniu publikacji, będzie możliwe zachowanie cykliczności tego wydawnictwa, a prace publikowane w kolejnych numerach TEKI będą reprezentowały wysoki poziom naukowy. Celem powstania tego cyklu wydawniczego jest zapisanie w zwartej formie serii wydawniczej prac badawczych prowadzonych na Uniwersytecie Zachodniopomorskim w Szczecinie związanych z historią materialną głównie w zakresie architektury, urbanistyki, krajobrazu i ochrony dziedzictwa w obszarze Pomorza Zachodniego. Oczywiście nie wykluczamy możliwości publoikowania również innych prac, których problematyka będzie zbieżna z tymi założeniami. Niniejszy pierwszy tom TEKI ZACHODNIOPOMORSKIEJ stanowi monografię dotycząca historii rozwoju idei miasta w okresie od Antyku do Renesansu. Jest to praca, która stanowi kontynuację badań naukowych rozpoczętych w moim grancie własnym, zakończonym w 2011 roku publikacją o tytule: Miasto idealne i jego związki z urbanistyką europejską. Tamta publikacja poświęcona była zagadnieniu rozwoju idei idealizmu w kształtowaniu miast w Europie. Aktualnie opracowana monografia, 7

8 z jednej strony, ma charakter uzupełniającego kompendium historycznego do tamtej publikacji, z drugiej zaś jest publikacją niezależną, otwierającą dyskusję o wartości historii, o strukturze miasta historycznego i jej odniesieniu do miasta współczesnego. Jest też zachętą do eksplorowania przestrzeni miast historycznych, zwłaszcza w ich nie znanych lub nie rozpoznanych fragmentach, do znajdowania w nich reguł, zasad, którymi posługiwali się dawni ich fundatorzy, twórcy, inżynierowie i mieszkańcy. Odniesienie historii rozwoju miast do problemów współczesności pozwala na podejmowanie dyskusji o przyczynach obserwowanego dziś krytycznego stanu miast jako przestrzeni zurbanizowanej, współczesnego kryzysu miasta jako idei, a także inspiruje do dyskusji o wizji miasta jako habitatu przyszłości w kontekście istniejącej, niezwykle bogatej spuścizny historycznej. Życzę Państwu miłej lektury! Zbigniew Paszkowski 8

9 WPROWADZENIE Najpiękniejszą częścią architektury jest z pewnością ta, która traktuje o mieście, gdzie najliczniej skupiają się ludzie i kwitnie wiedza i ludzkie umiejętności 1 Pietro Cataneo Ryc. 1. Labirynt z portalu katedry w Lucca (Włochy). Ilustruje pojęcie miasta jako nieodgadnionego labiryntu, miasta które mimo harmonijnego schematu kompozycyjnego, o pozornie prostym rysunku jest trudne do eksploracji i jednoznacznego zrozumienia. Miasta są materialnym obrazem i świadectwem tworzących je cywilizacji. Cywilizacja europejska, kształtowana od czasów antycznych, przejawia się między innymi w ukształtowaniu koegzystencji społecznej w formie miast, które stanowią organizmy osadnicze o specyficznych formach architektonicznych. Ta specyfika polega na hierarchicznym i kompozycyjnym podporządkowaniu elementów składowych określonej całości. Każdy element miasta ma swoje określone miejsce, znaczenie i funkcję. Miasto, to byt zorganizowany, to forma osadnicza zasadniczo odróżniająca się od osadnictwa spontanicznego, bezplanowego, żywiołowego, jakie pojawia się w tych rejonach świata, gdzie brakuje sformułowania czytelnych zasad organizacji przestrzennej i społecznej. 1 P. Cataneo, I Quattro Primi libri di Architettura, Vinegia 1554, [za:] T. Zarębska op. cit. s

10 Dążenie do idealizacji form osadniczych, widoczne w wielu przykładach ukształtowania miast jest równoczesne z wyrazem woli do uporządkowania życia społecznego i gospodarczego. W cywilizacji europejskiej to forma miasta i jego organizacja dominowały nad żywiołowym i nieskoordynowanym rozwojem osadniczym. Miasta uzyskiwały spójny kompozycyjnie i przestrzennie oraz jednolity formalnie charakter, co w zdecydowany sposób odróżniło je od form osadnictwa wiejskiego, czy od form osadniczych występujących w krajach islamskich. Pojęcie urbanistyki można traktować jako sublimację ustnej i pisanej tradycji wielu kultur składających się na cywilizację europejską. Nie sposób mówić o mieście współczesnym, będącym spadkobiercą historii, nie sięgając do źródeł rozwoju idei form osadniczych, historii myśli urbanistycznej i jej osiągnięć w kształtowaniu miast. Historia rozwoju miast pokazuje, że miasta stanowiły formę utrwalania władztwa nad określonymi terenami. Różne były motywy i formy prawne zakładania miast, różni też fundatorzy. W czasach antycznych nowe miasta zakładali na zdobywanych terenach Fenicjanie, Grecy, Etruskowie, Rzymianie. W Średniowieczu lokacje nowych miast generowały fundacje królewskie, książęce czy biskupie. W czasach podbojów kolonialnych, pozyskiwanie nowych terytoriów wiązało się z zakładaniem miast na wzór europejski i było formą utrwalania nowego porządku przestrzennego, prawnego, religijnego i społecznego. System zabudowy miasta był wynikiem określonego systemu prawnego, w którym określane były główne funkcje miasta, obowiązki obywateli i ich wzajemne relacje współpracy i podległości. Kompozycja miasta jako całości i architektura poszczególnych tworzących je obiektów podkreślała ich znaczenie, wzajemne relacje. Uniformizacji struktur przestrzennych miast, charakteryzujących się mniej lub bardziej regularnym układem ulic, placów, rynków, fortyfikacji, siedziby władcy, samorządu miejskiego i innych budowli publicznych i mieszkalnych, towarzyszyła zawsze indywidualizacja poszczególnych obiektów dzięki czemu nadawano architekturze i przestrzeni publicznej miast określony charakter odpowiadający aspiracjom, i statusowi społecznemu właścicieli. Z rozczytania urbanistyki historycznej można wiele wywnioskować o sposobie życia mieszkańców ich wzajemnej współpracy i sposobie organizacji społecznej. Mimo zmian w procesie historycznego rozwoju osadnictwa europejskiego, licznych wojen, zniszczeń w obszarach miast, przesunięć granic i zmian etnicznych, każde miasto posiada pewien charakterystyczny kod genetyczny, będący wypadkową topografii, architektury, historii i lokalnych tradycji, które zapisane są zarówno w przestrzeni jak i w pamięci mieszkańców. 10

11 Katastrofy żywiołowe, wojny i inne formy gwałtownego niszczenia miast, z jakimi co jakiś czas mamy do czynienia, tworzą niepowetowane straty dla miast i tym samym dla całej cywilizacji europejskiej. W bolesny sposób przypominają o tym współczesne, barbarzyńskie wydarzenia w historycznym mieście Palmyra w Syrii, gdzie skuto unikatowe rzeźby, a pozostałości architektury wspaniałej kultury antycznej, pieczowowicie odrestaurowywane przez ostatnie dziesiątki lat wysadzono w powietrze. Niszcząc zabytki cywilizacji śródziemnomorskiej, paradoksalnie Państwo Islamskie potwierdza wagę, jaką powszechnie przywiązuje się do materialnego świadectwa tej cywilizacji. W destrukcji pozostałości archeologicznych widzi możliwość wymazania rzeczywistej historii i pisania jej od nowa, wg własnego, zbrodniczego kodu. Pamięć jest jednak silniejsza i nie ma takiej siły, która mogłaby wymazać z niej zarówno formy ukształtowania miast, architektury i sztuki jak i zbrodnicze działania wobec nich. Miasta europejskie zburzone w wyniku destrukcyjnych wojen światowych zostały odbudowane dzięki przechowaniu ich w zbiorowej pamięci. Współczesna inicjatywa studentów Uniwersytetu w Cambridge, aby odtworzyć wirtualną Palmyrę, jest również przykładem podjęcia próby zachowania historycznej spuścizny w pamięci globalnej. W świecie niestabilnym, o zmiennej polityce i nieustalonych priorytetach, w świecie rządzonym emocjami i żądzą zdobywania władzy i coraz większego wpływu na otoczenie w sensie społecznym, gospodarczym i przestrzennym, coraz trudniej realizować racjonalne postulaty ochrony dziedzictwa kulturowego. Coraz trudniej przebić się do społecznej świadomości z przesłaniem o wartości historii, jako skarbnicy wiedzy nie tylko wiedzy o przeszłości, ale również wiedzy stanowiącej wytyczną do podejmowania działań współcześnie, w duchu kontynuacji rozwoju cywilizacyjnego. Warto zacytować wybitnego znawcę urbanistyki, autora wielu publikacji na ten temat, Profesora Wacława Ostrowskiego: Historia budowy miast powinna być wędrówką po Akropolach wspaniałych i skromnych, po miastach pnących się na wzgórza i położonych w dolinie, ( ) wędrówką, która pozwala na poznać i zrozumieć ważną dziedzinę kultury ludzkiej, zastanowić się nad źródłami osiągnięć, ale i niepowodzeń, przy zakładaniu rozbudowie i przebudowie miast. 2 Spojrzenie w przestrzeń historii pozwala na ocenę problemów dzisiejszych w długiej perspektywie czasu. Pokazuje też, że wiele problemów urbanistycznych, wynikających z formy wspólnego zamieszkiwania określonej, ograniczonej przestrzeni, mimo gwałtownego i wielostronnego rozwoju cywilizacyjnego, nie zostało rozwiązanych do dziś. Zaliczyć można do nich problemy nierówności społecznej, wykluczenia społecznego, sprzeczności celów i sposobów użytkowania przestrzeni miast przez różne grupy społeczne, róż- 2 W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Ludzie i środowisko, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s

12 nych użytkowników tej przestrzeni. Problemy te były w przeszłości i są nadal palące i w różnym stopniu pozostają wciąż nie rozwiązane. Dzieje się tak mimo, że ideał miasta zarówno w historii rozwoju miast, jak i współcześnie, stawiał i nadal stawia sobie za cel osiągnięcie optymalnego społecznego współistnienia w przestrzeni i kreowanie form kompozycji tej przestrzeni w sposób najlepszych z możliwych. Mimo zdobyczy techniki, rozwoju cywilizacyjnego, pojawia się nostalgia w stosunku do przeszłości, jej wyidealizowany obraz, zaklęty w pięknie zabytkowej architektury, w harmonijnym rozplanowaniu miast, zarówno pod względem geometrycznym, jak i organicznym, w ich dostosowaniu do ludzkiej skali. Skala przestrzeni publicznych współczesnych miast i zespołów urbanistycznych, często nawiązuje do historii. Ten rodzaj nostalgicznego przywiązania do przeszłości jest próbą osiągnięcia stabilności opartej na zamrożeniu czasu, powstrzymaniu jego coraz bardziej burzliwego przepływu, obfitującego zmiennością. Człowiek bowiem nie zmienił się aż tak bardzo, jak zmienia się otoczenie jego życia. Jestem przekonany jednak, że bardziej niż krajobrazowe i nostalgiczne ujęcie historii rozwoju miast, ważne jest zrozumienie zasad, jakimi kierowano się przy wytyczaniu ich planów lokacyjnych, kreowaniu struktur miejskich. W tych zasadach kryje się bowiem nie tylko głęboka wiedza o mieście jako o pewnym utworze, spójnym kompozycyjnie, tworzącym muzykę, w której poszczególne nuty-budynki mają swoje określone miejsce, a ulice wyznaczają interwały i rytmizują utwór, ale również wiedza o podstawach społecznego współistnienia. W Polsce, tak jak i w wielu innych krajach Europy Wschodniej, odbudowa społecznego współżycia, współdziałania właśnie na bazie tworzonych zespołów urbanistycznych, stanowi jedno z wyzwań społeczeństwa obywatelskiego podzielonego i zatomizowanego dążeniem do uzyskania wolności w wymiarze indywidualnym. Ta wolność rozumiana jest, niestety, coraz częściej w kategoriach sobiepaństwa, nie oglądania się na innych, niekompatybilności z wolnościami innych osób, nietolerancją. Miasta, jak pokazuje ich historia są utworami przestrzennymi, w których dominuje charakter dobra publicznego. Są mechanizmami, w których poszczególne części stanowią wzajemnie uzależnione od siebie tryby, które muszą działać, a każda awaria oddziałuje na całość układu. W historii urbanistyki europejskiej doszukać się można wielu koncepcji miasta, które różnią się w zależności od przyjętej filozofii, od układu społecznego, tradycji kulturowej i warunków ekonomicznych i społecznych. Historia koncepcji miasta idealnego jest tak stara jak historia ludzkiego osadnictwa. Jest wyrazem nieustannego dążenia do poprawy warunków życia i rozwiązania pro- 12

13 blemów, które powstają w sytuacji zagrożenia zewnętrznego, braku możliwości indywidualnej realizacji własnych celów życiowych mieszkańców miast czy w sytuacji przeludnienia. Miasta w okresie antycznym, w Średniowieczu i czasach Renesansu były miastami wielokulturowymi, gdzie podstawę rozwoju stanowił handel i rzemiosło, a rozwój cywilizacyjny następował w kontakcie z innością, głównie w procesie wymiany towarowej. Społeczeństwa, które nie miały możliwości uzyskania tej różnorodności z racji położenia oddalonego od głównych szlaków handlowych lub jej do siebie celowo nie dopuszczały, rozwijały się znacznie wolniej. Przykładem może być szybszy rozwój i bogacenie się miast portowych, miast które tworzyły związki handlowe, jak np. miasta związku hanzeatyckiego. Sprzeczność między uporządkowaniem miasta, a nawet kraju, a otwarciem na różnorodność, na nowe trendy i rozwiązania jest pozorna. W dobie Renesansu głównym elementem nowego podejścia do sztuki i społeczeństwa było przekonanie, że powiązanie inicjatyw indywidualnych ze społecznymi oraz działań estetycznych z wiedzą techniczną, pozwoli na poprawę warunków bytu społecznego. Dla historii współczesnej urbanistyki europejskiej niewątpliwie kluczowym okresem był okres późnego Średniowiecza, tj. X-XII wieku, kiedy dzięki lokacji wielu setek nowych miast, powstawały zręby współczesnej struktury osadniczej. Brak jest jednak jednoznacznych przekazów pisanych związanych z podstawami ideowymi, uwarunkowaniami i zasadami geometrycznego wytyczania miast przy ich lokowaniu w okresie średniowiecznym. Historia formułowania idei miast idealnych, choć sięga głęboko w starożytność, dla nowożytnej przestrzeni urbanistycznej rozpoczyna się w okresie renesansu, w którym idee odrodzenia budowane były na styku tradycji judeochrześcijańskiej z tradycją grecką, reprezentowaną głównie przez Arystotelesa i Hippodamosa z Miletu, oraz tradycją rzymską, z całym systemem budowy miastkolonii warownych na planie obozu rzymskiego. Miasto budowane według określonych zasad, z prymatem geometrycznego ukształtowania, jest jedną z ustnych i pisanych tradycji wszelkich kultur, a kultury judeochrześcijańskiej w szczególności. Ten charakter szczególny wynika z założeń chrześcijańskiej filozofii: zjednoczenia, centralności, osiowości i uniwersalności. Powiązanie ideologii chrześcijańskiej z systemami filozofii egipskiej, greckiej i rzymskiej umocniło uniwersalizm europejskiej kultury. Jednakże motyw idealizmu nie jest jednakże związany wyłącznie z tradycją judeochrześcijańską i jest obecny również i w innych kręgach kulturowych. Warto wymienić tu jeden z najbardziej znamieni- 13

14 tych tekstów w historii humanistyki autorstwa Ibn Chalduna 3 z 1377 roku o nazwie Maguaddimah (Wstęp do historii) 4. Chaldun omawia w nim m.in. problematykę miast w niezwykle szerokim aspekcie. Pisze, że miasta powinny zapewnić mieszkanie, schronienie, bezpieczeństwo, społeczną afiliację i spokój. Chaldun definiował miasto jako świadectwo cywilizacji, wysoko ceniąc status społeczny i znaczenie kulturowe architekta jako twórcy idealnego miasta. Te idealne kształty miast ich wartości przestrzenne, artystyczne i techniczne są przedmiotem ochrony prawnej jako dziedzictwo kultury. Trzeba to dziedzictwo zachować dla przyszłych pokoleń w możliwie najlepszym stanie, jako świadectwo rozwoju naszej cywilizacji. CEL PUBLIKACJI Celem tego opracowania jest prześledzenie historii urbanistyki europejskiej pod kątem rozwoju idei kształtowania formy miasta, jego typologii i wewnętrznych struktur oraz określenia zachodzących współzależności pomiędzy głoszonymi teoriami i realizowanymi miastami o idealnych założeniach a rzeczywistością. Szczególny akcent położony został na analizę przestrzenną miast, które były miastami planowanymi jako nowe miasta, w całości. Miasta planowane, miasta idealne były podporządkowane pewnym założeniom filozoficznym, socjotechnicznym lub funkcjonalnym, miały nie tylko znaczenie praktyczne, ale także znaczenie estetyczne i symboliczne. W wielu przypadkach projekty takich miast, były projektami autorskimi określonych twórców-wizjonerów lub doświadczonych agrimensorów i inżynierów. Nowe założenia miejskie stanowiły podstawę budowy struktury osadniczej w Europie, a tym samym stworzyły podwaliny dla urbanistyki światowej. Naukowym celem badawczym jest wykazanie, że historia urbanistyki europejskiej legitymuje się na przestrzeni historii cywilizacji europejskiej niezwykłą ciągłością rozwoju i że wypracowane w okresie antycznym formy miasta i jego struktury, mimo dziejowych zawirowań, zmian politycznych, nowych prądów i idei, są wciąż kontynuowane i nie tracą swej zasadniczej wartości jako przestrzennej formy życia społecznego. Nawet więcej, że próby zbyt odległego odejścia od wypracowanych przez 3 Ibn Chaldun arab. ( نودلخ نبا ) jeden z najznakomitszych filozofów arabskich, historyk, socjologii, uznany jako prekursor politologii i ekonomii Przypisuje się mu stworzenie arabskiej filozofii historii i socjologii. Jego dzieła wywarły duży wpływ na kulturę w okresie średniowiecza w Europie. Dzieciństwo spędził w Tunezji i Maroku. Podróżował po Hiszpanii, północnej Afryce, Egipcie, gdzie spędził ostatnie dni. Pozostawał w służbie władców północnej Afryki i Granady. Był m.in. autorem dzieł Kitab al-ibar i Muqaddimah. (wg z nowatorskiej, jak na tamte czasy, koncepcji racjonalnego wyjaśniania zjawisk historycznych i społecznych. 4 Maguaddimah (Wstęp do historii), dzieło Ibn Chalduna, w którym opisał historię ludów arabskich berberyjskich i perskich. Ponadto zawarł w swym dziele myśl asabiyah, rozumianą jako więź grupowa. 14

15 stulecia wzorców zamieszkiwania, obecne w różnego rodzaju nowych prądach estetycznych i filozoficznych, odnoszących się do kształtowania form życia społecznego, są drogami fałszywymi, nie dającymi w ogólnym bilansie lepszych rozwiązań przestrzennych. W szczególności chciałbym też wykazać, że miasta położone na terenie obecnej Polski, założone na prawie niemieckim w okresie XII-XIV w., o układach szachownicowych, owalnym kształcie fortyfikacji i placu rynkowym w środku, mają rodowód pochodzący (pośrednio) z okresu antycznego, grecko-rzymskiego. Interesujące jest również przyjrzenie się sylwetkom inspiratorów i autorów projektów urbanistycznych nowych założeń miejskich na przestrzeni historii, w zakresie na jaki pozwala dostępna wiedza. STAN BADAŃ Problematyka historii budowy miast stała się tematem istotnym pod koniec XIX w., kiedy rozwój przestrzenny i przemysłowy miast stał się uciążliwy dla mieszkańców. Niezadowolenie ze stanu istniejącego stało się bezpośrednią przyczyną powstawania wielu prac naukowych tworzących podwaliny współczesnej urbanistyki. Z prac o charakterze syntetycznym, jakie powstały w tym okresie na uwagę zasługuje monografia Alberta E. Brinckmanna 5. Z badaczy, którzy w tym okresie zapisali się w sposób szczególny w historii rozwoju wiedzy o budowie miast wymienić należy Ebenezera Howarda, Christophera Kleibera, Camillo Sitte, Joseph Stubbena, a także polskich autorów, jak Romana Felińskiego, Ignacego Drexlera, Karola Maleczyńskiego i innych. Na ogół jednak zagadnienie teorii i budowy miast przedstawiane jest jako jeden z elementów historii rozwoju sztuki. Myśl urbanistyczna, jako specyficzna dziedzina sztuki, która może być rozpatrywana tle innych dokonań danego okresu historycznego, wydaje się jeszcze niezbyt doceniana. Dotyczy to również analiz krytycznych współczesnej urbanistyki. Stopniowo też historia budowy miast z obszaru wiedzy historii sztuki wydziela się jako odrębna dyscyplina, którą interesują się architekci i urbaniści. Do najbardziej znanych dzieł opisujących rozwój budowy miast należą wielotomowe dzieło Gutkinda 6, opisujące w poszczególnych tomach rozwój miast poszczególnych regionów 5 Brinckmann A.E., Stadtbaukunst vom Mittelalter bis zur Neuzeit [w:] Handbuch der Kunstwissenschaft, Berlin Gutkind, E.A., Urban Development vol. 1-8,

16 Europy, obszerne, bogato ilustrowane dzieło włoskiego profesora L. Benevolo 7, tłumaczone na wiele języków, wspaniałe książki L. Mumforda 8 dotyczące interpretacji historii urbanistyki, a także seria książek poświęconych różnym wybranym problemom historii urbanistyki, autorstwa amerykańskiego profesora S. Kostoffa 9. Cennym opracowaniem naukowym jest A.E.J. Morrisa 10, który w interesujący sposób omawia rozwój form urbanistycznych na przestrzeni wieków, koncentrując uwagę na kształcie rozplanowania miast. Tu jednak w ogóle brak jest przykładów miast z terenów polskich. Nasuwa to ważne spostrzeżenie, że historia urbanistyki polskiej, jak do tej pory, nie znalazła większego zainteresowania w literaturze światowej, mimo masowego zakładania miast na tym obszarze, zarówno w okresie XI-XIV w., jak i w epoce Renesansu, o intrygujących, regularnych kształtach. Nowe światło na rozplanowanie miast średniowiecznych uważanych w literaturze urbanistycznej dość powszechnie za miasta o strukturze organicznej rzuca praca badawcza K. Humperta i M. Schenka 11, w której autorzy dowodzą istnienia dość złożonego, w sensie geometrycznym, planowania przestrzennego w Średniowieczu i planowego ukształtowania złożonych układów przestrzennych wielu miast średniowiecznych. W polskiej literaturze również znajduje się wiele pozycji dotyczących historii urbanistyki i rozwoju teorii urbanistycznych. W okresie międzywojennym badania nad rozwojem miast prowadzili Oskar Sosnowski 12, Stanisław Herbst 13, Juliusz Starzyński, Michał Walicki, Zofia Wartołowska, Jan Zachwatowicz, Władysław Tomkiewicz 14, Janusz Witwicki, Jerzy Topolski 15, Henryk Samsonowicz 16, Wojciech Trzebiński 17. Zestawień literatury okresu międzywojennego dokonali Stefan Krakowski 18 i Lech Zimowski 19. W okresie po II wojnie światowej badania kontynuowane sa z jeszcze większą intensywnością, gdyż Polska wymagała odbudowy tysięcy miast i osiedli, a urbanistyka była postrzegana jako istotne narzędzie polityczne i tak też była wykorzystywana. W tym okresie badania nad historią rozwoju miast prowadzili: Kazi- 7 Benevolo L., The History of the City, Mumford L., The City in History, Harcourt, 1961, 1989, Kostof S., The City Assambled: The Elements of Urbn Form Through History, Thames & Hudson, London, 1992; Kostof S., The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History, Thames & Hudson, London, Morris A.E.J.., History of Urban Form. Before the Industrial Revolution, Longmann Group Ltd, Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung. Das Ende vom Mythos der gewachsenen Stadt, Stuttgart Sosnowski O., O planach osiedli sprzężonych w Polsce, BHSiK, IV, 1935 z. 2, tenże, Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, wyd. ZAP PW, t. II, Warszawa Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, Architectura Militaris, wyd. ZAP PW, I, Warszawa 1936, 14 Tomkiewicz W., Witwicki J., Lwów, Dzieje wojenne obwarowania miasta, II, Warszawa Topolski J., Badania nad dziejami miast w Polsce, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, VI, 1960, z Samsonowicz H., Badania nad dziejami miast w Polsce, Kwartalnik Historyczny LXXII, Trzebiński W., Polskie renesansowe założenia urbanistyczne stan i problematyka badań, KAiU, III, 1958 nr 3-4, s ; tenże, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII w, ZHAiU PAN, Warszawa 1962, 18 Krakowski S., Problematyka miejska w historiografii polskiej. Informacje bibliograficzne, Łódź Zimowski L., Budowa i zagospodarowanie miast i osiedli. Zarys bibliografii urbanistyki polskiej, Poznań

17 mierz Dziewoński 20, Wojciech Kalinowski 21, Kazimierz Wejchert 22, Wacław Ostrowski 23, Tadeusz Tołwiński 24, Stanisław Arnold, Aleksander Gieysztor, Janusz Pudełko, Felicjan Tłoczek, Władysław Czarnecki i wielu innych. W badaniach koncentrowano się na poszczególnych regionach i miastach. Obszarem Pomorza Zachodniego zajmowali się m. in. Lech Leciejewicz 25, Tadeusz Zagrodzki, Michał Witwicki, Kazimierz Dziewoński, Stanisław Latour i inni. Kompleksowe opracowanie dziejów Pomorza przedstawił Gerard Labuda 26. Szczegółową analizę badań, jakie prowadzono w okresie od roku 1945 do 1975 przedstawił Wojciech Kalinowski 27. Z pewnością na uwagę zasługują również późniejsze prace pracowników Wydziału Architektury w Warszawie, między innymi prof. T. Zarębskiej 28 dotyczące rozwoju miast w szczególności w okresie Renesansu, prof. W. Ostrowskiego 29, krakowskiego prof. W. Zina z zespołem 30 w odniesieniu do rewaloryzacji miast w Polsce po II wojnie światowej, a także, wydane w charakterze podręczników dla studentów kierunku architektura i urbanistyka, książki: T. Wróbla 31, M. Książka 32, W. Czarneckiego 33, jak również publikacje naukowe o ukierunkowanej tematyce, jak R. Eysymontta 34 dotyczące miast z okresu Średniowiecza na terenach Dolnego Śląska. Zwraca uwagę również praca z historii urbanistyki J. Słodczyka 35. Wiele opracowań cząstkowych, problemowych i wycinkowych znaleźć można również w publikacjach wydawanych lokalnie przez wiodące uczelnie w Kraju oraz PAN 36 czy towarzystwa naukowe 37. Na półkach księgarskich pojawia się też dużo publikacji popularnonaukowych o mia- 20 Dziewoński K., Zagadnienia rozwoju miast wczesnośredniowiecznych w Polsce, KAiU II, 1957 z ¾, s Kalinowski W., Zarys historii budowy miast w Polsce do poł. XIXw., Uniwersytet M. Kopernika, Toruń 1966; tenże, Miasta polskie w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, KAiU, VI 1963, z. ¾, s Wejchert K., Miasteczko polskie jako zagadnienie urbanistyczne, Wyd. Ministerstwa Odbudowy, nr 11,12, Warszawa Ostrowski T., Historia budowy miast, Warszawa Tołwiński T., Urbanistyka, Wyd. III t. I i II, Wyd. Ministerstwa Odbudowy nr 11 i 12, Warszawa Leciejewicz L., Początki miast nadmorskich na Pomorzu Zachodnim, IHKM PAN, Warszawa-Wrocław-Kraków Labuda G.[red.], Historia Pomorza, praca zbiorowa, I-II, Poznań 1969, wyd. II Poznań Kalinowski W., Badania nad historią budowy miast polskich w trzydziestoleciu, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN t. XX Zeszyt 2, PWN, Warszawa Zarębska T., Miasto idealne. Renesansowa mrzonka czy program działania, Architektura nr 4/1984, s ; Zarębska T., Miasto idealne kawalera Giorgia Vasariego, Warszawa 1962; Zarębska T., Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Arkady Warszawa 1971; Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko., Oficyna Wydawnicza politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996, wyd. II Zin W. [z zespołem], Zabytki architektury i urbanistyki w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne [red. W. Kalinowski], Arkady Warszawa Wróbel T., Zarys historii budowy miast, Ossolineum Książek M., Materiały pomocnicze do studiów w zakresie historii urbanistyki, Politechnika Krakowska, Kraków Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t.i, Wiadomości ogólne, planowanie przestrzenne, PWN, Warszawa, Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki Europejskiej, Via Nowa, Wrocław Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast, Uniwersytet Opolski, Opole Czasopismo Techniczne wyd. przez Politechnikę Krakowską, Przestrzeń i Forma wydawane przez ZUT w Szczecinie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN i inne. 37 Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa wydało pracę zbiorową [red. J. Wyrozumski] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Kraków Niestety publikacja, choć przedstawiająca niezwykły, szczegółowy obraz rozwoju Krakowa, jest bez ilustracji. 17

18 stach, jak choćby np. A.W. Kulika Miasta Polskie 38, które jednak nie posiadają w swej treści zagadnień naukowych, ani nawet planów miast, a jedynie zdjęcia i rysunki obiektów architektonicznych. Pozycje literaturowe dotyczące urbanistyki współczesnej ukierunkowane są głównie na analizę współczesnych projektów i ich realizacji lub współczesnych zagadnień teorii projektowania, w niewielkim stopniu odnosząc się do rozwoju myśli urbanistycznej, idei jakie towarzyszyły budowie miast na przestrzeni ich bogatej historii. Współczesnym, najchętniej wykorzystywanym źródłem informacji jest Internet. Niestety w sieci dostępna jest niewielka stosunkowo ilość publikacji i badań dotyczących historii urbanistyki. Zastanawiające jest również, że na wielu stronach Internetowych istniejących miast brak jest informacji kartograficznej o dawnym kształcie miasta, pochodzeniu jego ukształtowania, rozwoju przestrzennym, formach urbanistycznych, oraz, że zainteresowanie historią miast, jako nośnikiem ich tożsamości w czasach współczesnych jest zadziwiająco małe. METODA BADAWCZA Niezliczona ilość badań prowadzonych w poszczególnych okresach oraz w różnych obszarach badawczych powoduje, że ilość wiedzy i literatury na temat urbanistyki jest niezmiernie obszerna. Określenie metody badawczej wydaje się w tym gąszczu informacyjnym niezwykle istotne. Literatura już od pewnego czasu straciła wyłączność na gromadzenie i przekazywanie wiedzy. Główną rolę w tej dziedzinie przejmują współczesne środki gromadzenia informacji, jak Internet. Stwarzają one możliwość zapoznawania się w sposób szczegółowy z historią i materiałami bibliograficznymi każdego miasta na Ziemi, z historycznymi ilustracjami, jak i współczesnym stanem miast, fotografią satelitarną, pomiarami geodezyjnymi itd. Ilość informacji powoduje, że konieczne jest wybranie metod selekcji materiału informacyjnego i znalezienie swojej ścieżki badawczej. Analiza bibliograficzna i równolegle prowadzona analiza Internetowa pokazuje mankamenty i niedoskonałości każdej z tych ścieżek. Bibliografia jest trudniejsza w dostępie, wymaga kwerend bibliotecznych, znajomości języków obcych. Głęboka wiedza zawarta w książkach, na ogół nie występuje w Internecie, o ile książki nie zostały wydane w formie elektronicznej. Internet zwycięża swą powszechną dostępnością, lecz na ogół informacje ważne i prawdziwe są przemieszane z opiniami i sugestia- 38 Kulik A.W., Miasta polskie. Najpiękniejsze zespoły zabytkowe. Arkady, Warszawa

19 mi, gdyż znacząca większość publikowanej w Internecie informacji nie podlega wartościowaniu, recenzowaniu, weryfikacji, jak to ma miejsce w przypadku literatury drukowanej. Internet podaje wszystko, co zostało do wpisane do sieci i jest dostępne ale bez koniecznej segregacji, wyboru, komentarza, oceny wiarygodności. Dlatego też, pozyskiwane z Internetu dane i informacje powinny być krzyżowo sprawdzane z informacjami z innych źródeł, by uniknąć błędów merytorycznych lub nieścisłości. Natłok i zróżnicowanie formatów informacji internetowych nie sprzyja też systematyczności w prowadzeniu badań. Należy mieć na uwadze, że prowadzenie badań naukowych powinno wnosić do nauki nowe wartości i jakości. Indywidualnie skonstruowana ścieżka badawcza, łącząca w sobie zarówno badania własne w tym przypadku poprzez analizę kluczowych przykładów miast z autopsji, tradycyjną analizę bibliograficzną, kartograficzną, ikonograficzną, aż to kwerendy internetowej, prowadzi do spostrzeżeń i konkluzji autorskich, które, jak mam nadzieję, wnoszą pewne nowe spojrzenie na omawiane zagadnienia i, jak mam nadzieję, stanowią również nowe wartości w nauce. ZAŁOŻENIA MERYTORYCZNE W szerszym ujęciu pojęcia miasto idealne mieści się również zagadnienie miasta zaplanowanego, tj. miasta, które zostało wybudowane w całości na podstawie jednego, wcześniej opracowanego planu urbanistycznego lub serii działań planistycznych rozłożonych w czasie. Miasta zaplanowane zawsze były nośnikami pewnych idei przestrzennych, jako, że budowa nowego miasta nie jest realizowana bez przyczyny. Miasta idealne o charakterze utopijnym, pozostawały najczęściej w sferze wirtualnej i nie były przedmiotem realizacji. Zaś pojęcie miasta planowane odnosi się do miast realizowanych w całości lub do realizowanych fragmentów, dzielnic, zespołów. Idealizm planowania miast wynika z przyjęcia ogólnego, apriorycznego założenia, że proponowany układ przestrzenny będzie odpowiadał potrzebom mieszkańców, będzie właściwie dostosowany do topografii, do planowanej funkcji, jakie miasto ma spełniać. Ciekawe jest prześledzenie historii miast planowanych i budowanych od nowa. Jakie przesłanki brano pod uwagę przy planowaniu i realizacji całych nowych kompleksów miejskich? Czy dziś możemy z historii planowania nowych miast wyciągnąć pozy- 19

20 tywne wnioski dla przyszłości budowy miast? Na ile forma urbanistyczna miasta, jej regularność, sprzyjała rozwojowi miasta i łatwości jego użytkowania? Miasta nowo zaplanowane powstawały na ogół w określonych, sprzyjających warunkach społeczno-ekonomicznych i politycznych. W obszarze europejskim nowe lokacje miast często powstawały przy istniejących już wcześniejszych układach osadniczych. Poza genezą praktyczną powstawiania miast, jako miejsc wymiany towarowej, miejsc o charakterze obronnym, zapewniających bezpieczeństwo mieszkańcom i kontrolowanemu terytorium, warto zwrócić uwagę na genezę symboliczno-kultową, gdzie rozwój miasta opierał się na kultach religijnych. Wiele znaczących ośrodków miejskich było rozbudowywanych, ale nie we współczesnym rozumieniu tego słowa, gdyż dzięki fortyfikacjom miasta uzyskiwały formy zamknięte przestrzennie. Rozbudowa następowała na zasadzie pączkowania lub doklejania, o kolejne nowe organizmy miejskie, często również ufortyfikowane, mające na celu uzupełnienie i rozbudowę ośrodka podstawowego. Patrząc na historię kultury europejskiej kompleksowo, można wyodrębnić okresy historyczne, w których tworzenie nowych miast w sposób szczególny ulegało nasileniu. Są to: okres starożytnej Grecji, tworzenia planowanych miast greckich na bazie ortogonalnych schematów planów miast, zarówno na rdzennych terenach greckich, jak również kolonii w Azji Mniejszej i na Sycylii, okres kultury etruskiej, zakładanie miast według rytuału etruskiego, okres starożytnego Rzymu, zakładania nowych miast w podbijanych rejonach Europy i Afryki, okres Średniowiecza, zakładania nowych miast w postaci miast-twierdz w newralgicznych i kluczowych miejscach dla obronności, miast-ośrodków rozwoju handlu czy miast-ośrodków kultu religijnego, okres Renesansu, z nowymi projektami miast i realizacjami opartymi na traktatach teoretycznych, okres Baroku, z wprowadzeniem nowych wielkoprzestrzennych kompozycji urbanistycznych, okres Oświecenia, okres naukowych odkryć, racjonalizmu, w którym zaznaczyły się nowe trendy w urbanistyce związane z architekturą organiczną oraz z pierwszymi doświadczeniami w zastosowaniu inżynierii społecznej, okres ery przemysłowej (od XVIII do XX wieku), kiedy to nowe miasta miały na celu przyciągnięcie do pracy w przemyśle rzesz nowych robotników, oferując im godziwe warunki zamieszkania w osiedlach robotniczych, 20

21 okres modernizmu tworzenia nowej wizji miasta jako różnorodnej przestrzeni zurbanizowanej, uwolnionej od gorsetu linii zabudowy i definiowanej zabudową przestrzeni publicznej, okres po II wojnie światowej, tworzenia nowych wizji miast po wojennej katastrofie, charakteryzujący się różnorodnością trendów w urbanistyce z przewagą modernizmu i próbami budowy nowych, idealnych miast. Ten podział chronologiczny jest również w dużej mierze podziałem na określone obszary, w których następował intensywny rozwój miast w swoisty, planowany sposób. W prezentowanym tu, skróconym zarysie historii budowy miast, dokonany został przegląd historii budowy miast w okresach historycznych od czasów starożytnych do Renesansu, ze zwróceniem uwagi na zagadnienia urbanistyki tych miast, które w swych założeniach miały stanowić miasta planowane jako nowe jednostki przestrzenne, miasta idealne jak na swój czas i panujące wówczas potrzeby. Przedstawiony poniżej wybór zagadnień i przykładów, odnoszący się do określonego czasokresu i przestrzeni europejskiej, nie może być jednak traktowany jako kompleksowe opracowanie historii urbanistyki. Jest to jedynie wycinkowe przedstawienie jednego z wielu zagadnień problemowych: genezy form ukształtowania nowych miast w Europie, w perspektywie historycznej, obejmującej czasokres od Antyku do Renesansu. 21

22 IDEA MIASTA W ANTYCZNEJ GRECJI OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIAST GRECKICH Historia rozwoju urbanistyki greckiej jest tematem fascynującym, analizowanym i badanym przez wielu historyków sztuki, kultury, architektów i archeologów. Niewątpliwie, dla czytelności badań konieczne jest wprowadzenie chronologii i periodyzacji rozwoju urbanistycznego, co jest związane z burzliwymi dziejami historycznymi i okresami niezwykłego rozwoju cywilizacyjnego. W pracy niniejszej, w odniesieniu do urbanistyki greckiej zastosowano periodyzację przyjętą przez Aleksandrę Wąsowicz 39, która oparła się o prace takich badaczy historii miast greckich, jak A. von Gerkan 40, P. Lavedan 41, R. Martin 42, J.-B. Ward-Perkins 43 czy A. Giuliano 44. W niniejszej pracy przyjęto następującą periodyzację dziejów urbanistyki greckiej (wg A. Wąsowicz): okres wczesno archaiczny ( p.n.e.), okres przedmiejski, migracji i osadnictwa greckiego w basenie Morza Egejskiego; okres późno archaiczny ( p.n.e.), okres formowania się miast greckich; okres klasyczny ( p.n.e.), okres od wojen perskich i zniszczenia miast greckich, w tym Miletu (494 p.n.e.) oraz Aten i Olintu (479 p.n.e.), okres rozkwitu miast greckich, i odbudowy na planach regularnych; okres hellenistyczny, (323p.n.e. I w. n.e.), okres wzmożonej urbanizacji i hellenizacji po śmierci Aleksandra Macedońskiego. Miasta greckie, to jednostki osadnicze, które pełniły funkcje obronne, mieszkalne, jako ośrodki kultu religijnego usług, edukacji i wymiany towarowej. Dzisiejszy stan badań nie pozwala jeszcze na pełną znajomość rzeczy w tym zakresie. Wyniki badań w przeanalizowanych miastach wskazują, że część funkcji miejskich, takich jak funkcja ekonomiczna czy obronna, były wspólne dla wszystkich miast starożytnych. Natomiast inne funkcje, takie jak administracja polityczna, sądownicza, funkcje religijne stanowiły o specyfice wybranych miast. 45 Najistotniejszą funkcją każdego miasta greckiego była jego funkcja ekonomiczna, a rozwinięty handel, rzemiosło stanowiły o odmienności miasta względem wsi. Chociaż każde miasto greckie było powiązane z przynależnym mu obszarem wiejskim 39 A. Wąsowicz, Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Ossolineum, 1982, s A. von Gerkan, Griechische Stadtanlagen, Berlin- Leipzig P. Lavadan, Historie de l urbanisme, Antiquite-Moyen age, Paris R. Martin, L urbanisme dans le Grece antique, Paris J.B. Ward-Perkins, Cities of Ancient Greece and Italy: Planning in Classical Antiquity, New York A. Giuliano, Urbanistica delle citta greche, Milano Za: A. Wąsowicz, op. cit. s

23 (chora), a także wiele miast miało bezpośrednie powiązanie z morzem. Pozwalało to na uprawianie dalekosiężnego handlu, a także rybołówstwa. Druga charakterystyczna cecha miast greckich to funkcje administracyjno-polityczne. Funkcje te formowały się wraz z powstawaniem greckiej formy państwowości miast-państw, jaką były greckie polis. Polis stanowiła wspólnotę obywatelską, która podejmowała ważne decyzje na zgromadzeniach wspólnot. Wspólnoty składały się z mężczyzn kobiety, niewolnicy i przyjezdni nie byli jej członkami. Na bazie tego systemu powstało wiele systemów zarządzania: monarchiczny, oligarchiczny, aż do wykształcenia się ustroju demokracji ateńskiej. Miasta stanowiły symbole całego państwa, były miastami-państwami, posiadającymi niezależność gospodarczą. Stąd też nieobcy był im monumentalizm i skłonność do ustawiania pomników symbolicznych. Miasta greckie były też pierwotnie, zanim uformowały organizm o charakterze miejskim miejscami kultu religijnego. Funkcje kultowe często łączyły się integralnie z funkcjami sprawowania władzy politycznej, gdyż kult był czynnikiem spajającym lokalną społeczność miejską. W niektórych przypadkach kult religijny był wręcz główną przyczyną powstania miast lub znaczących zespołów architektoniczno-urbanistycznych. Do takich miast zaliczyć można: Delos, Delfy, Epidauros, Eleusis, czy Olimpię 46. Funkcje obronne miasta realizowane były w zależności od rzeczywistego zagrożenia. Obronne funkcje defensywne realizowane były przez zakładanie miast w miejscach trudno dostępnych, natomiast obronne funkcje ofensywne poprzez budowę fortyfikacji obronnych. Dobra lokalizacja miasta pod względem bezpieczeństwa oznaczała jego położenie w trudno dostępnym terenie, co w oczywisty sposób ułatwiało obronność, z drugiej zaś utrudniało rozwój miasta. Antyczne miasta greckie charakteryzowały się, odpowiednim do istniejących okoliczności, wyważeniem spełnianych funkcji miejskich, wykazując zdolność adaptacji do warunków zewnętrznych i zmiany funkcji wiodącej w razie zaistnienia takiej potrzeby. Trudność w analizie urbanistyki greckiej polega między innymi na tym, że miasta były samodzielne, niezależne, a ich rozwój przebiegał indywidualnie, w zależności od okoliczności. Niezmiernie istotną cechą antycznych miast greckich było ich powiązanie z terenem otaczającym i warunkami geograficzno-topograficznymi. Dotyczyło to zaplecza rolniczego, które sprawiało, że miasta były samowystarczalne w zakresie wyżywienia. Dzięki lokalizacji na aluwialnych równinach u ujść rzek do wybrzeża morskiego, za- 46 Ibidem, s

24 pewniały sobie zasoby wody słodkiej, żyzne tereny uprawne, możliwość korzystania z zasobów morskich i swobodny dalekosiężny transport i wymianę handlową. Według teorii Doxiadisa 47 projektowanie miast i ich realizacja w okresie klasycznym i hellenistycznym były prowadzone z matematyczną precyzją, która nie mogła być udziałem ówczesnych społeczeństw, znających jedynie zasadę koordynacji kąta prostego. Lokalizacje miast rzadko miały miejsce na płaskim terenie, lecz w krajobrazie, co powodowało, że ortogonalne systemy podziału przestrzeni musiały być odrzutowane na uwarunkowania topograficzne. Według Doxiadisa dominującą zasadą w projektowaniu miast był punkt widzenia człowieka, ustalający przestrzenny system koordynacji każdego punktu na planie poprzez określenie odległości od punktu stałego i zdefiniowanie kąta widzenia względem ustalonego kierunku. Doxiadis stwierdza, że jednym z najgłębszych prawd starożytnej Grecji było to, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Ta koncepcja była widoczna w organizacji środowiska życia człowieka: człowiek sam był centrum i punktem odniesienia w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej. Przestrzeń zabudowana i otwarta tworzyły jedność relację dychotomiczną convex-concave. Budynki były tak sytuowane, by podkreślać otaczający krajobraz i tworzyć relacje pomiędzy nim, a budowanymi zespołami urbanistycznymi. Badania Doxiadisa nad kształtowaniem zabudowy miast greckich prowadzą do interesujących rezultatów 48. Wiedzę tę wykorzystywał on w opracowywanych przez siebie współczesnych projektach urbanistycznych. Generalnie ujmując istnieją dwa zasadnicze typy osadnictwa miejskiego: typ naturalny (organiczny) i typ planowany. W przypadku urbanistyki antycznej Grecji, mamy do czynienia z występowaniem obu sposobów kształtowania miast równolegle, przy czym raz jeden, a raz drugi kierunek, uzyskuje pozycję dominującą 49. W zakresie miast planowanych, zakładanych na podstawie wcześniej opracowanych regularnych planów, wyróżnić można trzy rodzaje miast: miasta kolonie, miasta odbudowywane po zniszczeniach, 50 miasta uformowane w wyniku synojkizmu. Poniżej wymienione zostały wybrane miasta greckie, założone na planach regularnych w rozbiciu na poszczególne okresy historyczne: 47 Doxiadis C.A., Architectural Space in Ancient Greece, Cambridge, MIT Press, Ibidem 49 Ibidem, s Synojkizm to proces powstawania organizmu państwowego lub miejskiego, polis, z grup niezrzeszonej ludności wiejskiej lub przy tworzeniu się jednej polis z kilku istniejących uprzednio niezależnie. 24

25 OKRES ARCHAICZNY: Akragas /Agrygent/, Metapontion, Posejdonia, Selinunt, Kamarina, Naksos OKRES KLASYCZNY: Pireus, Milet, Goritsa, Haliejs, Priene, Olint, Neapol OKRES HELLENISTYCZNY: Alba Fucens, Aleksandria, Apameja, Pella, Demetris, Dura Europos, Kassope, Olbia Seuthopolis, Laodikeja, Ptolemais, Chersonez Taurydzki, Soluntum. MIASTA KOLONIE Grecy rozwinęli system budowy nowych miast, zwanym miastami-koloniami. Zjawisko to występowało już począwszy od przełomu II na I tysiąclecie p.n.e. na terenie Azji Mniejszej. Procesy kolonizacyjne przebiegały szczególnie intensywnie w okresie VIII-VI w p.n.e. i trwały dalej w okresie klasycznym i hellenistycznym. Okres ten nazwany został okresem Wielkiej Kolonizacji 51. Większość powstałych wówczas miast założonych została na planach szachownicowych. Miasta-kolonie zakładano na nowych terenach wówczas, gdy założycielskie miasta-matki nie mogły pomieścić i wyżywić swoich mieszkańców. Zapobiegano w ten sposób nadmiernemu rozrostowi miast i utracie kontroli nad nimi, a jednocześnie zdobywano nowe lądy, promując handel, współzawodnictwo i przedsiębiorczość. Grecy znaleźli rozwiązanie na uciążliwość rozrastających się miast budowali nowe miasta- kolonie, miasta-córki. Interesujący jest fakt, że miasta-kolonie w zadziwiający sposób zachowywały tradycję i kulturę miast-matek. Neapol to jedno z nielicznych miast-kolonii, które zachowały układ lokacji greckiej w swej strukturze geometrycznej do dnia dzisiejszego. Campus Initialis, czyli najstarsza część miasta, ma wymiary 1800 x 2400 stóp greckich (495 m x 660 m) i przekątną 3000 stóp 52 (825 m). Miasto dzieli się na 12 równych kwadratów o długości boku 600 stóp (165 m). Każdy z kwadratów z kolei dzieli się na 5 pasów o szerokości 120 stóp (33 m) 53. W centrum układu znajduje się agora, amfiteatr i inne budowle publiczne, charakterystyczne dla programu funkcjonalnego miast greckich. 51 Ibidem, s Wielkość stopy greckiej to 0,275 m. 53 Rozmiary campus initialis na podst. opracowania Humpert K.; Schenk M., Entdeckung der mittelalterlichen Stadtplannung. Das Ende von Mythos der gewachsenen Stadt, Theiss, Stuttgart

26 Ryc. 2. Neapol, Włochy. Miasto założone w VII w. p.n.e. przez Grecję. (gr. Parthenope). Ryc. 3. Widok greckiej lokacji Neapolu w kontekście dzisiejszego miasta. MIASTA ODBUDOWYWANE PO ZNISZCZENIACH Drugą grupę nowo planowanych starożytnych miast greckich stanowią miasta odbudowywane po zniszczeniach. Zniszczenia miast mogły być one wynikiem przegranych wojen, ale również kataklizmów, takich jak trzęsienia ziemi, destrukcyjne działania wojenne czy pożary. Miasta odbudowywano nie tylko na gruzach miast zniszczonych, czego przykładem może być wielowarstwowość miasta Troja w Azji Mniejszej, ale też w zupełnie nowych lokalizacjach. Miasta odbudowywane ze zniszczeń otrzymywały regularny plan zabudowy, co wiązało się z przekonaniem o większej racjonalności, użyteczności i nowoczesności tego typu rozplanowania układu miejskiego. Przykładami miast odbudowanych w nowych, dogodniejszych, lokalizacjach może być Milet i Priene. Obydwa miasta zostały odbudowane w wyniku zniszczeń starych struktur miejskich po najeździe Persów, w nowych, bardziej dogodnych lokalizacjach. Rozkwit miasta greckiego (polis) przypadał na wiek VI i V p.n.e. W tym okresie rozbudowywano istniejące ośrodki miejskie, jak i zakładano nowe. Greckie polis były zarówno miastami jak i posiadały odrębną państwowość. W tym okresie następuje również rozpowszechnienie urbanistyki funkcjonalnej, związanej ze szkołą milezyjską. Należy jednak podkreślić, że tworzenie miast na układach ortogonalnych było znane już w okresie archaicznym, a dopiero w okresie klasycznym uzyskało pełnię swego rozkwitu, stanowiąc pierwsze sformułowania teoretyczne i dojrzałe formy układów miejskich z zastosowaniem siatek ortogonalnych i strefowania funkcji, pierwowzoru współczesnego zoningu. 26

27 SYNOJKIZM Nowe miasta powstawały również w procesie synojkizmu. Miasta te w czasach klasycznych i helleńskich niemal zawsze otrzymywały regularny układ przestrzenny, w który wkomponowywano budowle stanowiące o wiodących funkcjach miasta. Przykładami miast, które powstały w taki sposób są: Olint 432, p.n.e.; Messene ok. 371 p.n.e.; Mantineja ok. 371 p.n.e.; Megalopolis 368/7 p.n.e.; Demetrias III w. p.n.e.; Kassope III w p.n.e. Starożytna Messene została zaplanowana zgodnie z zasadą hipodamejską podziału przestrzeni na prostokątne bloki zabudowy zintegrowane z istniejącym krajobrazem 54. Co odróżnia plan Messene od innych miast hipodamejskich, to zróżnicowanie wielkości bloków zabudowy (insulae). Każdy blok zawiera jednak 14 domów ułożonych po 7 z każdej strony, równolegle do siebie. Zróżnicowanie wielkości bloków może wynikać z ich dużych stosunkowo rozmiarów, a także z pośpiechu, w jakim powstawało miasto, z uwagi na zagrożenie atakiem ze strony Sparty. Ryc. 4. Messene rysunek założenia miejskiego, na podst. Themelis P., The Ancient Messene, Ministry of Culture, Athens: T.A.P.A. editions, Iliopoulou F., The construction of the Greek landscape in the Hellenistic era, praca doktorska, _of_the_greek_landscape_in_the_hellenistic_era 27

28 HIPPODAMOS TWÓRCA IDEI MIASTA RACJONALNEGO Jednym z istotnych historyczno-urbanistycznych zagadnień badawczych stało się określenie roli milezyjskiego architekta, Hippodamosa, w tworzeniu modelu miasta greckiego (hellenistycznego). Hipodamejski system budowy miasta polegał na rastrowym układzie wewnętrznej struktury miasta i swobodnej formie okalających miasto fortyfikacji, dostosowanych do topografii terenu. Hippodamos oparł budowę tego systemu, z jednej strony na wiedzy obudowie miast kolonialnych i wcześniejszych realizacjach miast greckich zakładanych na siatkach ortogonalnych ( szkoła italska ), z drugiej zaś na matematyce i geometrii Pitagorasa, którego był uczniem. Miasta przypisywane Hippodamosowi mają zakomponowaną strukturę przestrzenną o wyważonych proporcjach wymiarowych i, co istotne, o strefowanej funkcji. Szczególną rolę Hippodamosowi, jako twórcy systemu regularnego układu miejskiego, nadał Arystoteles. Niemniej jednak, Milet uważany dotychczas za pierwsze miasto o ortogonalnym układzie ulic, jak wskazują badania archeologiczne, wcale pierwszym nie był. Już w VI w p.n.e. rozpowszechniony był schemat ortogonalny w tzw. szkole italskiej, tj. w greckich miastach koloniach, budowanych na terenie Sycylii. Megara Hyblaea była pierwszą kolonią dorycką na Sycylii, której nadany został plan ortogonalny w okresie ok. 725 p.n.e. Ze znanych przykładów miast o układzie ortogonalnym zaliczanych do tzw. szkoły italskiej w wieku VI p.n.e. wyróżnić można: Selinunt, Kamarinę, Naksos, Akragas, Posejdonię. 55 Ślady wcześniejszych układów ortogonalnych ulic znaleziono również w Smyrnie (obecnie jest to obszar miasta Izmir), a także w Zernaki Tepe, mieście Urartian, nad północnym brzegiem jeziora Van 56, również na terenie obecnej Turcji. Plan Miletu Hippodamosa zakładał nie tylko ortogonalny układ ulic, ale również odnosił się do lokalizacji obiektów publicznych, podziału przestrzeni miasta na strefy odpowiednie względem stosunku własności: prywatne, publiczne, sakralne oraz na strefy związane z przynależnością klasową mieszkańców (wojowników, artystów czy rolników) i poszczególnych funkcji w mieście, tworząc tym samym zręby planowania przestrzennego 57. I właśnie w tym zakresie hippodamejski plan urbanistyczny wniósł elementy nowości do urbanistyki greckiej. O wysokiej jakości tego planu świadczy to, że w kolejnych latach zabudowę uzupełniano w zgodzie z pierwotnymi założeniami planu Hippodamosa, chociaż, w okresie początkowym od założenia miasta, wzniesionych zostało niewiele budowli. 55 [za:] Martin, op. cit. s Burney C.A., Lawson G.R.J., Measured Plans of Urartian Fortresses, Anatolian Studies, X 1960, s. 177 i następne 57 Rykwert J.,: The Idea od a Town. The Anthropology od Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, MIT Press Cambridge, Massachusetts, London England, 1988 s

29 Z dużej liczby miast, wznoszonych na układach siatek ortogonalnych, jakie powstały w procesie hegemonii greckiej urbanizacji, wyróżnić można kilka szczególnie ważnych miast greckich. Charakteryzują one klasyczny sposób planowania i wznoszenia nowych miast przez Greków, powstałych w okresie od V do III wieku p.n.e. Są to: Milet, Priene, Pireus i Olint zaliczane do okresu klasycznego, oraz Aleksandria powstała w okresie hellenistycznym. Należy mieć na uwadze, że w omawianym okresie, miast o układzie ortogonalnym powstało w obszarze wpływów greckich znacznie więcej. Z zachowanych śladów miast, planowanych na układach ortogonalnych, można wymienić jeszcze Rodos na wyspie o tej samej nazwie, Goritsa w Tessalii, Halielis w Argolidzie. Antyczne miasto Milet 58, pochodzące jeszcze z epoki mykeńskiej, miasto, które było kolebką nauki greckiej, a jednocześnie ważnym portem na Morzu Egejskim, zburzone zostało przez Persów w roku 494 p.n.e. Nowe miasto Milet, którego pozostałości archeologiczne zachowały się na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego, na terenie obecnej Turcji, był miastem mającym wiodące znaczenie w czasach hellenistycznych w dziedzinie nauki, kultury i handlu. Po najeździe Persów miasto zostało odbudowane w roku 479 p.n.e. tj. 15 lat później, ale w innej lokalizacji, położonej nieco na północ. Przyjmuje się, że autorem planu nowego miasta był wspomniany wcześniej architekt Hippodamos z Miletu. Na półwyspie o długości ok. 2 km zaprojektował on miasto na ortogonalnej siatce ulic i kwartałów. Miasto stykało się z dwoma portami w przyległych zatokach Lwiej i Teatralnej. W części środkowej wydzielono przestrzenie pod obiekty publiczne, takie jak obszerna agora z portykami kolumnadowymi i sklepami, buleuterion, prytanejon, świątynia Apollina Delphinos, sanktuarium Ateny i gimnazjon oraz łaźnie. Wszystkie budowle podporządkowane były ortogonalnemu układowi kompozycyjnemu. Cały obszar miasta podzielony został na insulae o rozmiarach w dzielnicy północnej 17,7 x 20,75 m, w centralnej i południowej 29,5 x 51,6 m. Szerokość ulic wynosiła 4 4,5 m, a dwie główne arterie przecinające się pod kątem prostym miały szerokość 7,5 i 7,7 m. Miasto Milet przeżyło kolejny okres rozkwitu, gdy w roku 133 p.n.e. wraz z Efezem i Pergamonem zostało przejęte przez Cesarstwo Rzymskie. Siłą sprawczą rozwoju Miletu był jego port, oddalony nieco od linii brzegowej Morza Egejskiego, u ujścia rzeki Meander. W V w. n.e., z uwagi na zamulanie akwenu wodnego i stopniowe jego spłycanie przez namuły rzeczne rzeki Meander, port stracił na funkcjonalności. Konieczna stała się budowa nowego portu, położonego w odległości 10 km od Miletu. Niestety, spowodowało to, że Milet stracił na swym znaczeniu jako ośrodek miejski o znaczeniu portowym i został opuszczony przez mieszkańców. W epoce bi- 58 Martin, 1951 op. cit. s ; Martin 1974, s ,

30 Ryc. 5a. Schemat układu miasta Milet wg projektu Hipppodamosa z Miletu. Ryc. 5b. Fragment makiety rekonstrukcyjnej Miletu prezentowanej w Pergamon Museum w Berlinie. 30

31 zantyńskiej na gruzach miasta powstała twierdza, której pozostałości górują obecnie nad ruinami miasta. Dzisiaj zarys miasta zaprojektowanego na układzie ortogonalnie przecinających się ulic jest prawie nieczytelny. Obecnie, całość założenia jest zdominowana przez dobrze zachowane ruiny teatru rzymskiego z II w. n.e. o średnicy 140 m, mogącego pomieścić widzów, ruiny twierdzy bizantyńskiej oraz rozrzucone po terenie Ryc. 6. Współczesny obraz Miletu. Widok na obszar centralny miasta agorę z fragmentem zrekonstruowanej stoy. Ryc. 7. Milet. Teren miasta i portu. Na zdjęciu widoczna dawna zatoka portowa wcinająca się pomiędzy dwa wzniesienia, na których zlokalizowane było miasto. Ryc. 8. Milet. Pozostałości teatru rzymskiego. Ryc. 9. Milet. Fragment zrekonstruowanej kolumnady podcienia budynku stoa, zamykającego przestrzeń agory od strony wschodniej. Ryc. 10. Milet. Anastyloza fragmentu agory ze zrekonstruowanym fragmentem kolumnady stoa. 31

32 Ryc. 11. Priene. Plan miasta założonego ok. roku 350 p.n.e. Plan o rygorystycznym układzie ulic biegnących równolegle i prostopadle do siebie, bez uwzględnienia złożonej topografii terenu. Ryc. 12. Priene anastyloza zniszczonej w czasie trzęsienia ziemi świątyni Ateny, na tle góry Mykale. fragmenty budowli greckich i rzymskich. Czytelna jest topografia miasta, położonego na niewielkich wzniesieniach, nad olbrzymią szeroką równiną wytworzoną przez namuły rzeki Meander, a także zasięg dawnego portu wcinającego się niewielką zatoką w układ miejski. Duża, równinna część miasta antycznego pozostała jeszcze nie zbadana, służąc obecnie jako pole uprawne. Nowy, hipodamejski Milet stał się miastem wzorcowym dla wielu innych miast, które później zakładano w obszarze wpływów miast helleńskich. Miasto to miało duży wpływ na rozwój urbanistyki hellenistycznej, gdyż dysponowało aż 90 miastami koloniami, w których zaszczepiono układy ortogonalne. 32

33 Ryc. 13. Priene. Schemat planu założenia miejskiego. Ryc. 14. Model przestrzenny miasta Priene. 33

34 Klasycznym przykładem zaplanowanego miasta hellenistycznego jest również miasto Priene, położone obecnie w południowo-zachodniej Turcji na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego, niedaleko od Miletu i Efezu. Lokalizacja miasta jest wyjątkowa. Miasto położone jest na łagodnym, południowym zboczu góry Mikale, tuż pod wysoką i stromą skalną ścianą góry, na której szczycie znajdował się Akropol. Z miasta rozciąga się rozległy widok na nizinę utworzoną z namułów rzeki Meander. Niegdyś obszar ten znajdował się pod wodą, tworząc zatokę, w której funkcjonował port Naukolos, ważny punkt wymiany towarowej. Priene założone zostało na zlecenie Mauzolosa z Halikarnasu w roku 350 p.n.e. w miejscu istniejącego wcześniej miasta greckiego zburzonego przez Persów w roku 494 p.n.e. Po oswobodzeniu miast Azji Mniejszej spod panowania Persów przez Aleksandra Wielkiego, możliwy stał się renesans miast w tym regionie. Nowe miasto Priene funkcjonowało do XIII wieku n.e. Zamieszkiwać je mogło nawet ok mieszkańców. Jego struktura wykazuje geometryczną regularność, opartą na trójkącie pitagorejskim o proporcjach przyprostokątnych 3:4. Na bazie tej relacji liczbowej zbudowane są poszczególne bloki zabudowy oraz cały układ miejski, bez względu na zróżnicowanie wysokości posadowienia poszczególnych obiektów i kwartałów. Różnice w wysokości terenu pokonywane są stromymi ulicami i szerokimi schodami. Poszczególne kwartały zabudowy mają wymiary ok. 120 x 150 stóp (35 x 45 m). Podstawowy moduł struktury miasta wynosi 125 stóp w kierunku południowym i 166 stóp w kierunku północnym. Cztery moduły po 125 stóp w poziomie i 3 moduły po 166 stóp w pionie tworzą kwadrat o wymiarach 500 x 500 stóp. Na rysunku planu miasta zaznaczono również położenie budowli publicznych, skoncentrowanych w strefie centralnej miasta. Do najważniejszych budowli, których pozostałości można jeszcze oglądać w Priene, należy świątynia Ateny, której autorstwo przypisywane jest Pitheusowi (Pyteosowi), autorowi Mauzoleum w Halikarnasie. Świątynia zburzona została w wyniku trzęsienia ziemi. Anastylozie poddano tylko 5 kolumn w porządku jońskim, pozostałe segmenty żłobkowanych kolumn leżą wokół świątyni.dobrze zachował się Akropol oraz prostokątnie ukształtowany buleuterion, miejsce spotkań senatu miasta. Z innych pozostałości budowli publicznych miasta warto wymienić agorę, świątynię Demeter, gimnazjon i stadion. W północnej części miasta znajdował się niewielki, jak na tamte czasy amfiteatr, który mógł pomieścić 5000 widzów. W mieście pozostały również ślady przeszłości bizantyńskiej. W miejscu, gdzie znajdowała się świątynia Zeusa widoczne są fragmenty budynku kościoła grecko-katolickiego, a całe miasto otoczone zostało murami obronnymi pochodzącymi z okresu Bizancjum. Wszystkie budowle 34

35 miejskie, niezależnie od czasu ich budowy, wykonano z jednego rodzaju kamienia, miejscowego szarego marmuru, co nadało miastu jednolitą strukturę i kolorystykę. Priene to imponujące założenie miejskie o niezwykłej lokalizacji i wyjątkowej strukturze przestrzennej, integrującej poszczególne obiekty architektoniczne w jedną całość, podporządkowaną doskonałej geometrii rozplanowania miasta. Jest to miasto niezwykle ważne dla historii urbanistyki, choć dziś pozostaje jedynie archeologicznym skansenem i celem turystycznym. Miasto Pireus powstało również jako miasto planowane od podstaw. Potrzeba utworzenia przez Ateny nowych portów z uwagi na rozwój floty wojennej spowodowanej wojnami z Persami, doprowadziła do budowy trzech nowych portów: dwóch wojennych i jednego handlowego. Porty i miasto Pireus zlokalizowano na odległym o 10 km od miasta półwyspie Akti. Pireus stanowił zaplecze dla nowych portów. Z czasem ufortyfikowano zarówno miasto Pireus, jak i trakt drogowy łączący Ateny z Pireusem. Ryc. 15. Priene rekonstrukcja rysunkowa miasta w okresie jego rozkwitu w IV w. p.n.e. Ryc. 16. Priene widok ruin miasta na tle góry Mykale, na której szczycie znajdował się Akropol. Ryc. 17. Priene jedna z ulic podłużnych ze stopniami, prowadząca w kierunku agory. Wzdłuż 10 km drogi wybudowano Długie Mury, Północny i Środkowy 59. Miasto Pireus zaprojektowano na układzie siatki ortogonalnej z wydłużonymi, prostokątnymi kwartałami, a na przecięciu głównych arterii zlokalizowano agorę. W procesie rozwoju miasta utworzono układy ortogonalnych siatek ulic podobne do inicjalnych, które ułożono pod różnymi kątami z dostosowaniem swego położenia równolegle do głównych linii brzegowych portów. W ten sposób, stworzono układ 59 Parnicki-Pudełko, Architektura starożytnej Grecji,

36 Ryc. 18. Mapa miasta Pireus w Grecji z roku 1908, ukazująca regularny podział na wydłużone prostokątne kwartały wokół zatoki portowej. Ryc. 19. Olint. Schemat nieistniejącego dziś miasta, wg proj. Hippodamosa z Miletu z roku 432 p.n.e. 36

37 wzajemnie przemieszczonych siatek geometrycznych, generujących nieregularne przestrzenie śródmiejskie między nimi. Miasto Olint (Olynthos) położone było na Półwyspie Chalkidyckim na dwóch wzgórzach, południowym, mniejszym, ze starym miastem i północnym, gdzie powstała nowa zabudowa miejska. Odkryte tu ruiny stanowią rozbudowę istniejącego wcześniej trackiego miasta Paleopolis, zasiedlonego przez plemię Bottiajów. Miasto to zniszczone zostało w roku 479 p.n.e.przez Persów dowodzonych przez generała Artabazosa, będącego na służbie króla Kserksesa. Zabito wówczas wszystkich jego mieszkańców, a miasto zasiedlono osadnikami z pobliskich miast greckich 60. Miasto Olint zostało odbudowane ze zniszczeń w latach 440/430 p.n.e., lecz w roku 348 p.n.e. po długim oblężeniu zostało zdobyte przez Filipa II Macedońskiego, który nakazał je całkowicie zniszczyć. Ponieważ nie podjęto ponownej odbudowy miasta ruiny, jakie pozostały w ziemi są doskonałym materiałem archeologicznym ilustrującym ówczesny sposób zabudowy. Ruiny Olintu przedstawiają miasto o przemyślanym układzie przestrzennym i funkcjonalnym. Układ ulic charakteryzuje się rygorystycznym podziałem geometrycznym, niezależnym od topograficznych uwarunkowań terenowych. Wyjątek stanowi zewnętrzna granica miasta, podporządkowana przeszkodom terenowym (zbocza gór, brzeg morza itp.). Ulice główne nie miały monumentalnego charakteru i ich szerokość wynosiła od 5 do 7 m, ulice boczne zaś miały ok. 5 m szerokości. Taki układ ulic tworzył prostokątne kwartały (insulae) o wymiarach 35,40 x 86,50 m, z których każdy mógł zawierać 10 domów usytuowanych w dwóch rzędach, rozdzielonych uliczką gospodarczą tzw. ambitus o szer. ok. 1,4 m. Zabudowa atrialna o wymiarach w rzucie 17 x 17 m, występowała w dominującym typie pastas, z portykiem po północnej stronie atrium, skąd prowadziło wejście do części mieszkalnej (oikos) złożonej z pokoju, łazienki i kuchni. Niektóre z domów były piętrowe i kryte były dachówką ceramiczną. Wg Martina 61 w południowej części miasta zarezerwowano kilka insulae pod lokalizację agory, ale przestrzeni tej nigdy nie zabudowano. Odkryto w tym miejscu jedynie fontannę i wydłużoną budowlę z portykiem kolumnowym 62. Schemat zabudowy Olintu stanowił dojrzałą formę miejskiej struktury dostosowaną do ówcześnie panujących stosunków społecznych i potrzeb funkcjonalno-przestrzennych. Plan Olintu uzyskał jednolitą formę wykreowaną przez Hippodamosa na 60 wg: http//pl.wikipedia.org/wiki/olint 61 Martin R., L urbanisme dans la Grece antiqua, Paris 1974, druga edycja rozszerzona, (wyd. pierwsze w 1956 r.) 62 Wąsowicz A., Zagospodarowanie przestrzenne antycznych miast greckich, PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej, Ossolineum 1982, s

38 podstawie dokonanych przez niego obserwacji funkcjonowania miast greckich i zdolności do usystematyzowania relacji przestrzennych w formie kompleksowego planu miasta. Historia potraktowała Olint brutalnie, jednakże dzięki zachowanym ruinom możliwe stało się poznanie tego niezwykłego dzieła urbanistyki helleńskiej. MAGICZNA URBANISTYKA ALEKSANDRA WIELKIEGO Aleksander Wielki był założycielem około 70 miast na terenach, które zdobył. Do największych osiągnięć urbanistyki okresu hellenistycznego należy założenie przez Aleksandra Wielkiego wymienionego wcześniej miasta Priene, a także miasta Pergamon, słynnego dzięki utworzeniu Muzeum Pergamońskiego w Berlinie oraz największego z założonych w tym okresie miast, Aleksandrii. Aleksandria założona została w 331 r. p.n.e. 63 przez Aleksandra Wielkiego i zaprojektowana przez architekta Deinokratesa z Rodos. Kształt miasta i jego budowli nadał jednak jego kolejny władca Ptolemeusz. Aleksandria była idealnym miejscem na port u północnych wybrzeży Afryki. Położona na mierzei pomiędzy morską zatoką a jeziorem Mareotis. Miasto przez wiele lat było ważnym ośrodkiem handlowym i militarnym, tworząc wraz z Rzymem i Konstantynopolem trójkąt miast dominujących nad Morzem Śródziemnym. Aleksandria wzbogaciła się dzięki wieloletnim dostawom zboża do Konstantynopola. Bogate portowe miasto, o zaplanowanej regularnej strukturze i wspaniałych budowlach, przez wieki fascynowało przyjezdnych. N.J. Saunders pisze, że kiedy po przejęciu miasta w VII w. n.e. przez Arabów, Amr ibn al-as wprowadził swoją armię pustynnych wojowników do miasta, zdumiał się widokami, które zobaczył. Sporządził list opisujący jego wrażenia, w którym napisał, że w mieście jest 4000 pałaców, 4000 łaźni, 400 teatrów, do tego sprzedawców warzyw oraz Żydów. Arabowie byli oszołomieni intensywnością światła odbijającego się od marmurowych ulic, pałacowymi budowlami i niekończacymi się szeregami polerowanych kolumn - pisze 64. Arabowie byli również pod wrażeniem podziemnego miasta-labiryntu rur i cystern na wodę. Niektóre były głebokie na pięć pięter i wspierały się na lesie kamiennych kolumn 65. Woda dla potrzeb miasta dostarczana była rurociagami prosto z Nilu, a jej zapas wystarczał na roczne użytkowanie. 63 Bagnall R.S., The date of the foundation of Aleksandria, American Journal of Ancient History IV: Saunders N., Tajemnice grobowca Aleksandra Wielkiego, wyd. Amber, 2012, s Op. cit. s

39 W I wieku n.e. Aleksandria była jednym z najbardziej zaludnionych miast w historii do czasu rewolucji przemysłowej i liczyła od do miliona mieszkańców. Choć dzisiaj z pierwotnych założeń i budowli miasta pozostały nieliczne szczątki, w planie miasta można odczytać ślady pierwotnych założeń miasta (campus initialis) z szachownicowym modułem 275 x 275 m (co jest odpowiednikiem 1000 stóp po 0,275 m). Cały campus initialis ma wymiary 6000 x 8000 stóp, tj x 2200 m, z przekątną o długości ok stóp, tj m (zaznaczoną na rysunku). Układ kwartałów był przecięty aleją Via Canopica, która miała szerokość 100 stóp (27,5 m) i była słynną ulicą kolumnową Aleksandrii. 66 Przebieg alei Via Canopica tylko nieznacznie różni się od przebiegu obecnego bulwaru de Rosette. Wysunięta w morze w kierunku północnym wyspa Faros połączona został z miastem grobląo długości jednej mili (1 260m), tworząc dwie zatoki portowe. Grobla stanowiła dojazd do dwóch portów położonych po jej obu stronach Wielkiego Portu od strony wschodniej i portu Eunostos od strony zachodniej. Na wyspie tej Faros powstała słynna latarnia morska, zaliczana do jednego z siedmiu cudów świata starożytnego. Przetrwała ona do wieku XIV n.e., kiedy to zawaliła się w wyniku trzęsienia ziemi. Aleksandria jako miasto portowe i wielonarodowe, o strategicznym znaczeniu dla regionu, przetrwała do dnia dzisiejszego, inaczej niż Olint, Priene czy Pergamon, które w procesie historycznych przemian utraciły swoje znaczenie. Aleksandria transformując i modernizując nieustannie swoją strukturę urbanistyczną, dostosowywała ją do zmieniających się potrzeb, a doskonała lokalizacja miasta zapewniła mu trwałą funkcjonalność. Zagadnieniem, które najbardziej interesuje badaczy przeszłości miast aleksandryjskich jest ich charakter religijny i symboliczny. W szczególności objawia się to zapisaniem w strukturze tzw. miast królewskich boskich cech Aleksandra Wielkiego, ich założyciela 67. Orientacja względem stron świata siatki ortogonalnej Aleksandrii nie jest przypadkowa. Jak wynika to z przeprowadzonych badań naukowych, główna oś miasta, Via Canopica jest zorientowana na kierunek wschodu słońca w dniu urodzin Aleksandra Wielkiego. Via Canopica kończyła się bramami Słońca na wschodzie i Księżyca na zachodzie. W czasach lokacji miasta również królewska gwiazda Regulus pojawiała się w tym samym kierunku. Badania późniejszych miast hellenistycznych, jak Seleucia nad Tygrysem i Nemrud Dag potwierdzają tezę o nieprzypadkowej orientacji siatki modularnej Aleksandrii Opis na podst. Humpert Klaus, Schenk Martin, Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung, Theiss Stuttgart Ferro L., Magli G., The astronomical orientation of the urban plan of Alexandria, Faculty of Civil Architecture, Politechnika Mediolańska, Mediolan 68 ibidem 39

40 Aleksandria nie była miastem kolonialnym, lecz pierwotnym, miastem królewskim, które tworzyło modelowy przykład miasta i inspirację dla wielu innych miast powstających w okresie hellenistycznym. Do najważniejszych z nich można zaliczyć miasto Seleucia położone nad Tygrysem w niedalekiej odległości od Babilonu, miejsca śmierci Aleksandra Wielkiego w roku 323 p.n.e. Miasto Seleucia zostało założone w roku 300 p.n.e. przez Seleucusa I Nikatora, uważanego za syna boga Apollo. Zakładając nową stolicę swojego królestwa Seleucus posłużył się wzorem układu przestrzennego Aleksandrii z główną osią podłużną i regularną siatką uliczną, opartą o tę oś. Układ przestrzenny miasta Seleucia był zainspirowany Aleksandrią zarówno symbolicznie jak i praktycznie, lecz będąc blisko miejsca śmierci Aleksandra Wielkiego, główna oś miasta została skierowana na te same cele (słońce, Regulus) lecz na ich zachód 69. Stąd skrzywienie osi względem północy jest symetryczne w odniesieniu do skrzywienia osi Via Canopica w Aleksandrii. Poszukiwanie odniesień religijnych i astronomicznych w układach lokacyjnych miast w okresie hellenistycznym stało się ważnym elementem kreacji urbanistycznej tego okresu. Orientacja miast i ich najznamienitszych budowli względem stron świata i słonecznej trajektorii była istotnym elementem wiedzy twórczej budowniczych miast również w kolejnych, następnych okresach dziejowych w urbanistyce i architekturze. Miasto Pergamon (obecnie Bergama, poł. w odległości 80 km na północ od Izmiru), to wyjątkowe miejsce. Założone zostało w III w. p.n.e. na szczycie wzgórza wznoszącego się wysoko nad pofałdowanym krajobrazem wybrzeża egejskiego. To miasto-twierdza zostało rozbudowane przez Lizynacha, jednego z generałów Aleksandra Wielkiego. Następca Lizynacha dał początek dynastii Attalidów. W okresie panowania Attalidów Pergamon stał się królestwem, a także centrum kultury i nauki, ze słynnym amfiteatrem na szczycie wzgórza i biblioteką, a także miejscem kultu bogów greckich Nike, Ateny Polias i Zeusa. Ołtarz Zeusa, jedna z największych pereł sztuki helleńskiej został rozebrany i w częściach przewieziony do Berlina. Sposób pozyskania tego obiektu przez Królestwo Prus nie zostało do końca wyjaśnione. Strona turecka jest w tej kwestii w sporze z Niemcami. Położenie miasta na samym szczycie góry i jej stromych zboczach nie wykazuje w swym układzie regularności, znanej z innych miast helleńskich. Struktura miasta składa się z budowli i zespołów zestawionych pod różnymi kątami i na różnych poziomach. W niezwykły sposób zapewniono powiązanie poszczególnych zespołów funkcjonalnych, kreując antyczny model miasta zwartego. Miasto Pergamon 69 ibidem 40

41 Ryc. 20. Aleksandria. Schemat miasta założonego w roku 331 p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego. w niezwykły sposób ilustruje silny i nierozerwalny wręcz związek miast z otaczającym je krajobrazem, włączając go do kompozycji przestrzennej miasta. Objawia się to w szczególny sposób przy ołtarzu Zeusa oraz w amfiteatrze otwartym na szeroki krajobraz. W Pergamonie zrealizowano hellenistyczny program funkcjonalnoprzestrzenny miasta, dbając o reprezentacyjność każdej z budowli, indywidualizm ukształtowania i racjonalne powiązanie w całość zespołu miejskiego. Cześć miasta na wzgórzu połączona była z miastem dolnym, w którym znajdowała się agora, zabudowa mieszkalna i wielki kompleks sportowy klasycznego gimnazjonu. Na marginesie tych rozważań warto wspomnieć o projekcie artystycznym Panorama Pergamonu stworzonym w latach przez Yadegara Asisi 70 we współpracy z Muzeum Pergamońskim w Berlinie. Próba emocjonalnego, artystycznego odtworzenia cech wielkości, atmosfery i piękna wynikającego z powiązania architektury klasycznej z naturą należy do niezwykle udanych przedsięwzięć, zapadających głęboko w pamięć. Procesy urbanizacyjne, jakie występowały w okresach archaicznym, klasycznym i hellenistycznym w Grecji i na terenach kolonizowanych, odegrały fundamentalną rolę w tworzeniu się podstaw filozofii miasta i urbanistyki w ogóle. Model miasta greckiego stał się kanwą rozwoju urbanistyki, traktowanej jako planowanego działania inwestycyjnego, mającego na celu stworzenie modelu miasta idealnego. Greckie miasto idealne to miasto posiadające właściwe proporcje, zarówno jako całość, jak i w zakresie jego poszczególnych kwartałów (insulae) oraz budowli towarzyszących. Miasto greckie posiadało też spójny z zabudową system polityczny 70 Pergamon, Yadegar Asisi Panorama der Antiken Welt katalog wystawy w dniach , Berlin Pergamonmuseum 41

42 i społeczny, tworzący z miasta określoną całość społeczno-przestrzenną. Grecka urbanistyka to także tworzenie hierarchicznej sieci osadniczej, tworzenie związków miast, jak również dystrybucja dominujących funkcji pomiędzy poszczególne ośrodki miejskie. Podstawy urbanistyki stworzone w obszarze kultury greckiej oddziałały silnie na tworzenie się systemu miast imperium rzymskiego, a za jego pośrednictwem również na całą kulturę urbanistyczną Europy. Miasta średniowieczne zakładane na terenach Europy Środkowej, a także warowne miasta we Francji (bastides) czerpały z doświadczeń greckich i rzymskich. 42 Ryc. 21. Pergamon (Bergama Turcja) tablica informacyjna przedstawiająca model przestrzenny całego założenia miejskiego starożytnego Pergamonu. Ryc. 22. Pergamon widok na ruiny amfiteatru, pozostałości twierdzy rzymskiej i otaczający krajobraz.

43 Ryc. 23a. Pergamon, ołtarz Zeusa model rekonstrukcyjny eksponowany w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. Ryc. 23b. Pergamon, fragment płaskorzeźby na ołtarzu Zeusa przedstawiającej walkę z gigantami. 43

44 IDEA MIASTA W STAROŻYTNEJ ITALII MIASTA KULTURY ETRUSKIEJ W okresie od połowy VII do początków V w. p.n.e. w Italii Północnej i środkowej części Półwyspu Apenińskiego, w Lacjum, Rzymie i Kampanii panowali Etruskowie. Sprzymierzeni z Kartaginą konkurowali na Morzu Śródziemnym z Grekami. W roku 535 p.n.e. pod Alalią u wybrzeży Korsyki udało im się pokonać flotę grecką, czym zapobieżono kolonizacji Korsyki przez Greków. Bitwa ta, w którą zaangażowane było wiele miast etruskich sprzymierzonych w związku miast prowadzącym wspólną politykę obronną, spowodowała liczne straty w dotychczasowym układzie sił: Kartagińczycy zdobyli supremację na Morzu Tyrreńskim, a dotychczasowe trasy handlowe znad Morza Tyrreńskiego poprzez Apeniny nad Adriatyk straciły na znaczeniu. Kryzys państwa etruskiego spowodował, na przełomie drugiej połowy wieku VI p.n.e., zmiany polityczne i ekonomiczne. W ich rezultacie powstał drugi etap kolonizacji etruskiej. Istniejące miasta jak np. Bolonia zostały przebudowane, założono też w tym okresie wiele nowych miast 71. Miały charakter odrębnych państw i były sprzymierzone w system federalny, bazujący na szczegółowych unormowaniach w zakresie prawno-ekonomicznym. Na czele każdego z tych miast-państw stał król zwany lukumonem. Do związku miast należały: Volaterrae, Arretium, Cortona, Perusia, Clusium, Rusellae, Vetulonia, Volsinii, Vurci, Caere, Veii i Tarquinia, najstarsze z etruskich miast 72. Ekspansywny rozrost państwa etruskiego był możliwy dzięki stosunkowo niskiemu rozwojowi społeczności zamieszkujących teren Italii w VII i VI w. p.n.e. Rzym był pierwszym ośrodkiem miejskim, dzięki któremu stopniowo zrzucono hegemonię Etrusków. Osadnictwo Rzymu datowane jest na X w p.n.e., a za jego najstarszy element protomiejski uważana jest tzw. Roma quadrata, umocniona osada położona po zachodniej stronie Palatynu, o wymiarach ok. 375 xx 375 m, tj. 1 małej centurii, wg miar antycznych Marzabotto an Etruscan Town, praca zbiorowa, Percorsi di Archeologia 6, Ante Quem soc. Coop., Lis D., Tajemnice wielkich miast, Publicat, Poznań 2009, s Łobocki J.M., Castrum Romanum, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1966/11/1 s

45 Etruskowie byli specjalistami w dziedzinie urbanistyki traktowali miasto jako dzieło fizyczne, a zarazem jako utwór duchowy. Miasta zakładano według ściśle przestrzeganego rytuału 74. Rytuał etruski przetrwał do czasów rzymskich, a jego ślady zachowały się w aktach lokacji i rozmierzania miast w okresie średniowiecznym. Przy zastosowaniu etruskiego rytuału powstało m. in. najstarsze znane miasto etruskie Tarquinia, położone na północ od Rzymu, w odległości 8 km od wybrzeża Morza Tyreńskiego. Nad tą etruską metropolią dominował Akropol z pięcioma świątyniami i dwupiętrowy zamek. Miasto założone zostało z wytyczeniem głównej ulicy cardo i prostopadłej do niej decumanus i zajmowało obszar ok. 135 ha. 75 Warto nadmienić, że swą wielkość i wspaniałość Rzym zawdzięcza w dużej części królowi pochodzenia etruskiego Tarkwiniuszowi Staremu ( p.n.e.). Wybudował m.in. kanał odwadniający Forum Romanum (Cloaca Maxima), zbudował cyrk i wprowadził zwyczaj igrzysk na sposób etruski. W Tarquinii i Cerveterii zachowały się monumentalne kompleksy etruskich nekropolii, budowanych z kamienia, a częściowo wykuwanych w skałach (w Tarquinia Monterozzi 600 grobów), o układach urbanistycznych przypominających miasta z ulicami i osiedlami (Cerveteri Banditaccia). We wnętrzach grobowców zachowały się liczne freski datowane od IX do I w p.n.e., ilustrujące życie Etrusków oraz ich rytuały pogrzebowe. Nekropolie te są również wyrazem niezwykłych zdolności etruskich kreowania przestrzeni zurbanizowanej. Nekropolie te zostały w 2004 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa. 76 Przykładem miasta etruskiego, wartym przeanalizowania jest miasto Marzabotto 77, położone w prowincji Bolonia we Włoszech, założone w VI w. p.n.e. Pierwsze wykopaliska na tym terenie prowadzono w XIX w. Wówczas odkryto tu charakterystyczny, ortogonalny układ zabudowy miejskiej i ulic o szerokości 15 m, i ulic bocznych 12 i 5 m 78. Insulae o wymiarach 35x165 m orientowane są wg stron świata. Plan miasta jest bardzo dobrze czytelny, mimo erozji południowej krawędzi płaskowyżu, spowodowanej aktywnością górskiej rzeki Reno. Zadziwia fakt niezwykle skrupulatnego rozplanowania tego miasta. Związane są z tym różne interpretacje naukowe. Edoardo Brizio 79 wysunął hipotezę o założeniu 74 O rytuale etruskim pisze Joseph Rykwert w: The Idea od a Town. The Anthropology of Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, MIT Press Cambridge, Massachusetts, London England, 1988 s Ibidem, s Marzabotto an Etruscan Town, op cit. 78 Wg: 79 Brizio E., Relazioni sugli escavi eseguiti a Marzabotto presso Bologna dal novembre 1888 a tutto maggio 1889, In: Monumenti Antichi dell Accademia dei Lincei, I, 1889, s

46 tego miasta według etrusco ritu. Przesłankami dla takiej hipotezy jest perfekcyjna orientacja ulic, zgodnie z układem stron świata, stanowiąca projekcję niebiańskiej templum na powierzchnię Ziemi 80. Ryc. 24. Marzabotto schemat planu miasta etruskiego pochodzącego z V w p.n.e. Ryc. 25. Widok położonego w dolinie Reno stanowiska archeologicznego dawnego miasta etruskiego Marzabotto. Widoczne ukierunkowanie głównych ulic planu w stronę sąsiadujących wzgórz. Niektórzy badacze, jak F. Castagnoli 81, zwracają jednak uwagę na to, że Marzabotto nie posiada charakterystycznej dla religii etruskiej formy granicy zewnętrznej. Podno- 80 Marzabotto an Etruscan Town, op cit. s Castognoli E., Ippodamo di Mileto e l urbanistica a pianta ortogonale, Roma

47 szą również, że miasto powstało w okresie, gdy Grecy zakładali w Italii nowe miasta kolonie o układach ortogonalnych, nawiązujące do układów agrarnych, tzw. plan typu per strigas. Możliwość zastosowania greckich metod rozplanowania miasta była możliwa, ponieważ kontakty handlowe i kulturalne pomiędzy Etruskami a Grekami były w tym okresie bardzo ożywione, a Marzabotto było miastem zlokalizowanym na szlaku handlowym pomiędzy portowym i wielokulturowym miastem Spina, położonym na wybrzeżu Adriatyckim, a miastami etruskimi położonymi nad Morzem Tyreńskim. Bliska prawdy musi być więc teza, o znaczącym wpływie greckiej kultury zakładania miast na sposób rozplanowania miasta Marzabotto. Świadczą o tym też wymiary insulae w Marzabotto, które mają identyczną szerokość jak insulae w Pompejach, Neapolu, a także w Olincie, Rodos i Priene. 82 Natomiast znaleziska archeologiczne G.A. Mansuelli ego z lat podważyły jednak tę teorię 83. Znaleziono bowiem w miejscu przecięcia się głównych ulic miasta rzeczne otoczaki cippus z naniesionym rysunkiem krzyża decusis. Dowodzi to, zdaniem badacza, założenia miasta według rytuału etruskiego. Niedawno przeprowadzone studia nad lokalizacją Akropolu w Marzabotto wskazały, że jego położenie mogło stanowić sedes augurationis, miejsce, od którego rozpoczęto proces zakładania miasta, zgodnie z etruskimi rytuałami inauguratio i stipulatio 84. Miasto miało system wybrukowanych ulic z układem kanalizacji. Zabudowa o charakterze atrialnym z wewnętrznymi dziedzińcami miała regularny charakter. Poszczególne posesje wyposażone były w studnie obudowane kamieniami (odkryto 50 takich studni). Akropol z zespołem świątyń i nekropolie z kamiennymi sarkofagami były zlokalizowane poza układem miejskim. Kształt zabudowy miasta zachował się dzięki przeniesieniu miasta w inne miejsce. Miasto położone było w dolinie rzeki Reno na płaskowyżu. Południowo-zachodnia część miasta została zniszczona przez nurt rzeki. Dzięki przeniesieniu miasta w inne miejsce, zachowany tu został układ urbanistyczny, który stanowi najlepszy, znany przykładem urbanistyki etruskiej. Rykwert 85 analizuje pochodzenie układu ortogonalnego Marzabotto i jest przekonany o znacznie starszym pochodzeniu rytuałów lokacyjnych, które nie koniecznie związane być musiały z planowaniem ortogonalnym. Ten typ rozplanowania uznaje on za nieomal powszechnie stosowany w okresach wcześniejszych w Egipcie i na Wschodzie, a więc nie będący inwencją ani etruską ani grecką. 82 A. Wąsowicz, op. cit s Mansuelli G.A., La casa etrusca di Marzabotto. Constatazioni nei nuovi scavi, in : «Römische Mitteilungen, 70, 1963, s Marzabotto an Etruscan Town, op cit. s Rykwert J., The Idea of a Town. The Athropology of Urban Form in Rome, Italy and the Ancient World, The MIT Press Cambridge, Massachusetts, London, England, 1988, s

48 Reasumując, geneza powstania miasta Mazabotto nie może być interpretowana w sposób jednoznaczny. Nie mniej jednak bezsporny pozostaje fakt dokonania aktu twórczego zaplanowania tego miasta, planowania jako rytuału, wiedzy tajemniczej i dostępnej tylko wybranym. Musiało to być efektem zdobytej wcześniej wiedzy urbanistycznej i licznych doświadczeń. Rzymianie przejęli i przystosowali do swoich potrzeb etruskie obrzędy towarzyszące zakładaniu miast, tzw. etruscus ritus. Rytualność zasad podstawowych projektowania urbanistycznego była na rękę władzy, gdyż stanowiła uzasadnienie stosowania rozwiązań autokratycznych, bez konieczności uwzględniania racji poszczególnych stron w ówczesnych postępowaniach lokacyjnych. CASTRUM ROMANUM Dla Rzymian pierwotną formę miasta tworzył obóz wojsk rzymskich zakładany na opanowywanych przez Rzymian terenach castrum romanum 86. Było to niewątpliwie jedno z tych osiągnięć kultury klasycznego antyku, które przyczyniło się do wykreowania podstawowej sieci osadniczej w Europie, Azji mniejszej i Afryce Północnej w obszarze oddziaływania imperium rzymskiego, a także przyczyniło się do zdefiniowania zasad budowy miast średniowiecznych i ich fortyfikowania 87. Obozy lokalizowano we wzajemnej odległości ok. 60 km, określonej promieniem dojścia pieszego jednostki wojskowej w ciągu jednego dnia do ewentualnego miejsca konfliktowego. Rozmieszczenie obozów rzymskich, tworzyło sieciową strukturę podporządkowania całego obszaru imperium. Obozy te z biegiem czasu stawały się miastami, a ich rozplanowanie było kanwą dla rozwoju i wielowiekowego trwania struktur urbanistycznych. Organizacja armii rzymskiej i opanowanych przez Rzym terenów była podporządkowana dziesiętnemu systemowi schematu geometrycznego. Podstawą podziału terenu Italii była siatka centuratio, systemu podziału terenu na kwadraty o boku 1000 kroków, czyli ok. 720 m. Przy zakładaniu obozów rzymskich nawiązywano do tej siatki. Centuria, jako jednostka miary została potwierdzona przez Marka Terrencjusza Warro ( p.n.e.), pełnomocnika Juliusza Cesara do spraw nauki i kultury, autora traktatu De re rustica. Zdefiniował on centurię w następujący sposób: Centuria est quadrata in omnes quatuor partes, ut habeat latera longa pedes MMCD. Podstawo- 86 O castrum romanum w znakomity sposób pisze Jan Modest Łobocki, Castrum romanum, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1966/11/1, s Zagrodzki T., Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, [w:] Studia średniowieczne, V, z.1. Wrocław

49 wym małym modułem miary długości była stopa. Stopa rzymska miała rozmiar ok. 29,57 cm, choć wartość ta była zmienna w różnych regionach imperium rzymskiego i często wynikała z zastanych normatywów obyczajowych na podbijanych terenach. Przykładowo na pograniczu z Germanią obowiązywał pes Drusianus, czyli jednostka długości o wartości 9/8 stopy italsko-rzymskiej, a na terenach greckich i egipskich pes Ptolemaicus o wartości 24/25 stopy rzymskiej 88. Biorąc pod uwagę różne błędy pomiarowe w budownictwie, zakłada się, że stopa antyczno-rzymska wynosiła 30 cm. Jako ciekawostkę, można tu przytoczyć fakt ustalenia wartości 30 cm jako podstawowego modułu projektowego w funkcjonalistycznym budownictwie socjalistycznym, m in. w Polsce, gdzie wymiary modularne prefabrykowanych elementów budowlanych i schematy funkcji obiektów bazowały na wielokrotności modułu 30 cm (60, 90, 120, 150, 180, 240, 270, 300 cm). Nad zachowaniem stałych wartości układu pomiarowego czuwali początkowo kapłani (podobnie jak w Egipcie i krajach bliskiego Wschodu), którzy tworzyli bractwa i collegia, zwane fratres arvales, pontifices lub augures. Posiadali oni zastrzeżone dla siebie kompetencje związane z naukami technicznymi. Z czasem pojawili się również geometrzy świeccy zwani agrimensores, mensores, metatores czy gromatici. W miarę rozwoju miast, kompetencje pomiarowe i budowlane zostały przejęte przez urzędy państwowe. O wadze, jaką przykładano do zachowania odpowiednich wymiarów świadczy powołanie w V w p.n.e. specjalnego kolegium biegłych (decamviri le gibus scribundis), którzy spisali w formie norm prawa państwowego nieopisane dotąd reguły obyczajowe dotyczące wymiarowania. Warto nadmienić, że do słynnego prawa dwunastu tablic włączono również reguły budowlane 89. Projekty obozów rzymskich, zakładanych miast lub limitacji były sporządzane przed ich wytyczeniem w formie rysunkowej na płytkach z bronzu lub marmuru. Stosowano również odpowiednio przygotowane deski lub pergamin, względnie płótno lniane. Rysunki takie nazywane były forma, pertica lub typus, a do ich narysowania używano lineału z podziałką oraz cyrkla. Plany były również sporządzane dla obiektów istniejących w formie rysunków inwentaryzacyjnych z adnotacjami dotyczącymi własności, rozplanowania w terenie. Wszystkie projekty, plany (formae) zarówno miast (forma urbis, oppidi), jak i obozów rzymskich sporządzane były na siatce koordynacyjnej opartej na podziale na modularne kwadraty (versus, actus, quadrata, haeredia), względnie prostokątów (scamna, strigae, iugera). Rzymianie zgeometryzowali formę castrum romanum i zunifikowali ją w taki sposób, by rzymskie legiony mogły zakładać obozy w ciągu jednego dnia. Zakładanie 88 Wg Enciclopedia Italiana, , Hasło: metrici sistemi 89 Łobocki J. M., op. cit. s

50 obozu wojskowego, podobnie zresztą jak wytyczanie wszelkich obiektów budowlanych, urbanistycznych czy terenów rolniczych rozpoczynano od ustalenia centralnego punktu wyjściowego całego układu oraz kierunków osnowy planu. Punkt wyjściowy oznaczano kołkiem lub gwiazdą mierniczą (inaugurata). Główne kierunki osnowy wyznaczano przy pomocy instrumentów mierniczych, tzw. gromy (węgielnicy kątowej) lub za pomocą trójkąta pitagorejskiego, utworzonego ze sznura o długości 12 jednostek, o bokach równych liczbom 3, 4 i 5. Kierunek północny ustalano na podstawie słońca i najkrótszego cienia. Następnie odmierzano po 10 rąk (decem manus decumanus), tj. ok. 9 m po każdej stronie. Dalsze prace miernicze prowadzono stosując łaty miernicze, sznury, a także mechaniczne liczniki drogowe, tzw. wózki milowe 90. Poszczególne punkty planu oznaczano w terenie, zaczynając rozmierzanie założeń od centralnego punktu skrzyżowania dwóch głównych osi układu, jakimi były: Cardo (lub Kardo) Maximus i Decumanus Maximus. Kolejne węzłowe punkty siatki koordynacyjnej oznaczano literami S i D, na lewo (S = sinister) i na prawo (D = dexter) oraz cyframi, definiując każdy węzłowy punkt innym kodem literowo-cyfrowym. Lokalizacja rzymskich obozów i miast miała z reguły naturalnych charakter obronny i była szczegółowo wybierana. Miasta zakładano w widłach lub zakolach rzek (Florencja, Pasawa, Lublana [Aemona], pierwszy Londyn czy Verona), na wyspach (Paryż [Lutetia Parisiorum], Dinogetia w Dacji) lub na wzniesieniach i wzgórzach (Carcassone [ Carcaso] we Francji, Belgrad [Singidunum] w Serbii). Idealne pod względem lokalizacji i formy geometrycznej były niewielkie castra w formie kwadratu, jak np. Florencja, Akwileja lub w formie prostokąta, jak Londyn lub Lauriacum. Miasta zakładano na przecięciu się dwóch głównych osi miasta decumanus maximus i cardo maximus. Osie te były w miastach północno-włoskich elementem centuriatio, systemu podziału terenu wokół miast na prostokątne parcele przedzielane systemem prostopadle do siebie biegnących dróg decumani i cardines. W ten sposób Rzymianie dali początek integrowaniu struktur miejskich z otaczającym krajobrazem agrarnym. Epoka lokacji etrusko-rzymskich zakończyła się w III wieku n.e. Model miasta-obozu rzymskiego stosowany przez Rzymian w zakładanych przez nich miastach koloniach oparty na prostokątnej siatce ulic i dwóch głównych 90 Witruwiusz podaje w swoim Dekalogu architektury, że wózek milowy nie był wynalazkiem jego czasów lecz znacznie starszym. Miał on koła o średnicy 4 stóp i obwodzie 12,5 stopy, co dawało możliwość odmierzenia za jednym obrotem 5 kroków pojedynczych (gradus) lub 5 podwójnych (passus). Koła zewnętrzne sprzężone były z wewnętrznymi tarczami zębatymi i skrzynkami z zapadkami, z których po odpowiedniej ilości obrotów wypadały kamyczki wapienne (calculi) do odczytywania odbytej drogi. wg Łobocki J. M. Castrum Romanum op. cit., za: Witruwiusz O architekturze ksiąg dziesięć. 50

51 osiach przecinających się w środku układu urbanistycznego cardo i decumanus, był w pewnym sensie zapożyczony z kultury helleńskiej, zawierał też elementy kultury etruskiej, którą Rzym niejako wchłonął, korzystając z jej osiągnięć i dążeń do harmonizowania porządku ziemskiego z porządkiem kosmicznym. Rzym przejął z miast helleńskich wzorzec estetyczny, który wynikał z doskonalenia doświadczeń praktycznych. Podobnie jak to miało miejsce w miastach helleńskich, w których centrum układu miejskiego stanowiła obudowana ze wszystkich stron agora, w centrum rzymskiego castrum znajdowało się forum, a ulice obudowane były regularną i zwartą zabudową mieszkalną. Wielkość castrum romanum wahała się od małych, o powierzchni 1 haeredium (np. kasztel strażniczy w formie kwadratu w Goldsborough w Szkocji, o boku 56,25 m), castrum quadratum z Irgenhausen (o wymiarach 60 x 60 m), Valdidena (na granicy panońskiej) lub Transauincum w Budapeszcie, o rzucie kwadratu 75 x 75 m, poprzez rozmiary średniej wielkości, jak kwadratowe castra w Wiesbaden, o boku 10 sznurów, tj. 300 m (versus lub actus) lub Florencji I o boku 375 m, aż do największych. Te największe, to miasta o ufortyfikowanej powierzchni 4 rzymskich mil, jak np. Trewir, Aleksandria i Antiochia. Rzymskie castrum otoczone było wałami ziemnymi lub wysokimi murami z basztami wieżowymi i 4 bramami u wylotu głównych ulic cardo i decumanus. Obozy otaczano również systemem fos. Zewnętrzny kształt murów, na ogół w kwadracie lub prostokącie miał wyoblone narożniki, co przy małych kwadratowych założeniach zbliżało ich formę do okręgu. Modelowym przykładem miasta rzymskiego powstałego na zasadach rzymskiego castrum jest miasto Timgad, obecnie na terenie Algerii. Założone zostało w roku 100 n.e. przez cesarza Trajana, w miejscu, gdzie istniała wcześniej osada Kartagińczyków. Było to miasto niewielkie, o skali greckiego Priene, z szachownicowym układem kwartałów z portykami, teatrem, areną, łaźniami, publicznymi toaletami. Ukształtowane zostało zgodnie z zasadami wytyczania układów obozów rzymskich, posiadało regularne bloki zabudowy i układ krzyżujących się ulic cardo i decumanus. Otoczone murami miasto Timgad uzyskało prawa rzymskie, stając się, jak wiele innych obozów wojskowych miastem, a nawet stolicą prowincji. Obóz rzymski przeniesiono do Lambesis. Miasto było centrum kultury dla całej prowincji posiadało amfiteatr o średnicy 60 m, mogący pomieścić widzów i bibliotekę, z księgozbiorem sięgającym woluminów. Woda do miasta dostarczana była akweduktami z ponad 30 kilometrowej odległości, zasilając w wodę baseny, fontann i nawadniając tereny uprawne. Miasto Timgad stosunkowo szybko upadło i pogrążyło się 51

52 Ryc. 26. Schemat planu rzymskiego castrum Augusta Trevorum (Trier czyli Trewir w Niemczech) z nałożeniem planu rzymskiej metropolii na współczesny plan miasta. Widoczne są tu znaczne przekształcenia struktury urbanistycznej, niemal całkowicie zacierające klasyczny, kwartałowy charakter zabudowy miejskiej. Wśród budowli publicznych widoczne są: forum, amfiteatr, stadion, łuk tryumfalny, cyrk, łaźnie, spichlerz, brama miejska Porta Nigra Ryc. 27. Schemat planu rzymskiego castrum Florentia (Florencja we Włoszech) z naniesieniem pozostałości budowli rzymskich i układu castrum na planie dzisiejszej Florencji. w zapomnieniu. Przyczynami było przejście po upadku Cesarstwa Rzymskiego pod panowanie Bizancjum, zniszczenie przez trzęsienie ziemi i wyschnięcie źródeł wody, na skutek osuszenia się klimatu. Miasta o podobnej strukturze zakładano w różnych częściach imperium. Podobne cechy i elementy struktury miejskiej znaleźć można w Chester w Anglii, Kolonii w Niemczech czy w Antiochii i Efezie w Azji Mniejszej Za: L. Mumford, City in History,

53 Ryc. 28. Model 3D castrum rzymskiego Kolonii na podstawie rysunku rekonstrukcyjnego miasta. Badania nad formami castrum przeprowadzone przez Łobockiego na bazie kilkuset znanych przykładów, pozwoliły na stwierdzenie, że, 70% założeń stanowiły regularne założenia czworoboczne (prostokąty, romby, równoległoboki, trapezy), w tym aż 40% rozpatrywanych założeń miało formę castrum quadrata. Pozostałe 30% to formy nieregularne, wynikające z adaptacji istniejących wcześniej założeń urbanistycznych lub warunków topograficznych 92. Do najbardziej znanych i funkcjonujących do dziś miast europejskich założonych przez Rzymian należą: Paryż, Londyn, Wiedeń, Orlean, Reims, Chester, Bath, Mediolan, Turyn, Florencja, Lyon, Kolonia, Trewir, Kadyks, Barcelona, Como i wiele innych. Na współczesnym planie Trewiru (Trier) i Turynu widoczny jest układ pierwotny miasta rzymskiego, jego campus initialis, który stanowił kanwę dla dalszego rozwoju miasta w układzie ortogonalnym. Niektóre z miast, mimo ich wielkości, nie przetrwały upadku imperium. Dziś stanowią jedynie ruiny, jak np. Leptis Magna, czy wspomniany wyżej Timgad w północnej Afryce. Turyn to jedno z większych miast imperium rzymskiego o powierzchni ok. 47 ha i wymiarach uważanych za idealne dla miasta tej wielkości, tj. w formie prostokąta o bokach 710 x 473,6 m (2400x1600 stóp 93 ). Miasto przetrwało jako organizm 92 Łobocki J. M., op. cit. s Stopa rzymska wynosiła 29,6 cm 53

54 Ryc. 29. Obszar miasta rzymskiego Kolonia Augusta Taurinorum na tle planu Turynu. Ryc. 30. Zarys castrum romanum Turynu w okresie średniowiecznym z bastionowym układem fortyfikacji w linii fortyfikacji rzymskich i szachownicowym podziałem wewnętrznym. Ryc. 31.a Ryc. 31.b Turyn współczesne pozostałości rozplanowania miasta jako rzymskiego castrum w postaci przebiegających prostopadle względem siebie ulic miejskich 54

55 Ryc. 32. Plan rzymskiego miasta Timgad. Ryc. 33. Timgad. Zdjęcie satelitarne zachowanych ruin miasta rzymskiego, zasypywanego przez piaski algierskiej Sahary. Ryc. 34. Model przestrzenny miasta Timgad miejski, a jego dalsza struktura rozwojowa oparta została o schemat ortogonalny pierwotnego castrum romanum. Jest to więc przykład miasta, które reprezentuje ciągłość rozwojową przy zachowaniu pierwotnego miejsca lokacji i schematu struktury. 55

56 TEORETYCY RZYMSCY Piękno architektury i urbanistyki rzymskiej polegało m.in. na zastosowaniu rygorystycznych zasad matematycznych i geometrycznych oraz utylitaryzmowi stosowanych form i rozwiązań architektonicznych. Ich podstawą, zwłaszcza w zakresie architektury militarnej, była prostota i ograniczenie detalu dekoracyjnego, co architekturze rzymskiej nadawało charakter surowości i monumentalności. Mimo tego, podstawą odniesień do formy architektonicznej był człowiek i jego skala, odpowiednie proporcje i kompozycja. Piękno architektury rzymskiej znalazło swoje odzwierciedlenie w matematyce i geometrii, tworząc system piękna matematycznego. Edukacja w zakresie wiedzy i zastosowania takiego systemu nie mogła obyć się bez pism teoretycznych i rozwoju wiedzy w zakresie geometrii, matematyki i zastosowania tych dziedzin w praktyce budowlanej. Teoretykami rzymskimi, którzy zgłębiali tę wiedzę i których dzieła zachowały się, byli m. in. Polibiusz (ok p.n.e.) 94, Hyginusz (I w. n.e.) 95, Wegecjusz (IV w. n.e.) 96 i Witruwiusz (zm. 15 n.e.) 97. Wielkość miasta była istotnym czynnikiem mającym wpływ na zapewnienie ładu i harmonii kompozycji miasta. Próby określenia optymalnej wielości miasta były podejmowane wielokrotnie w historii urbanistyki. Hygeniusz kierując się względami obronności, określił wielkość miasta idealnego wymiarami prostokąta o bokach 710 x 473,6 m (2400 x 1600 stóp 98 ). O tej wielkości miasta to Turyn i Aosta. Wielkość innych miast zakładanych przez Rzymian była różna i powierzchnie miast wynosiły od 4,86 ha (12 akrów 99 ) w Bazylei, aż do 267,3 ha (660 akrów) w Nimes. Gęstość zaludnienia wynosiła w miastach rzymskich od 250 do 500 mieszkańców na hektar. 100 Wielkość kwartałów w różnych miastach wahała się od 70 x 70 m do 150 x 150 m. Równoległość ulic była często zakłócana utrudnieniami terenowymi lub przebiegającymi nieregularnie ulicami łączącymi centrum miasta z bramą wyjazdową i mostem, który mógł być założony tylko w określonym miejscu. 101 Do najbardziej znanych traktatów teoretycznych związanych z urbanistyką rzymską, należy traktat Witruwiusza De architettura libri decim. Odnaleziony w XIV w. silnie 94 Polibiusz Polybios z Megalopolis, grecki historyk i kronikarz imperium rzymskiego w okresie republiki. Autor m.in. dzieła: Dzieje, S. Hammer Wstęp, [w:] Polibiusz, Dzieje t.1. Wrocław 2005, s. VIII-XV 95 Hyginus Gromaticus autor dzieł o sztuce mierzenia gruntów i budowie obozów wojskowych 96 Wegecjusz Publius Flavius Vegetus Renatus pisarz i historyk wojskowości, autor dedykowanego cesarzowi Teodozjuszowi traktatu Epitoma rei militaris, jedynego zachowanego podręcznika wojskowości rzymskiej. 97 Witruwiusz Marcus Vitruvius Polio rzymski architekt i inżynier wojenny żyjący w I w. p.n.e., autor dzieła: O architekturze ksiąg dziesięć, 98 Stopa rzymska wynosiła 29,6 cm 99 Akr rzymski to 0,405 hektara 100 Na temat wielkości miast piszę również w: Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną, universitas, Kraków 2011 s Za: L. Benevolo, Die Geschichte der Stadt, Campus Verlag GmbH, Frankfurt, Nowy York 1983, s

57 Tabela 1. CHARAKTERYSTYKA WIELKOŚCI NOWO ZAKŁADANYCH MIAST RZYMSKICH* Miasta rzymskie na terenie Italii Powierzchnia (ha) Mediolan 133 Capua 180 Bolonia 83 Turyn 47 Florencja 22 Verona 45 Aosta 41 Rimini 34 Miasto rzymskie poza terenem Italii Leptis Magna (obecnie Lebda) 400 Trier 285 Nimes 220 Wiedeń 200 Londyn 140 Lyon 140 Kolonia 100 Kadyks 80 Paryż 55 * Na podst. L. Benevolo, op. cit. Ryc. 35. Schematy miast wg Witruwiusza, na podstawie odpisu z roku oddziałał na kształtowanie się urbanistyki renesansowej i rozwój myśli urbanistycznej dotyczącej fortyfikacji i miast idealnych. Witruwiusz podjął polemikę z rzymską pragmatyką zakładania miast na układach ortogonalnych, jakie były w czasach imperium podstawowym schematem układów przestrzennych obozów wojskowych i miast. W swoim traktacie opracował autorską wizję miasta, o formie podporząd- 57

58 kowanej logice obronności. Witruwiusz uważał, że miasta powinny być otoczone murami, najlepiej o formie zbliżonej do koła i wzmocnionymi wieżami. Liczba osiem miała w mitologii znaczenie magiczne, stąd propozycja ośmiokątnego kształtu miasta i ośmiu ulic wychodzących radialnie z centrum miasta. Jego propozycje koncentrycznego kształtowania miasta znalazły możliwość realizacji dopiero w wieku XVI, kiedy to jego dzieło ponownie odkryte i odczytane na nowo odniosło sukces i znalazło swych naśladowców. Witruwiusz przekazał następnym pokoleniom architektów i budowniczych miast również ważne przesłanie, na które powołuje się m. in. W. Czarnecki 102 : Budowniczowie nie posiadający wiedzy teoretycznej zdolni są tylko do mechanicznych osiągnięć i nigdy dziełami swymi nie wywierają wpływu na innych. Przeciwnie ci, którzy poprzestają na obliczeniach teoretycznych i opierają się na wiedzy ścisłej, podążają jakby za cieniem, a nie za rzeczywistością. Jedynie tacy, którzy opanowali dokładnie teorię i praktykę, posiadają skuteczną broń, aby w pełni powszechnego uznania osiągnąć cel, który sobie nakreślili. Wraz z upadkiem potęgi Cesarstwa Rzymskiego zamknął się ważny rozdział w historii rozwoju miast. W latach n.e. niemal cała Europa powróciła do prymitywnej gospodarki rolnej 103, a azylem przed atakami koczowniczych plemion stały się obronne budowle klasztorów i opactw. Zanikowi uległa również kultura i umiejętność kreowania zwartych planowanych struktur miejskich. Aż trudno uwierzyć, że aż przez prawie 600 lat nie powstało w Europie żadne nowe, zaplanowane miasto. Warto jednak dodać, że tradycja i system budowy castrum romanum miały silne oddziaływanie na budownictwo obronne, kształtowanie się miast i form dzieł obronnych (klasztorów, zamków, kaszteli, twierdz) w średniowiecznej Europie, jak również na terenach Polski, mającej liczne kontakty z krajami Europy Zachodniej i Południowej. 102 Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli op. cit. s Sennett R., Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu. Wydawnictwo Aletheia, Warszawa

59 IDEA MIASTA W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU Istnieje duża rozbieżność w określeniu czasokresu trwania Średniowiecza. Pełną wykładnię przyjmowanego datowania podaje H. Samsonowicz 104. Dla porządku rzeczy proponuję przyjąć datowanie od roku 313 (edykt mediolański dający równouprawnienie chrześcijanom) do roku 1492, tj. roku, w którym nastąpiło odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Ta data w Polsce przypadła na koniec okresu panowania Kazimierza Jagiellończyka i jego autokratycznych rządów. Niektórzy historycy są skłonni przyjmować, że okres średniowieczny w Europie środkowo-wschodniej był znacznie bardziej wydłużony, sięgając do wieku XIX. Jak pisze K. Pomian: w tej części Europy utrzymały się, gdzieniegdzie aż po głęboki XIX wiek, stosunki społeczne, w tym poddaństwo chłopów, zwyczaje gospodarcze i zachowania kulturowe, m.in. wysoki poziom analfabetyzmu, które na Zachodzie zanikły bardzo dawno 105. Na szczęście, w dziedzinie architektury i urbanistyki prądy renesansowe i barokowe, a później oświeceniowe docierały na ogół z niewielkimi opóźnieniami. Było to możliwe za sprawą intensywnych kontaktów międzynarodowych z krajami Europy Zachodniej i Południowej, jakie podejmowała polska szlachta, magnateria i dwór królewski. Nie sposób problematyki rozwoju miast rozpatrywać bez spojrzenia na szerszy kontekst historyczny. Według Morrisa 106, życie miejskie w miastach Imperium Rzymskiego w latach bezpośrednio po podbojach germańskich mogło przetrwać, gdyż, jako oparte głównie o handel zamorski, mogło korzystać z otwartego Morza Śródziemnego i swobodnego handlu ze Wschodem i północną Afryką. Sytuacja zmieniła się diametralnie, gdy rozwój handlu w obszarze basenu Morza Śródziemnego został 104 Samsonowicz H., Dziedzictwo Średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Ossolineum, Wrocław 2009, s Pomian K., Jerzego Kłoczowskiego wizja historii Europy, Gazeta Wyborcza, s Morris, A.E.J. Historia de la forma urbana, Editorial Gustavo Gili, SL, Barcelona 1984, s

60 zablokowany przez ekspansję Islamu. Dominacja Islamu na Morzu Śródziemnym polegała na piractwie morskim i łupieniu portowych miast nadmorskich. Odbiło się to niekorzystnie na kondycji wielu europejskich miast, czerpiących swe zyski z obrotu handlowego, zwłaszcza miast portowych położonych na wybrzeżu śródziemnomorskim. Dopiero udana obrona Konstantynopola w roku 713 i zwycięstwo pod Martel w Hiszpanii w roku 732, powstrzymały inwazję islamską na Europę. Walki wewnętrzne w Europie, zagrożenie życia, upadek miast, ruralizacja struktury osadniczej i cofnięcie się rozwoju gospodarczego do stanu prymitywnej gospodarki rolnej, stały się nowym początkiem dla powstawania struktur feudalnych zamków i miast obronnych. Lokalni władcy oferowali bezpieczeństwo w zamian za stałe świadczenia. Te uwarunkowania zewnętrzne stworzyły podstawy do kreowania obronnych ośrodków miejskich. Należy stwierdzić, że schyłkowy okres Średniowiecza (X-XIV w.) obfitował już w lokacje licznych nowych miast, co, po długim okresie stagnacji w rozwoju urbanistycznym po upadku Rzymu, stanowiło niewątpliwy impuls rozwojowy dla Europy. Analizując rozwój miast w średniowieczu trzeba mieć na uwadze to, że plemiona germańskie, które zdobyły Imperium Rzymskie w V w. n.e., były reprezentantami kultury agrarnej, a nie miejskiej. O ile w wielu miastach pochodzenia rzymskiego na kontynencie europejskim życie miejskie było kontynuowane, to na terenie Wielkiej Brytanii praktycznie zanikło. Wiele średniowiecznych miast posiadało w swym wewnętrznym obszarze tereny upraw ogrodniczych. Jak twierdzi Mumford, miasta średniowieczne bardziej przypominały rozrośnięte wsie, niż miasta w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia 107. Minęło wiele lat, zanim w warunkach pewnej stabilizacji polityczno-gospodarczej, na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. mogły rozwinąć się zaawansowane formy osadnictwa w postaci miast z ich strukturą przestrzenną, budowlami i funkcjami odpowiadającymi strukturze politycznej i społecznej. Średniowiecze to okres krystalizowania się sieci osadniczej w Europie, szczególnie w jej obszarze północno-wschodnim, poza rzymskim limes, w tym także na terenach obecnie należących do Polski. W tym okresie założono tysiące nowych układów miejskich. Lokowanie miast wiązało się z procesem chrystianizacji pogańskiej Europy. Jerzy Kłoczowski pisze 108, że fundament Europy został zbudowany przez chrześcijaństwo, któremu Europa zawdzięcza utrzymanie i kontynuowanie tradycji Grecji i Rzymu. Ten fundament kreowany był właśnie w okresie średniowiecznym, w dużej mierze w rezultacie zakładania nowych miast i napływowi osadników z Zachodu Eu- 107 Mumford L., The City in History, Secker and Warburg, London Kłoczowski J., Nasza tysiącletnia Europa, Świat Książki,

61 ropy. Dzięki temu zwiększała się wymiana handlowa, następował rozwój rzemiosła i produkcji, a mieszkańcy miast czuli się bezpieczniej w miastach otoczonych murami obronnymi. Był to też okres powstawania reguł demokratycznej współodpowiedzialności za miasto, jego rozwój i bezpieczeństwo. Wiele szczegółów dotyczących zasad lokacji i sposobów rozplanowania miast w Średniowieczu nie zostało jeszcze w sposób wyczerpujący wyjaśnione. KLASYFIKACJA MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH Jeśli przyjąć, jak twierdzi Leonardo Benevolo, że sztuka budowy miast w okresie średniowiecza była sztuką tajemniczą i inaczej niż sztuka wznoszenia budowli popadła w zapomnienie, zanim stała się przedmiotem teorii naukowych 109, to opisanie sztuki zakładania miast w okresie średniowiecznym nie jest zdaniem łatwym. Na podstawie pochodzenia miast średniowiecznych można dokonać pewnej uproszczonej klasyfikacji. Wg Morrisa 110 miasta w okresie od XI do XV wieku można zgrupować w pięciu kategoriach, z których trzy odnoszą się do miast ukształtowanych w formach nieplanowanych, organicznych (1-3), a dwie pozostałe dotyczą miast nowych, planowanych, bazujących na zdefiniowanym wcześniej założeniu urbanistycznym (4-5): 1. Miasta pochodzenia rzymskiego, które zachowały status miasta w wiekach średnich po upadku Imperium Rzymskiego, lecz na ogół zredukowały swoją wielkość, a także te, które popadły w całkowitą ruinę, a nich gruzach powstały nowe struktury urbanistyczne i budowle, często w oryginalnych lokalizacjach; 2. Zamki, warownie, kasztele konstruowane jako miejsca o dominującej funkcji obronnej, która jednak później wzbogacona została o funkcje handlowe, przeradzając się w miasto; 3. Miasta o rozwoju organicznym, nieplanowanym rozwoju, w większości przypadków powstałe z rozwijających się osad wiejskich; 4. Bastidy miasta-twierdze powstające we Francji, Anglii i Galicji, o funkcjach zarówno miejskich jak i obronnych; 5. Nowe, miejskie planowane w całości założenia urbanistyczne, na ogół w nowych lokalizacjach, fundowane przez władców, rycerzy i władze kościelne w całej Europie. 109 Benevolo L., Die Geschichte der Stadt, Campus Verlag, Frankfurt, Nowy Jork, 2000, s Morris, A.E.J. op.cit. s

62 Biorąc pod uwagę rozwój miast w Polsce do przedstawionej wyżej klasyfikacji według Morrisa można by dodać istotną, szóstą kategorię miast średniowiecznych powstających na terenach Europy Środkowej, miast lokowanych na istniejących wcześniej założeniach przedlokacyjnych, pochodzenia słowiańskiego. Kategoria ta dotyczy wielu miast na terenie Polski, gdzie pod strukturą średniowiecznych założeń odkryto pozostałości wcześniejszych osad słowiańskich, osad targowych czy wsi. Reasumując przedstawioną powyżej klasyfikację, można powiedzieć, że istniejąca w Średniowieczu struktura osadnicza w obszarze Europy Zachodniej i Południowej była w pierwszym rzędzie pozostałością rzymskich lokacji, takich jak Kolonia, Wiesbaden, Koblencja, Ratyzbona czy Barcelona i wielu innych form osadniczych, które w sposób bezplanowy stanowiły przedmieścia i obszary zabudowy spontanicznej wokół matematycznie zorganizowanych kampusów. Z czasem, na gruzach imperialnych ośrodków rzymskich powstawały organiczne układy miejskie, które w wielu przypadkach zacierały pierwotne geometryczne założenia, wprowadzając dość chaotyczne układy zabudowy (np. Ratyzbona, Kolonia, Strasburg). Nowe miasta Średniowiecza można również sklasyfikować według czasu ich powstawania, lokacji. Daje to możliwość porównania procesów urbanizacyjnych w Europie tego okresu. Do miast nowo planowanych i zakładanych w okresie średniowiecznym, należy zaliczyć miasta lokowane przez dynastię Zährigerów w południowych Niemczech w XI w.: Freiburg (1090), Rottweil (1120), Villingen. Chronologicznie drugą grupę miast nowych stanowią miasta piemonckie: Aleksandria (1168), Cuneo/ Coni (1198). Keller 111 podaje, że krajem przodującym w rozwoju urbanistyki w wieku XII była Lombardia. Około roku 1180 powstały tu nowe miasta lokacyjne, jak: Trino (1182), Villafranca di Verona (1185), Orzinovi (1193), Castelfranco Veneto (1199), Castell do Pietro Emilia (1199), Borgomanero (1202), Castelfranco Emilia (1226), Gattinara (1242), Cherasco (1243) i Massa Lombarda (1251). W tym samym czasie zakładane są nowe miasta lokacyjne o układach ortogonalnych na terenie Śląska, Pomorza Zachodniego, a później Małopolski. Do najwcześniejszych lokacji należy Złotoryja (1211), Środa Śląska (1223), Wrocław (1242), Szczecin (1243), Świdnica (1249), Kraków (1257) i inne. W historii urbanistyki niestety rzadko poruszany jest ten jej rozdział. 111 Keller H., Die ostdeutsche Kolonialstadt des 13.Jh. und ihre südländischen Vorbilder, Wiesbaden

63 Ryc. 36. Castelfranco Veneto rysunek murów obronnych, fos i mostów fortecy, z roku 1612 Ryc. 37. Castelfranco Veneto widok twierdzy wg malarza weneckiego z XVI w. Olej na płótnie 87x137 cm, obraz znajduje sięw Palazzo Municipale del Castelfranco Veneto Kolejna grupa nowych miast to miasta florenckie, zakładane w wieku XIII. W tym okresie pojawiły się również miasta lokacyjne we Włoszech południowych, w Pulii. Pierwsze w okresie średniowiecza miasta nowo planowane we Francji to circulades 112 w wieku IX i X, ale dopiero wiek XIII stanowi o rozwoju bastides planowanych układów miejskich z ortogonalnym układem ulic i rynkiem w centrum układu. Porównując daty rozwoju układów miejskich planowanych w tym okresie w różnych zakątkach Europy, trudno o potwierdzenie hipotezy o wędrowaniu stylu zakładania miast w zakresie ich formy i wielkości, na podobieństwo procesu, jaki miał miejsce w architekturze. Znacznie bardziej logiczna wydaje się hipoteza mówiąca o tym, że: Nowe miasta późnego Średniowiecza planowane były dzięki procesowi rozpowszechniania się wiedzy (historii, matematyki, geometrii) postępującej wraz z chrystianizacją Europy. Świadczy o tym kościelna struktura edukacji i rola europejskich klasztorów, opactw, a później kościołów i katedr tworzących przez kolejne stulecia po upadku Rzymu pomosty wiedzy między Antykiem a Średniowieczem. Źródeł wiedzy matematycznej, geometrycznej i związanej z wytyczaniem nowych obiektów i całych założeń urbanistycznych w terenie, należy doszukiwać się w czasach antyku, gdy była ona przedmiotem nie tylko rozważań teoretycznych, ale przede wszystkim płynęła z doświadczeń praktycznych zakładania miast i budowania architektonicznych struktur. 112 Circulades to miasta na południu Francji, zakładane na planie koła. Po raz pierwszy opisane i skatalogowane przez prof. Krzysztofa Pawłowskiego. 63

64 PRAWA MIEJSKIE Istotnym impulsem wyzwalającym rozwój miast w okresie średniowiecznym było powstanie kodyfikacji określającej sposób zakładania miast i ich funkcjonowania, która była korzystna dla wszystkich uczestników tego procesu. Do zbiorów unormowań prawnych najbardziej znanych i rozprzestrzenionych na terenie Niemiec, a później również stosowanych na terenach Europy Środkowo-Wschodniej, są prawa magdeburskie i prawa lubeckie. Prawa te były również podstawą lokacji wielu ośrodków miejskich na terenie Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z kolei na Morawach zakładano miasta górnicze na specyficznych prawach górniczych (ius regale montanorum) opartych bezpośrednio na prawie rzymskim, importowanym z terenu Włoch. Przykładami takich miast są Jihlava i Kutna Hora 113. Prawo magdeburskie odegrało wielką rolę w urbanizacji Europy Środkowo- Wschodniej w wiekach XIII i XIV, a zasady przywilejów i zwolnień podatkowych dla nowych osadników w różnej formie stosowane były w kolejnych stuleciach. Powodem rozprzestrzeniania się prawa magdeburskiego była jego atrakcyjność dla miejscowości rozwijających wymianę handlową, ponieważ było przede wszystkim prawem kupieckim, stawiającym w centrum uwagi swobodę działania kupca i obrotu handlowego 114. Zasady prawa magdeburskiego regulowały nowy porządek prawny, praktycznie stwarzały taką organizację przestrzenno-społeczną, którą nazwać można miastem. Niestety, w aktach lokacyjnych miast nie znaleziono interesujących nas śladów zapisów dotyczących sposobu wytyczania nowych założeń miejskich na prawie magdeburskim. Akty te, wydawane przez fundatorów królewskich, kościelnych czy prywatnych odnosiły się do zagadnień przywilejów gospodarczych i regulacji prawnych oraz do ogólnego wyznaczenia obszaru przeznaczonego pod budowę miasta wraz z przynależnym zapleczem rolniczym, nie definiując sposobu podziału przestrzeni przekazywanej zasadźcom. Wydaje się jednak, że kluczowym zagadnieniem była lokalizacja rynku handlowego intra muros. Rynek wewnętrzny, w przeciwieństwie do placów targowych lokalizowanych przy osadach wczesnośredniowiecznych otoczonych wałami ziemnymi lub palisadą (w tym również słowiańskich), stwarzał większe bezpieczeństwo procesowi wymiany handlowej i możliwość składu towarów. Przyczyniło się do do wzrostu zamożności mieszkańców miast i rozwoju handlu i usług. 113 Eysymont R., Kod genetyczny miasta, Via Nova Wrocław, 2009, s Według opracowania Matthiasa Puhle, Magdeburg średniowieczna metropolia i kolebka prawa magdeburskiego, [w:] Europejskie miasta prawa magdeburskiego. Tradycja, dziedzictwo, identyfikacja. Muzeum historyczne Miasta Krakowa, Kraków

65 Dzisiejsza Lubeka to miasto założone w 1226 r., będące kolebką prawa lubeckiego i miastem założycielskim związku hanzeatyckiego, skupiającego miasta leżące obszaru wokół Morza Bałtyckiego i głównych środkowoeuropejskich traktów handlowych. Historia lokacji Lubeki 115 świadczy o tym, że zakładanie miast w owych czasach nie było ani proste, ani szybkie. Jeszcze w latach , w obszarze opanowanym przez plemiona słowiańskie powstała osada handlowa Liubice. Książę słowiański Henryk ok przejął władzę nad Liubicami i zbudował tu swoją rezydencję. Równolegle rozwinęło się podgrodzie z umocnieniami, kościołem i suburbiami położonymi przed wałem obronnym. Na przeciwległym brzegu rzeki powstało osiedle kupieckie, gdzie stopniowo osiedlali się kupcy frankońscy, Skandynawowie i kupcy ze Wschodu. W wyniku najazdu Rugii w roku 1138, Liubice zostały kompletnie zniszczone i nie odzyskały już swego znaczenia. W pierwszej połowie XII w., po wielu walkach, teren nad Trave i Wackenitz pozyskał książę Saksonii Henryk Lew. Tereny przekazał następnie w lenno Grafowi von Schauenburg i Holstein, Adolfowi II. Graf był zainteresowany rozwojem gospodarczym swojego terenu lennego. W najwyższym punkcie pomiędzy rzekami Trave i Wackenitz rozpoczął budowę nowego miasta, które nazwał Lubeką, gdyż było to miejsce położone niedaleko miejsca, gdzie słowiański książę Henryk założył Liubice. W ten sposób powstało pierwsze niemieckie miasto na nadbałtyckich terenach słowiańskich. Graf Adolf zaprosił do swego miasta osadników kupców z Westfalii, Nadrenii, Fryzji i Saksonii. Miasto dobrze się rozwijało, lecz już w 3 lata po założeniu zamek i miasto zostały splądrowane. Henryk Lew zażądał zwrotu wzgórza, zapewne w wyniku zazdrości o rozwijający się ośrodek handlowy. Graf Adolf nie podporządkował się woli Księcia, w wyniku czego Henryk Lew ograniczył Lubece prawa handlu tylko do produktów spożywczych oraz kazał zasypać saliny w Oldesloe. W roku 1157 Lubeka stanęła w ogniu. Kupcy wyprowadzili się ze spalonego miasta i poszli za Henrykiem Lwem w górę rzeki Wackenitz, by tam Ryc. 38. Panorama miasta Lubeka wg sztychu WP Diebel Lübeck, autor Elias Diebel [w:] 16 Jahrhundert Gustav Lindtke Lübeck Ansichten, Aus alter Zeit, Peters-Verlag Na podst. Mührenberg D., Lübeck, das Haupt der Hanse und das Mare Balticum, [w:] Mare Balticum 1995, s

66 Ryc. 39. Plan i widok miasta hanzeatyckiego Lubeka, opracowany przez Seuttera, 1740 r. założyć nowe miasto. Löwenstadt nie było jednak dobrym pomysłem woda w rzece była za płytka i po przezimowaniu kupcy powrócili na wzgórze lubeckie i zabrali się za odbudowę murów i kościołów, tym razem jednak pod wodzą Henryka Lwa. Zamek po stronie północnej został umocniony, a miasto wraz z portem zlokalizowane zostało w środkowej części wzgórza. Po upadku Henryka Lwa w roku 1181, w wyniku starcia z cesarzem, kupcy lubeccy stanęli po stronie silniejszego. Panem miasta zostaje wówczas Barbarossa, który osiedlił się w Lubece już w 1181 roku. Kupcom zaś udało się na nowo potwierdzić ich przywileje handlowe 116. Charakterystyczną cechą struktury przestrzennej średniowiecznego miasta Lubeki jest szkieletowy układ ulic z kręgosłupem, stanowiącym główną ulice handlową miasta i niemal prostopadłymi ulicami schodzącymi do nabrzeży kanałów rzeki Wackenitz i Trave. Żeglowne wody tych rzek otaczały miasto i tworzyły zarówno drogi wodne i miejsca wymiany handlowej, jak i wartość obronną, jako integralna część fortyfikacji miejskich. 116 Helmold, Helmoldi chronic Slavorum, wyd. v. Bernhard Schmeidler, Hannover

67 Nabrzeża portowe, które pełniły rolę handlową, utraciły ją na rzecz głównej ulicy miasta i rynku. Rosnący dobrobyt mieszkańców pozwalał na stopniową wymianę domów drewnianych na murowane z cegły oraz budowę ceglanych kościołów i spichlerzy. Prawo lubeckie (niem. Lübische Recht) niemieckie prawo lokacyjne, to obok prawa magdeburskiego, najbardziej rozpowszechnione prawo związane z lokacją miast w okresie Średniowiecza. Prawo lubeckie było odwzorowaniem prawa nadanego miastu Lubeka w 1226 r. przez cesarza Fryderyka II Hohenstaufa. Od XIII wieku stanowiło wzór prawno-organizacyjny dla ponad 140 miast, głównie położonych wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku i na przyległych terenach. Prawo lubeckie rozpowszechnione zostało głównie w miastach należących do Związku Hanzeatyckiego. W miastach znajdujących się w obecnych granicach Polski prawo lubeckie wprowadzono po raz pierwszy w Szczecinie (w roku 1237), choć kolejna, formalna lokacja tego miasta miała miejsce w 1243 roku na prawie magdeburskim. Prawo to otrzymały pierwotnie także Tczew (w latach ), a także Gdańsk (w latach ). Oba miasta zostały w wieku XIV przeniesione przez Zakon Krzyżacki na prawo magdeburskie. Na prawie lubeckim pozostały natomiast, m. in. Elbląg, Braniewo, Stargard, Gryfino oraz Frombork. Cechą charakterystyczną kompozycji miast lokowanych na prawie lubeckim jest regularny, prostopadły do nabrzeża układ ulic i brak placu rynkowego. Funkcje rynku spełnia szeroka ulica np. Długi Targ w Gdańsku lub Stary Rynek w Elblągu 117. Układ przestrzenny średniowiecznego miasta Gdańsk charakteryzował się istnieniem wewnętrznego portu w granicach nowożytnych umocnień obronnych i regularnym układem ulic Motławy, biegnących prostopadle do rzeki Motławy, przy której znajdował się wewnętrzny port. Poszerzona ulica w centrum to Długi Targ, pełniący rolę miejskiego rynku. W czasach nowożytnych Gdańsk został wyposażony w półwieniec fortyfikacji bastionowych rozmieszczonych na figurze wycinka koła, co nadało miastu regularny kształt jego formy zewnętrznej 118 i włączyło w jego obszar nowe tereny budowlane oraz tereny ogrodów. Co ciekawe, w planach renesansowych teoretyków (np. u Martiniego) pojawiają się rozwiązania z portami wewnętrznymi i regularnymi narysami fortyfikacji bastionowych. Jak pokazują przykłady miast średniowiecznych, (m.in. Gdańska) rozwiązania z portami wewnątrz ufortyfikowanego miasta znane były i zrealizowane kilkaset lat wcześniej w epoce dojrzałego Średniowiecza, w obszarze basenu Morza Bałtyckiego. 117 Wg (dostep: ) 118 Wśród opracowań na temat rozwoju Gdańska, na uwagę zasługuje obszerne opracowanie Grzegorza Bukala: Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły , Sopot 2012, w wyczerpujący sposób obrazują przemiany i kierunki rozwoju fortyfikacji miejskich Gdańska. 67

68 Ryc. 40. Panorama Gdańska ok r ze wskazówkami orientacyjnymi na dolnym brzegu. Autor Matthäus Merian Starszy ( ) lub jeden z jego współpracowników miedzioryt z dzieła Meriana: Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae (wyd. I w 1652 r., lub II. ok r.) Ryc. 41. Plan miasta Gdańska sporządzony w Weimarze, ilustrujący złożoną strukturę dzielnic miejskich. Ciemniejszym kolorem zaznaczono najstarszą część miasta Główne Miasto. 68

69 ZWIĄZKI MIAST Ryc. 42. Zasięg oddziaływania Związku Hanzeatyckiego nad Bałtykiem i Morzem Północnym w czasie rozkwitu Hanzy i Zakonu Niemieckiego, na przełomie XIV i XV w. Hanza była związkiem niemieckich kupców, a później również związkiem miast północno-europejskich. Jej celem była ochrona przewozu towarów przez Morze Północne i Bałtyk przed piratami oraz lepsze reprezentowanie na zewnątrz kupców jako grupy zawodowej. W połowie XII w. kupcy stworzyli tzw. Hanzę kupiecką, a dopiero w XIV w. dołączyły do tego związku pierwsze miasta, by reprezentować interesy swoich kupców. Związek przetrwał do połowy XVII w. Miasta, które włączyły się w działanie związku hanzeatyckiego, nazwano miastami hanzeatyckimi. Było ich w okresie rozkwitu aż 200. Niektóre z nich do dziś w nazwie mają śled po tej przynależności, jak np. Hansestadt Hamburg, Hansestadt Bremen. Czynnikami sprawczymi powstania związku hanzeatyckiego było włączanie obszaru Europy Środkowej i Wschodniej do obiegu politycznego i handlowego Europy Zachodniej i konieczność zapewnienia wolności w zakresie prowadzenia działalności handlowej. Bardzo ważnym czynnikiem była również konieczność zapewnienia bezpieczeństwa przewozu towarów. Mimo niespokojnych czasów okres późnego Średniowiecza stanowił okres rozkwitu gospodarczego. Wojny krzyżowe sprawiły, że do Europy trafiły nowe rodzaje towarów pochodzących ze Wschodu, jak np. cukier, przyprawy korzenne, bawełna, jedwab i szereg innych produktów pochodzenia chińskiego i indyjskiego. Miasta stawały się również miejscami produkcji, co potęgowało jeszcze 69

70 konieczność wymiany handlowej z innymi ośrodkami i miastami. Miasta produkowały towary, które znajdowały nabywców w innych regionach. Ówczesne drogi lądowe i wodne nie były bezpieczne. Na transporty towarów na drogach organizowano napady, za których grabieże odpowiedzialni byli rycerze z zamków rycerskich, wraz ze swoimi grupami siepaczy. Na Morzu Pólnocnym i Bałtyku grasowali piraci. Byli to głównie wrogo nastawieni Duńczycy, od których miasta niemieckie doznały sporo krzywd. Sytuacja taka była bezpośrednią przyczyną zawiązania się związku miast, najpierw pomiędzy Lubeką i Hamburgiem w roku Dzięki połączeniu sił tych dwóch miast, wyposażono flotę i wyruszono przeciw duńskim piratom. Zwyciężono Duńczyków i spustoszono część Danii, zyskując na pewien czas spokój. Po tych sukcesach przyłączyły się do związku również inne miasta w sumie w ciągu 25 lat dołączyło do Hanzy, poza wymienionymi, ponad 60 miast, a wśród nich: Berlin, Frankfurt nad Odrą, Królewiec (Königsberg), Gdańsk (Danzig), Szczecin (Stettin), Wismar, Magdeburg, Kolonia (Köln) i Nimwegen. W okresie rozkwitu do Hanzy należało 85 miast, a związek dysponował flotą ponad 200 uzbrojonych statków, co stanowiło w tych czasach znaczącą siłę nie tylko gospodarczą, ale również polityczną. Król Szwecji Magnus utracił koronę Szwecji wskutek działania Hanzy, a jeden z burmistrzów Gdańska wypowiedział wojnę Christianowi, królowi Danii. Inne państwa, których miasta nie były członkami Hanzy zabiegały o jej przychylność, stwarzając dogodne warunki do prowadzenia na ich terytoriach składów celnych i handlu. Tak powstały tzw. kantory Hanzy w Novgorodzie (Rosja) w Londynie (Anglia) i Bergen (Norwegia). Hanza przetrwała 300 lat, tworząc dzięki współpracy miast i rozwojowi działalności handlowej, warunki dla ustabilizowania się i okrzepnięcia idei miasta w Europie. Od połowy XVI wieku rola Związku Hanzeatyckiego zaczęła spadać i ostatecznie rozwiązany on został w 1810 roku. Związek Hanzeatycki był dla rozwoju miast Europy Północnej niezwykle ważnym i trwałym impulsem rozwojowym, który m.in. uwidocznił się w niezwykłej architekturze tych miast i przyczynił się do rozwoju cywilizacji europejskiej, jako cywilizacji miejskiej, opartej o samorządność lokalną. Obok Związku Hanzeatyckiego w roku 1247 powstał również inny związek Związek Miast Nadreńskich. Należało do niego 40 miast, w tym Moguncja (Mainz), Frankfurt nad Menem, Wormacja (Worms) i inne. Cele tego związku były podobne, lecz okazał się on mniej trwały i o mniejszym znaczeniu niż Hanza Hammel-Kiesow R., Die Hanse. S. 21ff. C. H. Beck, 4. Wydanie,

71 Ryc. 43. Zestaw zdjęć przedstawiający zespół zabudowy portowej Bryggen miasta Bergen w Norwegii miasta powstałego na bazie współpracy z Hanzą jako tzw. kantor hanzeatycki. GENEZA ORTOGONALNEJ KOMPOZYCJI STRUKTURY MIEJSKIEJ Wielu badaczy średniowiecznej urbanistyki podejmowało problem genezy ortogonalnych układów osadniczych w średniowieczu. Obszernie na ten temat pisze Rafał Eysymontt 120. Sformułowanych zostało kilka podstawowych hipotez: Kontynuacja modelu śródziemnomorskiego grecko-rzymskiego (Piccinato, Castagnioli 122 ); 2. Tradycja rozwoju myśli matematycznej i agrimensorów ( Zagrodzki 123 ); 3. Wpływ idei cysterskich, a w szczególności wirydarza klasztornego na geometryczne kształtowanie miast średniowiecznych (Guidoni 124, Higounet 125 ). 120 Eysymont R., Kodeks genetyczny miasta ( ) Via Nova, Wrocław Comba R., I Borghi nuovi dal progetto alla Realizzazione, [w:] I Borghi nuovi a cura di R. Comba, A.A. Settia, Cuneo 1993 s Ibidem 123 Zagrodzki T., L influence de la tradition antique de la distribution de l etendue sur letrace des plans des villes creés au Moyen Âge [w :] Melanges offerts a Rene Crozet, Poitiers 1966, s Guidoni E., Cistercensi e citta nuove [w :] I cistercense e il Lazio, Roma 1978, s ; Guidoni E., Storia della urbanistica. Il Duecento, Lodi-Bari 1989, s. 241, 282 i następne 125 Higounet Ch., Cisteriens et bastides, «Moyen Age», t. 54, 1950, s

72 Ryc. 44. Dwie ilustracje pochodzące z pracy A. Sangiovanni La squadra mobile, ilustrujące z detalami nowy instrument pomiarowy wynaleziony przez G. Arduino: busola agrimensoria, którego celem było zastąpienie dotychczas używanego instrumentu, tzw. tavola pretoriana. Ryc. 45., 46. Agrimensorzy przy pracy. Z pewnością wytyczanie miast o ortogonalnych układach ulic i pierzei zabudowy z prostokątnymi rynkami, musiało być wykonywane przez geometrów, agrimensorów, czy zasadźców dysponujących wiedzą matematyczną i doświadczeniem. Niektórzy z badaczy są skłonni do teorii tradycji rzemieślniczej w tym zawodzie, sięgającej jeszcze czasów rzymskich. Jeśli jednak zważyć, że przez długi okres wczesnego średniowiecza nowych miast praktycznie nie zakładano, zawód ten nie mógł przetrwać w swej pierwotnej formie. Należy do tego uwzględnić również rozwój matematyki i geometrii, jaki nastąpił w drugim tysiącleciu. O rozwoju matematyki, geometrii i try- 72

73 gonometrii w średniowieczu wypowiadali się liczni badacze: Shelby 126, Zagrodzki 127, Ullman 128 i inni. Interesująca jest geneza układów ortogonalnych, które pojawiać się zaczęły wraz z nadawaniem nowych przywilejów lokacyjnych miastom środkowoeuropejskim. Pierwsza hipoteza mówi o pragmatycznym podejściu zasadźców, których zadaniem było wyznaczenie rynku, w powierzonym przez założyciela terenie i podzielenie terenu na kurie, optymalne pod względem użytkowania i wielkości (działki budowlane). Biorąc pod uwagę logikę geometrii i uproszczenie obliczeń powierzchni poszczególnych działek, od których później miał być pobierany stosowny czynsz podział na prostokątne działki wydawać się może jedynym logicznym rozwiązaniem. Taką hipotezę przyjmuje wielu badaczy epoki średniowiecza. Jednakże, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że obszar przeznaczony pod wytyczenie miasta był już w znacznym stopniu zainwestowany, wytyczenie rynku i ulic przyrynkowych z uwzględnieniem istniejącej zabudowy świeckiej, a zwłaszcza sakralnej przestaje być zadaniem prostym. Nawet dziś, zadanie takie byłoby trudnym projektem urbanistycznym. Powstaje również pytanie, skąd u zasadźców i mierniczych wzięła się tak niezwykła znajomość geometrii i trygonometrii? W tym miejscu nasuwa się druga hipoteza, której udowodnienie wymaga jednak jeszcze dalszych pogłębionych studiów historycznych. Zasadźcy korzystali z mierniczych, którzy musieli być osobami wykształconymi, być może nawet duchownymi, gdyż w przekazach historycznych nie pojawiają się ich nazwiska. Średniowieczni mierniczy mogli uzyskiwać swe wykształcenie wyłącznie w szkołach klasztornych, gdyż innych szkół wówczas nie było. Niewątpliwie projekty nowych miast musiały powstawać przed ich wytyczeniem i musiały mieć swoich planistów -autorów. Mało jest jednak śladów autorstwa projektów miast, niewiele też z tego okresu zachowało się oryginalnych map, czy rysunków mierniczych. Mogła to więc być również wiedza praktyczna, przekazywana z pokolenia na pokolenie, oparta na dawnych księgach i przykładach, których pochodzenie mogło sięgać czasów antycznych. Nie ulega wątpliwości, że rozwój osadnictwa w wiekach XI-XV w Europie i powstawania związanej z nim kultury miejskiej, opartej na wymianie handlowej, współpracy, tolerancji i rozwoju techniki, jest dla historii naszej cywilizacji jej kamieniem milowym, podstawą, dzięki której możliwy stał się szybki rozwój cywilizacyjny i dominacja Europy w świecie. Nie można tu również nie doceniać roli kościoła katolickiego 126 Shelby L., Geometry [w:] The seven Liberal arts in the Middle Ages, red. D.L. Wagner, IndianaUniversity Press, 1987, s Zagrodzki T., op. cit., s Ullman B.L., Geometry in Medieval Quadrivium, [w:] Studi di bibliografia e storia in onore di Tammarano de Marinis, t. 4 Milano 1964, s

74 dla rozwoju urbanistyki planowanej, który poza oczywistą wiodącą rolą duchową i moralną, był także depozytariuszem wiedzy i umiejętności w tym także związanych z zakładaniem i budową miast. Miasta średniowieczne w Europie Środkowej zakładane na regularnych układach geometrycznych z odniesieniem do stron świata i o sprecyzowanym układzie funkcjonalnym i systemie obronnym, były wynikiem zgromadzonej przez klasztory wiedzy, sięgającej czasów antyku. Analizując układy ortogonalne miast rzymskich i miast średniowiecznych zakładanych na terenie Europy Wschodniej w wyniku procesu chrystianizacji tych obszarów, nasuwa się nieodparcie hipoteza o transferze wiedzy antycznej za pośrednictwem instytucji edukacyjnych kościoła katolickiego. Przypuszczenie to staje się tym bardziej prawdopodobne, gdy rozważy się życiorys papieża Sylwestra II 129. Jego losy wskazują, że wiedza antyczna zachowana w bibliotekach arabskich Kordoby, mogła być przetransferowana za pośrednictwem klasztorów i zastosowana w czasach, gdy budowanie miast stało się ponownie popularnym zajęciem władców nad przestrzenią i ludem. Istotnym epizodem jego życia była możliwość studiowania matematyki i trygonometrii oraz licznych zagarniętych przez Arabów dzieł starożytnych Rzymian. Znajdowały się one w siedmiu bibliotekach kalifów w Kordobie, będącej wówczas w obszarze państwa arabskiego. Swoją wiedzę zawarł w licznych dziełach, m.in. w dziele zatytułowanym Geometria 130. Jego idea zjednoczenia Europy pod skrzydłami chrześcijaństwa, w postaci odbudowanego cesarstwa rzymskiego i pokojowej chrystianizacji obszarów pogańskich, była odzwierciedlona w idei zakładania nowych miast na terenach słowiańskich na wzór miast rzymskich, o układach szachownicowych, z rynkiem umiejscawianym na skrzyżowaniu głównych ulic cardo i decumanus. Skoro prawo cywilne i karne stosowane w cesarstwie niemieckim było oparte na prawie rzymskim, można domniemywać, że inne dziedziny regulacji życia miejskiego, jak ówczesna urbanistyka, musiały również opierać się na tychże źródłach wiedzy. Trzeba tu jednak zastrzec, że sposób transferu i kumulacji wiedzy w dziedzinie geodezji i urbanistyki średniowiecznej, nie jest do tej pory jednoznacznie i naukowo wyjaśniony. W okresie Średniowiecza, powstaje wiele nowych organizmów miejskich, zakładanych z rozmaitych przyczyn, na ogół jednak ze względu na rozwój handlu i konieczność ochrony mieszkańców przed napadami rabunkowymi. W Europie Środkowej w okresie XII-XIV w. założonych zostało wiele miast opartych na prawie niemieckim (magdeburskim, lubeckim). Jest oczywiste, że prostokątny układ zabudowy i ulic z rynkiem w środku ułatwiał osiedlanym w tych miastach kolonistom, podział terenu na równe działki budowlane i zapewniał kontrolę nad rozwojem układu urbanistycznego. 129 Sylwetka papieża Sylwestra II została opisana w części Biografie, na końcu książki. 130 Papieżowi Sylwesterowi II przypisuje się również wdrożenie w Europie liczb arabskich i systemu dziesiętnego. 74

75 Model miasta średniowiecznego odzwierciedlał panujące stosunki społeczne działki przyrynkowe miały charakter monumentalny i były własnością miejskiego patrycjatu, w bocznych ulicach działki były węższe, mniej eksponowane, należały do drobniejszych kupców i rzemieślników. Członkowie poszczególnych cechów rzemieślniczych skupiali swoje siedziby wzdłuż ulic, które od ich zawodu brały swoją nazwę. Organizacja miasta średniowiecznego była rozwinięta, a kształt miasta odpowiadał strukturze społecznej i istniejącej w tym społeczeństwie hierarchii. MIARY ŚREDNIOWIECZNE Sposoby dokonywania pomiarów były zróżnicowane regionalnie. Nie można mówić więc o żadnym systemie pomiarów, choć wiele zasad było wspólnych dla wielu systemów pomiarowych. Tą wspólną zasadą było odniesienie się do wymiarów człowieka: stopy, łokcia, kciuka czy długości kroku. Miarą przestrzeni była więc już wówczas miara ludzka. W okresie średniowiecznym w Polsce system mierniczy nie odbiegał znacząco od innych systemów mierniczych w Europie. Wytyczenie struktury przestrzennej miasta następowało według ówczesnych metod mierzenia odległości za pomocą łokci i sznurów (wężysk). Trudno jest dziś dokonać odtworzenia procesu pierwotnego rozmierzenia miast średniowiecznych w sposób jednoznaczny. Możliwe jest określenie pierwotnych wymiarów poszczególnych ulic i kwartałów jedynie w sposób przybliżony, bowiem w XIII w. nie było stałych wzorców, a system metryczny zaczął obowiązywać znacznie później przykładowo w Galicji dopiero od 1876 r.! Podstawową miarą stosowaną w XIII w. był łokieć. Jego wymiar metryczny zależał zarówno od czasu, jak i miejsca stosowania. Wykazano to w najlepiej rozpoznanym chełmińskim systemie pomiarowym, nazywanym również średzkim (od miasta Środa Śląska), magdeburskim lub flamandzkim. Wymiar łokcia chełmińskiego z XIII w., wywodzącego się z Flandrii wynosił około 65,42 cm i był o około 7,82 cm większy od późniejszego bardziej powszechnie stosowanego (57,6 cm). Trzeba jednak dodać, że na Śląsku i w Krakowie również stosowany był pośredni łokieć chełmiński, wynoszący około 62,6 cm. Tak więc zależnie od czasu i miejsca funkcjonowały w Galicji trzy rodzaje łokcia chełmińskiego o różnych zbliżonych długościach. Trzeba dodać, że na ziemiach polskich zostało zidentyfikowanych 13 różnych miar łokci, od toruńskiego (57 cm) do lwowskiego (73,2 cm). Wielokrotnością łokcia x 7,5 był pręt (virga), którego wielokrotnością x 10 był sznur (wężysko). Z czego wynika, że sznur wywodzący się z śląsko-krakowskiego łokcia chełmińskiego miał długość 46,95 m (62,6 x 7,5 x 10 = 4695), a z pierwotnego 49,065 m (65,42 x 7,5 x 10 = 4906,5), więc różnica wynosiła powyżej 2 m Wg. Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983, s

76 Badania miast lokacyjnych prowadzone m.in. na Śląsku wskazują, że powierzchnia miast średniowiecznych była ściśle wymierzana i wynosiła przeważnie 1 łan flamandzki, a dla miast mniejszych ¾ lub ½ łana. Miarą odległości był sznur mierniczy (ok. 47 m). 132 Reasumując można powiedzieć, że w Średniowieczu istniał na Śląsku pewien wzorzec miasta idealnego, charakteryzującego się miarą powierzchni o wartości 1 łana i odpowiednio powierzchni rynku 1/15 powierzchni miasta. Miasto musiało posiadać ratusz i kościół farny. Społeczność takiego miasta liczyła ok. 200 mieszkańców. 133 NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE NIEMIEC Ryc. 47. Kolonia widok panoramiczny miasta w późnym Średniowieczu z niezakończoną budową katedry, Wielkim Św. Marcinem i wieżą ratuszową. Drzeworyt z 1531 r. Kolonia jako miasto średniowieczne powstała na gruzach rzymskiego miasta-obozu Colonia Agrippina, zachowując ciągłość lokalizacji miasta, lecz całkowicie przebudowując jego strukturę. Obszar Świętego Cesarstwa Rzymskiego 134, spadkobiercy zachodniej części Imperium Rzymskiego w Europie, jest w późnym Średniowieczu (XI-XIII w.) obszarem szczególnie intensywnej urbanizacji. Rezultaty kształtowania się idei miasta na tym terenie w postaci nowych lokacji i racjonalnie ukształtowanych planów miast, dotyczą również wielu miast na obecnym terytorium Polski. Sukces i rozpowszechnienie się tej formy urbanizacji był wynikiem stworzonego systemu prawno-przestrzenne- 132 Pisze o tym W. Czarnecki, Planowanie miast i osiedli op. cit. s Ibidem, s Święte Cesarstwo Rzymskie (łac. Sacrum Romanum Imperium lub Sacrum Imperium Romanum (S.I.R.) od 1254, niem. Heiliges Römisches Reich, potocznie (od 1441) łac. Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae) nazwa państwa stanowiącego kontynuację cesarstwa zachodniorzymskiego, odwołująca się zarówno do idei, jak i kształtu politycznego średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy, por. Rzymskie 76

77 go, sformułowanego w lokacyjnym prawie niemieckim (lubeckim, magdeburskim), będącym sublimacją różnych praw kreowanych w różnych ośrodkach i zebranych w postaci tzw. zwierciadła saskiego 135. Stanowiło ono podstawę miejskiego prawa lokacyjnego zakładania i rozwoju miast. Najstarszym wśród średniowiecznych miast nowozakładanych są miasta fundowane przez dynastię Zähringerów. Do miast zähringerowskich zaliczyć można Freiburg założony w latach , jak również Rotweil i Villingen. Miasta te charakteryzowały się krzyżowym układem ulic, jednak bez zachowania prostopadłości kątów, brakiem rynku i odsuniętą od głównych osi lokalizacją kościołów. Miasto Rotweil założone w 1120 r. posiada układ głównych ulic handlowych na planie krzyża i podział struktury przestrzennej miasta na pasma o szerokości ok. 100 stóp o lekko wygiętych liniach zabudowy. Badania geometrii układu miasta wskazują na dużą regularność pierwotnego założenia średniowiecznej lokacji, mimo późniejszych zmian w liniach pierzei zabudowy. Badacze urbanistyki średniowiecznej K. Humpert i M. Schenk wysunęli tezę o planowanym, a nie organicznym ukształtowaniu łukowo przebiegających ulic, wytyczając hipotetyczny schemat geometrycznego układu przestrzennego 136. Tak, czy inaczej, lokacje miast z krzyżującymi się ulicami handlowymi i to jeszcze przebiegającymi łukowo, jak we Freiburgu należały w XII w. do rzadkości. W wyniku przeprowadzonych badań i analiz o planowanym charakterze lokacji miast zähringowskich świadczą takie elementy rozplanowania miasta, jak: zewnętrzny kształt murów miejskich, podział wewnętrzny na działki o jednakowym module (w ramach jednej jednostki osadniczej) oraz osie łączące główne budowle publiczne w mieście, szczególnie miedzy obiektami sakralnymi oraz położenie rynku. Jak pokazują dalsze badania geometrii układów przestrzennych i badania porównawcze miast zähringerowskich, charakterystyka ich idealnego rozplanowania powinna zawierać takie elementy 137, jak: krzyż głównych ulic, powtarzalne parcele oraz podział na ulice komunikacyjne i gospodarcze, rynek usytuowany w linii głównych ulic, kalenicowo ustawione domy, wydzielony plac kościelny, mury obronne okalające miasto. Idea miast zähringerowskich powstała w oparciu o doświadczenia związane z podróżami Zähringerów do Włoch i ich zapoznawanie się z cywilizacją późno antyczną, 135 Zwierciadło saskie to spis ówczesnego prawa zwyczajowego, wg.: Saskie; html 136 Humprecht K., Schenk M., op. cit. 137 Eysymontt R., op. cit. s

78 a także obserwacjami funkcjonowania pobliskich ośrodków miejskich, jak Zurych lub lokalnych targów w okolicznych miejscowościach. Freiburg jest uznawany przez badaczy za pierwsze planowane od nowa miasto niemieckie, które zapoczątkowało niezwykle bujny rozwój miejskich form osadniczych na terenie Niemiec. W latach , tj. na przestrzeni 260 lat powstało ponad 3000 nowych planowanych miast! Oznacza to, że w tym okresie średnio powstawało prawie 12 nowych miast rocznie. Sam król Ottokar II von Böhmen w latach założył 60 nowych miast. Ten intensywny proces urbanizacji był wynikiem realizacji polityki wspierania rozwoju handlu i rzemiosła. Zgodnie z zasadami tej polityki, osadnicy w nowo zakładanym mieście byli wolni i zwolnieni na pewien okres czasu z podatków. Zasadźca, czyli osoba, na której spoczywał obowiązek zawarcia umowy z panem ziemi w imieniu przyszłych mieszkańców, był także odpowiedzialny za wyznaczenie obszaru miasta, w tym ulic i placów i za podział kwartałów na poszczególne posesje. W okresie tym powstała podstawowa struktura osadnicza w Europie, która utrzymała się do dnia dzisiejszego. Ten okres miejskiej kolonizacji Europy zakończył się wówczas, gdy rozprzestrzeniła się w Europie epidemia dżumy 138 i to niemal na 200 lat, dziesiątkując głównie mieszkańców miast. Po tym katakliźmie, przez kolejnie 630 lat powstało na terenie Niemiec zaledwie 35 nowych miast 139. Poniżej wymienione zostały miasta założone na terenie Niemiec po roku 1350: Annaberg/Sachsen 1436, Wolfenbenttel 1571, Freudenstadt 1599, Mannheim 1606, Glückstadt 1616, Friedrichstadt an der Eider 1619, Johangeorgenstadt 1653, Neuwied am Rhein 1653, Erlangen 1686, Ratzburg po 1693, Karlshafen 1699, Neu-Isenburg 1699, Rastatt 1699, Ludwigsburg 1704, Karlsruhe 1705, 138 W drugim półwieczu XIV i w XV wieku dżuma nie opuszczała krajów europejskich m.in. w latach , i , 1449, 1460, 1473 i W następnym stuleciu zaraza nie traciła na swojej złośliwości zabierając tysiące ofiar; rzadko kiedy ograniczała też swój zasięg do terytorium jednego państwa. Z badań J.N. Birabena wynika, że dżuma i inne choroby epidemiczne pojawiały się w latach: we Francji i we Włoszech, ponownie we Francji, zaś w uśmiercały ludność Czech, Austrii, Węgier, Francji i Anglii. Z kolei od 1575 do 1582 epidemie zaatakowały ludność Czech, Anglii, Włoch, Francji i Hiszpanii, zaś w latach pojawiły się również w Czechach, Francji, Anglii i Hiszpanii oraz w Niemczech i Rosji. W latach dwudziestych i trzydziestych XVII wieku epidemie chorób zakaźnych towarzyszyły wojnie trzydziestoletniej, następnie w latach pięćdziesiątych XVII wieku dżuma zaatakowała m.in. Barcelonę, Neapol i Rosję. Już w roku 1660 na Wołoszczyźnie i w Algierii odnotowano pierwsze przypadki zachorowania na dżumę, która szlakami handlowymi wkrótce została przyniesiona do Europy. Na lata przypada ostatnia siedemnastowieczna epidemia dżumy we Francji, zaś od pustoszyła ona Austrię, Węgry, Czechy, Hiszpanię i Maroko. W roku 1670 dżuma pojawiła się po raz ostatni w Holandii, w zachodnich Niemczech i w Szwajcarii. Europa oraz kraje azjatyckie musiały stawić czoła zarazie jeszcze na początku XVIII wieku. W roku 1702 epidemia zaatakowała Konstantynopol i wkrótce ogarnęła Ukrainę skąd szybko przeniosła się m.in. do Polski, Węgier i Czech gdzie trwała aż do roku 1716.W 1720 r. ofiarą kolejnego ataku dżumy po raz ostatni stała się południowa Francja, wcześniej zniknęła ona z Hiszpanii 1711 r., Szwecji 1712 r., Włoch 1714 r. oraz państw Habsburgów 1716 r. Do końca XVIII wieku dżuma pojawiała się na Bałkanach, w Turcji i południowej Rosji oraz w północnej Afryce. Źródło: (dostęp: ) 139 Na podstawie: Humpert K., Schenk M., Entdeckung der Mittelalterlichen Stadtplanung, Theiss Stuttgart

79 Ryc. 48. Rotweil nad Neckarem. Schemat średniowiecznego miasta założonego w 1120 r. z układem głównych ulic handlowych na planie krzyża. Ryc. 49. Rotweil nad Neckarem główna ulica miasta, pełniąca rolę rynku miejskiego, z widokiem na otaczający miasto krajobraz otwarty. Ryc. 50. Rotweil nad Neckarem średniowieczna brama miasta. Ryc. 51. Schemat planu miasta Villingen. Podobnie jak Rotweil, miasto Villingen założone zostało na planie krzyża w 1120 r. prawdopodobnie przez Fryderyka II Hohenstaufa. 79

80 Potsdam 1720, Neustrelitz 1733, Ludwigslust od 1756, Bremerhaven 1827, Wilhelmshaven 1856, Wolfsburg 1937, Eisenhuettenstadt Jak widać miasta te jedynie w nieznacznym stopniu uzupełniły istniejącą już w Średniowieczu strukturę osadniczą na terenach niemieckich. Ryc. 52. Rostock XVI w. Ryc. 53. Rostock. Plan Rostocku z 1924 r. pokazujący wczesnośredniowieczny rozwój przestrzenny miasta. Miasto zostało zbudowane na bazie kilku odrębnych lokacji osad przykościelnych, które powstawały w okresie chrystianizacji Pomorza. Osady te zostały scalone w jeden organizm miejski uzyskując wspólne umocnienia obronne i tworząc zwarty układ miejski. 80

81 Miasto Rostock powstało, jak wiele miast tego regionu na miejscu pierwotnego osadnictwa słowiańskiego Obotrytów. Gród słowiański został zdobyty i zniszczony przez duńskiego księcia Waldemara I w roku Duńczycy założyli na jego miejscu miasto w roku 1218, posługując się prawem lubeckim. Rostock zyskał znaczenie dużej, regionalnej metropolii dopiero w XV w. po przyłączeniu do związku miast Hanzy. Jego znaczenie podnosił również uniwersytet założony w 1419 r. Jak pokazuje to mapa miasta, jest ono scalone na zasadzie inkorporacji osad przykościelnych, których datowania sięgają lat: 1232 (centralna, najstarsza część miasta lokacyjnego) oraz To charakterystyczne pączkowanie układu miejskiego musiało być bardzo intensywne w wieku XIII, gdyż niemal w tym samym czasie powstały mury obronne miasta z wieńcem baszt, fosami i bramami. Układ przestrzenny miasta uzyskał regularny, szachownicowy schemat, z uwzględnieniem lokalnych zaszłości w postaci dóbr kościelnych i zewnętrznego układu topograficznego. System ten scalił organizm miejski na wiele stuleci. Pod koniec XV wieku książętom pomorskim udało się przejąć władzę nad miastem, które wcześniej było tylko nominalnie pod ich zwierzchnictwem, a praktycznie było niezależne. Spory mieszczan z dworem książęcym i pożar w 1677 r. rozpoczęły powolny upadek miasta. Przyczyniła się do tego również dwukrotna okupacja miasta przez Duńczyków i Szwedów najpierw w czasie wojny trzydziestoletniej, później w latach NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE POLSKI Historia Polski, to również historia przemieszczania się obszaru Polski w procesie historycznym i historia zmiany granic państwowych. Szereg miast o rdzennie polskim rodowodzie, będącymi świadkami wielu historycznych wydarzeń ważnych dla historii naszego kraju, znajduje się dziś poza granicami Polski. Duża grupa miast znajdujących się na obecnym terenie Polski to miasta, w których obecność polskiej państwowości jest datowana dopiero od roku Mówiąc o miastach na terenie Polski mam jednak na myśli stan na dzień dzisiejszy, te miasta, które znajdują się obecnie w granicach Państwa Polskiego, te za które dziś jesteśmy odpowiedzialni i których dalsza historia jest kontynuowana w granicach Polski. Na terenie Polski proces kształtowania się układu osadniczego przebiegał od wczesnego Średniowiecza. W. Kalinowski pisze, że: Polska wkroczyła w okres pełnego Średniowiecza z dobrze wykształconą siecią osadniczą, która stała się kośćcem roz- 140 Wg 81

82 wijających się później miast 141. Jest to opinia szerzona w okresie Polski Ludowej, której zadaniem było wywołanie przeświadczenia, że wszystkie miasta ziem odzyskanych wzniesione zostały na bazie i w miejscach, gdzie istniało już wcześniejsze osadnictwo. W większości przypadków nowe miasta lokalizowane były na terenach już zasiedlonych i wykorzystywanych jako miejsca kultu religijnego, rzemiosła i wymiany handlowej. Taka sytuacja miała miejsce w Krakowie, Wrocławiu, Szczecinie czy Poznaniu, gdzie w okresie przedlokacyjnym istniały już na terenie Wielkiej Lokacji kościoły z cmentarzami, rynki, zabudowa kupiecka, jatki i domy mieszkalne. Choć podobna sytuacja miała miejsce w innych ośrodkach przedlokacyjnych, jest to pewne uproszczenie myślowe. Jest ono prawdziwe w takich przypadkach jak Szczecin czy Kraków, nie koniecznie jest właściwe do stosowania względem miast, które powstawały z nadań książęcych, kościelnych na tzw. surowym korzeniu, czyli na gruncie pierwotnie nie zainwestowanym. Pierwsze miasta, które otrzymały prawa miejskie na terenie Polski były lokowane na prawie magdeburskim lub lubeckim. Rozprzestrzenianie się prawa magdeburskiego w kierunku wschodnim stwarzało możliwość rozwoju osadnictwa niemieckiego na terenach słowiańskich, interesujących z uwagi na atrakcyjność wymiany handlowej pomiędzy Wschodem a Zachodem. Z zastosowań i modyfikacji prawa magdeburskiego, z czasem, wykształciło się również prawo lokacyjne polskie chełmińskie i średzkie. Do najwcześniejszych lokacji miejskich na terenie Polski należą: Złotoryja 1211 r., Lwówek Śląski 1217 r., Chełmno i Toruń 1233 r., Środa Śląska 1235 r., Wrocław 1242 r., Szczecin 1243 r., Poznań 1253 r., Kraków 1257 r Toruń zaliczany jest do najznamienitszych miast polskich, bogatych w obiekty zabytkowe i reprezentujący charakterystyczny model wielofazowego rozwoju urbanistycznego. Toruń założony został w roku 1233 na granicy między Kujawami a Ziemią Chełmińską, na prawym brzegu rzeki Wisły. Pierwotna lokalizacja miasta była odległa od obecnej o ok. 7 km, lecz miejsca tego nie odnaleziono jeszcze. W planie Meriana wyraźnie widać trzy podstawowe elementy struktury średniowiecznego Torunia. Są to Stare Miasto, znajdujące się po lewej stronie planu, o układzie prostokątnych kwartałów z rynkiem centralnie umieszczonym i ratuszem na rynku, Nowe Miasto (po stronie prawej), założone w roku 1264, również z rynkiem i centralnie umieszczonym na nim ratuszem oraz zamek Zakonu Krzyżackiego, wciśnięty pomiędzy oba układy miejskie. Czynnikiem rozwoju miasta była Wisła, która stanowiła wówczas istotny 141 Kalinowski Wojciech, Rozwój miast [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce t. 1. Miasta historyczne, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1986, s

83 wodny szlak komunikacyjny i podstawowe źródło dochodu zarówno dla miasta, jak i dla jego mieszkańców. W tym przykładzie widać również model rozbudowy Starego Miasta za pośrednictwem budowy nowego organizmu miejskiego Nowego Miasta, który jest bezpośrednio sprzężony z organizmem istniejącym. W Toruniu, podobnie jak i w innych miastach tego okresu, widoczny jest model trójwładzy, zapisany w architekturze miasta: władza nad terenem (zamek Zakonu Krzyżackiego), władza samorządowa (Ratusz Staromiejski) i władza duchowna (liczne kościoły i klasztory katolickie). Symbolem siły władzy samorządowej i kupiectwa był Ratusz Staromiejski. Budynek powstał ze scalenia zabudowy handlowej narastającej w przestrzeni rynku Starego Miasta (kramy, ławy chlebowe, sukiennice), domu kupieckiego, wieży ratuszowej i pierwszego ratusza oraz budynku sądu i wagi miejskiej. Prawo do budowy nowego, dwukondygnacyjnego ratusza, który integrował te różne funkcje Rada Miasta uzyskała w 1393 r. Autorem przebudowy był mistrz Andrzej, ówczesny budowniczy miejski. Na pocz. XVII w. podwyższono budynek o trzecią kondygnację, dodano manierystyczne elementy dekoracyjne (wieżyczki narożne i ryzality środkowe) oraz przebudowano wnętrza, znacznie je ozdabiając w stylu epoki. Przykładem siły i potencjału mieszczaństwa są toruńskie kamienice, z których świetnym przykładem jest kamienica Pod Gwiazdą z 1697 r., jeden z lepiej zachowanych domów mieszczańskich z XV w. w północnej i środkowej Europie, z charakterystycznym wewnętrznym podziałem funkcjonalnym kamienicy średniowiecznej i barokowym wystrojem elewacji frontowej. Chełmno i Toruń zostały założone w roku 1233 przez wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego na podstawie prawa magdebursko-saskiego. Obydwie metropolie przyczyniły się w znaczący sposób do rozpowszechnienia tego prawa. Z końcem XIV wieku powstała w Chełmnie księga prawa opierająca się na Magdeburg-Breslauer systematischen Schöffenrecht, Wyrokach magdeburskiego sądu ławniczego i na Zwierciadle saskim, a następnie rozpowszechniła się na ziemiach Zakonu Krzyżackiego w Polsce i na Ukrainie, gdzie nadawano miastom przywileje na prawie chełmińskim 143.W 1235 roku miasto Halle przekazało miastu Środa Śląska dokument zawierający 46 artykułów, zezwalając Środzie Śląskiej na udzielanie praw lokacyjnych innym miastom na opartym na prawie niemieckim prawie średzkim. W ten sposób stworzone zostało prawo średzkie. Nowe miasta zakładano na ogół w sąsiedztwie istniejących grodów, zamków, miejsc kultu, na przecięciu się ważnych szlaków handlowych wykorzystując przy tym topografię terenu do celów obronnych. 143 Heiner Lück, Prawo magdeburskie jako czynnik identyfikacji europejskiej rodziny miast, w: Europejskie miasta prawa magdeburskiego, op. cit. s

84 84 Ryc. 54. Toruń ratusz Staromiejski z XIV w.

85 Ryc. 55. Toruń kamienica Pod Gwiazdą. (1697). Obecnie oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu. 85

86 Ryc. 56. Toruń (Thorunium) w widoku perspektywicznym Meriana z 1643 r. Układ przestrzenny nowo zakładanych struktur miejskich miał schematyczny, szachownicowy charakter. Idealny, teoretyczny, szachownicowy model miasta był korygowany w celu uwzględnienia lokalizacji wcześniejszych, przedlokacyjnych elementów układu miejskiego, takich jak kościoły, klasztory, główne szlaki komunikacyjne, a także ze względów topograficznych. Charakterystyczne było lokalizowanie rynku miejskiego rynek wytyczano tak, by jednym z narożników stykał się z terenem miejskiego kościoła farnego i cmentarza. Wspólną istotną cechą miast zakładanych na prawie niemieckim była regularność podziału przestrzennego opartego o układy prostokątnych kwartałów zabudowy, dzielonych na modularne mniejsze posesje, a także wytworzenie w centralnej części obszernego rynku, na którym znajdował się budynek ratusza. Liczba wytyczonych działek w obszarze miasta określała liczbę osadników. Działki grupowane w kwartały zabudowy (bloki) po 4 lub więcej działek, tworzyły zwarty układ zabudowy miejskiej. Liczba wytyczonych działek była różna w poszczególnych miastach i wahała się od kilkudziesięciu do ponad stu. Procesy urbanizacyjne w XIII wieku na terenach Polski rozpoczęły się na Śląsku, gdzie lokacji pierwszych miast dokonał Henryk I Brodaty. 86

87 Ryc. 57. Miasto Chełmno. Schemat układu miejskiego miasta średniowiecznego. Miasto założone przez Zakon Krzyżacki za pośrednictwem przywileju chełmińskiego (Kulmer Handfeste) w roku 1233, z prostokątnym rynkiem, o regularnym układzie ortogonalnym poszczególnych bloków zabudowy. 1- kościół Farny Wniebowzięcia NMP,2 ratusz, 3 kościół i klasztor franciszkanów, 4 kościół i klasztor Dominikanów, 5 kościół i klasztor Cystersów, 6 kościół szpitalny św. Ducha. Ryc. 58. Schemat średniowiecznego miasta Złotoryja widoczny na planie miasta z 1830 r. Za lokację miejską, która pod względem prawnym na terenie Polski jest najstarsza, uznaje się lokację miasta Złotoryja, dokonaną w roku Henryk I Brodaty założył też cały szereg miast na terenie Dolnego Śląska, m.in. Wrocław, Środę Śląską, Lwówek, Nysę, Ujazd, Strzegom, Legnicę, Świdnicę i Brzeg. Wszystkie te miasta uzyskały ortogonalny układ rozplanowania wewnętrznego miasta. Kalinowski twierdzi, że nie można łączyć przywileju lokacyjnego z rozplanowaniem miasta, a rodzaj prawa miejskiego nie miał zasadniczego wpływu na strukturę przestrzenną miasta. Twierdzi, że w obszarach Polski centralnej dość powszechne było najpierw nadawania osadzie prawa miejskiego, a w kilka lat później zawierano umowę z zasadźcą, nadając przywilej lokacyjny na założenie miasta i ewentualne przemieszczenie ludności tubylczej oraz zaproszenie osadników do nowej struktury miejskiej. 144 Badacze historii Średniowiecza nie są jednak całkiem zgodni w tej kwestii i twierdzą też, że na ogół wraz z aktem lokacji następowało wytyczenie struktury urbanistycznej miasta. Tak czy inaczej, faktem jest, że nowo lokowane miasta uzyskiwały zdecydo- 144 Kalinowski, op. cit. s.22 87

88 Ryc. 59. Środa Śląska. Miasto lokowane w 1211 roku, z charakterystycznym wrzecionowatym układem głównego placu miejskiego. Schemat układu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1- zamek, dawny gród, 2- kościół parafialny św. Andrzeja, 3 ratusz, 4 kościół i klasztor Franciszkanów. wanie bardziej zracjonalizowane uformowania przestrzenne, niż miały je osady wcześniejsze, w formach opisanych już powyżej. Trwałość tych założeń okazała się niezwykła, gdyż w większości przypadków istnieją one i funkcjonują do dziś jako centra historyczne i funkcjonalne układów miejskich i rozrastających się aglomeracji. Warto wymienić również szereg mniejszych miast na terenie Polski, które charakteryzują się regularnym rozplanowaniem układu przestrzennego. Zaliczyć do nich można takie miasta, jak: Jelenia Góra, Legnica, Paczków, Kalisz, Nidzica, Świecie, a także leżący obecnie na terenie Ukrainy Zachodniej Lwów. 88

89 Ryc. 60. Jelenia Góra. Schemat miasta średniowiecznego. Ryc. 61. Legnica. Schemat planu miasta średniowiecznego na podst. J. Pudełki. 1- Zamek Książęcy, 2 osada żydowska, 3 targ przedkolacyjny przy kościele Panny Marii, 4 osada w rejonie kościoła św. Piotra i Pawła. 89

90 Ryc. 62. Paczków. Schemat miasta średniowiecznego z owalnym zarysem murów obronnych zachowanym do dziś. Schemat planu wg J. Cydzika. 1 kościół parafialny św. Jana, 2 ratusz. Ryc. 63. Nidzica. Plan miasta średniowiecznego nad Mławą, jako organizmu oddzielonego fosą i fortyfikacjami od zamku krzyżackiego. 1 zamek krzyżacki, 2 kościół parafialny św. Wojciecha, 3 Mały Klasztor, 4 Mały Zamek, 5 browary, 6- szkoła, 7 kramy, 8 ratusz, 9 łaźnia, 10 Brama Polska, 11 Brama Niemiecka, 12 szpital. Źródło: opracowanie własne na podst. W. Kalinowskiego 90

91 Ryc. 64. Lwów. Schemat średniowiecznego założenia miasta lokowanego na prawie magdeburskim w roku 1356 wraz z systemem fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych. Ryc. 65. Kalisz. Schemat założenia miasta średniowiecznego. Ryc. 66. Świecie. Schemat planu średniowiecznego miasta zbudowanego w oderwaniu od zamku krzyżackiego (1). Na rysunku zaznaczono ratusz miejski (2) i kościół parafialny (3) oraz schemat podziału przestrzeni miasta na kwartały i działki. Oprac. własne na podst. W. Kalinowskiego. 91

92 MIASTA POMORZA ZACHODNIEGO Ryc. 67. Mapa prof. Eilharda Lubinusa przedstawiająca topograficzny zapis Księstwa Zachodniopomorskiego wraz z wieńcem 49 panoram i planów najznamienitszych książęcych miast pomorskich i drewem genealogicznym książęcego rodu Gryfitów. Analizując rozwój osadnictwa średniowiecznego na obecnych terenach polskich, chciałbym zwrócić uwagę na charakterystyczną grupę miast leżących na terenie Pomorza Zachodniego i dawnej Nowej Marchii, rzadko ujmowane w rozważaniach o urbanistyce tego okresu. Księstwo Zachodniopomorskie obejmowało obszar sięgający na wschodzie po ziemię bytowsko-lęborską, na zachodzie obejmujący wschodnią i środkową część obecnego niem. kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie. Jego początki sięgają XI w.; w XII lub na pocz. XIII w. księstwo utraciło na rzecz Polski znaczne obszary południowo-wschodnie, a na rzecz Pomorza Gdańskiego ziemie sławieńską i słupską. W drugiej połowie XIII w. znaczne obszary Księstwa zajęła Brandenburgia, tworząc tam tzw. Nową Marchię. W roku 1295 nastąpił podział Księstwa Zachodniopomorskiego na Księstwo Wołogoskie i Księstwo Szczecińskie. W roku 1625 Bogusław XIV zjednoczył Księstwo 92

93 Zachodniopomorskie lecz nie na długo. Już w roku 1648, na mocy traktatu westfalskiego, doszło do podziału Księstwa między Szwecję i Brandenburgię 145. Mapa wykonana przez prof. Eilharda Lubinusa 146 w 1618 r. jest niezwykłym osiągnięciem kartograficznym. Zawiera nie tylko zapis topograficzny przestrzeni Księstwa Zachodniopomorskiego, ale także widoki 49 miast książęcych w ujęciach panoramicznych i z lotu ptaka. Celem mapy było przedstawienie obrazu Pomorza jako krainy bogatej i dobrze zarządzanej przez dynastię Gryfitów. Sporządzenie dużym kosztem i nakładem sił tak wielkiego i pięknego dokumentu świadczy o tym, jak ważną wartość wizerunkową i gospodarczą dla Księstwa Zachodniopomorskiego stanowiły miasta. Napływ osadników z Zachodu na tereny Księstwa w XII w. były niewątpliwą kontynuacją niezwykłego, bo pokojowego procesu chrystianizacji tych terenów i dostosowywania ich do standardów europejskich, w ówczesnym ich rozumieniu. Takim standardem było miasto jako pewien produkt systemowy, zawierający określone elementy składowe oraz zdefiniowane proporcje i służący konkretnym celom. Przypomina to nieco sytuację współczesnej Polski, która przyjęta do Unii Europejskiej stała się celem lokalizacji korporacji i inwestycji zachodnich. Analizując miasta Pomorza Zachodniego, podobnie zresztą jak i miasta lokowane w tym czasie na innych obszarach (np. na terenie Dolnego Śląska), nie sposób nie zauważyć dużego wzajemnego podobieństwa schematów powstających wówczas nowych struktur urbanistycznych. Na terenie Pomorza Zachodniego w okresie XIII w. dokonała się prawdziwa osadnicza inwazja. Wszystkie te miasta charakteryzowały się stosunkowo niewielką skalą. O ile warunki lokalne lub dotychczasowe zagospodarowanie nie definiowały formy ich zabudowy w inny sposób, nowe miasta uzyskiwały formy standardowe, opisane powyżej. W przedstawionej tabeli umieszczono datowanie najwcześniejszych lokacji miast na terenie Pomorza Zachodniego, znajdujących się obecnie w granicach Polski. 145 Na podst Html 146 Eilhard Lubinus był profesorem Uniwersytetu w Rostocku. Książę szczeciński Filip II ( ) zlecił mu opracowanie mapy Pomorza. Zadanie to zajęło Lubinusowi 8 lat. Wcześniej Lubinus opracował mapę Rugii, którą ukończył w 1609 r. Mapę opracował na podstawie kwerendy w archiwum książęcym, notatek sporządzonych w trakcie z trzech podróży, które odbył po Pomorzu w latach i 1617 oraz dokonanych własnoręcznie pomiarów przy pomocy przyrządów, takich jak astrolabium, cyrkiel, laska Jakuba i kwadrant. 93

94 Tabela 3. MIASTA LOKOWANE W XIII W. ZNAJDUJĄCE SIĘ OBECNIE W GRANICACH POLSKI NA TERENIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO LP ROK LOKACJI MIASTA PRAWO LOKACYJNE Stargard Szczeciński prawo magdeburskie Szczecin prawo magdeburskie Gryfino prawo lubeckie Chojna prawo magdeburskie Kołobrzeg prawo magdeburskie Dąbie, prawo magdeburskie Police prawo magdeburskie Gryfice prawo magdeburskie Koszalin prawo magdeburskie Goleniów prawo magdeburskie Myślibórz prawo magdeburskie Kamień Pomorski prawo magdeburskie Płoty prawo magdeburskie Trzebiatów prawo magdeburskie Barlinek prawo magdeburskie Maszewo prawo magdeburskie Wolin prawo magdeburskie Trzcińsko-Zdrój prawo magdeburskie Choszczno prawo magdeburskie Resko prawo magdeburskie Pełczyce prawo magdeburskie Okres lokacji średniowiecznych miast przeobraził w znaczący sposób strukturę osadnictwa na terenie Polski. Przyczyną takiej zmiany było przejście od gospodarki naturalnej do gospodarki pieniężnej, która niezależnie od opłat targowych, celnych itp. zapewniała właścicielom wsi i miast określone dochody pieniężne z tytułu stałych czynszów od rozdzielonych osadnikom nieruchomości 147. Podstawą tego mechanizmu stało się wytyczenie działki budowlanej w mieście, której użytkowanie pociągało za sobą określone opłaty. W sensie prawnym, miasta uzyskały nowy system prawny, odmienny od prawa ziemskiego terenów rolniczych, otaczających miasta. 148 Autor spisu podatków od nieruchomości w Legnicy, Ambrosius Bitschen, w roku 1451 pisze powołując się na Arystotelesa, że dla każdej sprawy potrzebne są cztery rzeczy: dwie wewnętrzne, tj. materialne i formalne, i dwie zewnętrzne, tj. działanie i cel. Tak jest w tej księdze. 149 Świadczy to o uporządkowaniu miast średniowiecz- 147 Kalinowski W. op. cit. s Lück H., op. cit. s Eysymont R., op. cit. s.69 94

95 Ryc. 68. Szczecin (Stettin) rysunek Brauna i Hogenberga z ok r. przedstawiający widok miasta od strony zachodniej. Widoczny układ fortyfikacji średniowiecznych, układ kwartałów i relacja miasta z portem na rzece Odrze. Ryc. 69. Stargard Szczeciński zmiany przestrzenne w obszarze miasta średniowiecznego w wyniku II wojny światowej i powojennej odbudowy w duchu funkcjonalizmu. 95

96 Ryc. 70. Gryfino obraz miasta na rysunku barwnym Ryc. 71. Gryfino na sztychu Lubinusa z widocznym regularnym układem ulic zamkniętych owalnym kształtem fortyfikacji kurtynowych z basztami i wieżami. 96

97 Ryc. 72. Kamień Pomorski widok współczesny miasta z lotu ptaka. Ryc. 73. Trzebiatów nad Regą (Treptow) widok ufortyfikowanego miasta z dominująca bryłą kościoła. Rys. z mapy Lubinusa. 97

98 Ryc. 74. Białogard hipotetyczna rekonstrukcja układu zabudowy średniowiecznej z superpozycją współczesnej zabudowy miasta. Ryc. 75. Świdwin zmiany przestrzenne w mieście na przestrzeni historii. 98

99 Ryc. 76. Maszewo rozluźniona zabudowa staromiejska i pełny pierścień murów miejskich z jedną pozostałą basztą obronną. Ryc. 77. Drawsko Pomorskie (Dramburg) wg rys. z 1724 r. 99

100 nych nie tylko pod względem przestrzennym, ale również funkcjonalnym, organizacyjnym i finansowym. Podstawą tego porządku jest filozofia Arystotelesowska. Na terenie Śląska pod koniec wieku XII zapoczątkowany został proces przebudowy gospodarczej, a wraz z nią struktury osadniczej kraju. Osiedlający się w śląskich osadach hospites uzyskiwali przywileje wraz z nadawaniem im określonych działek budowlanych na zasiedlenie. Śląskie miasta były pośrednikiem w transponowaniu prawa magdeburskiego na ziemie Małopolski i Wielkopolski, a także dalej w kierunku wschodnim na Ruś Czerwoną. Warto nadmienić, że miastem położonym najdalej na Wschód, założonym na prawie magdeburskim jest Kijów (1497 r.). Można powiedzieć, że był to ówczesny zasięg cywilizacji zachodnioeuropejskiej. W wieku XIII założono na terenach polskich około 100 nowych miast, głównie w Wielkopolsce (38 miast), Małopolsce i na Kujawach. W okresie założono 78 nowych miast, z czego 40 królewskich, 20 prywatnych i 18 kościelnych. Ponowne nasilenie w procesie zakładania nowych miast nastąpiło również w XV wieku, kiedy to powstało aż 500 nowych miast, w tym we Wielkopolsce 60, a na Mazowszu 43 nowe miasta 150. Źródła podają, że w obszarze miedzy Odrą a Bugiem, w kolejnym okresie rozwoju osadniczego od połowy wieku XV do połowy wieku XVII, liczba miast wzrosła z 650 do około Stało się to głównie za sprawą budowy niewielkich miast prywatnych, obsługujących majątki ziemskie, magnackie. Można powiedzieć, że powstał w tym okresie idealny wzór miasta, charakteryzujący się owalną formą, otoczony murami obronnymi z wieżami i bramami oraz okalającą je fosą, z wewnętrznym podziałem na kwartały o prostokątnej siatce ulic, z rynkiem miejskim leżącym w centrum układu geometrycznego, zajmującym 4 do 9 pól kwartałowych, z działką kościelną (cmentarzem i kościołem) w jednym z narożnych kwartałów przyrynkowych, a przy większych założeniach miejskich z kilkoma lokalizacjami kościelnymi, z własnymi placami. Na rynku znajdował się ratusz, waga miejska, studnia, pręgierz i miejsce na kramy kupieckie o formie na ogół tymczasowej. Przy rynku znajdowały się również domy mieszczańskie ze sklepami, czyli częścią handlową w podpiwniczeniu lub parterze i komorami mieszkalnymi na piętrach. Zdobione z czasem elewacje kamienic mieszczańskich były wizytówką właścicieli i ich chlubą. Miasta o profilu handlowym, zwłaszcza wykorzystujące drogi wodne do transportu towarów, posiadały też zabudowę spichlerzową, bez pomieszczeń mieszkalnych. Nie wszystkie pola podzielonego kwartały (bloki) układu miejskiego były zajęte przez zabudowę. W obszarze miasta znajdowały się również działki rolnicze 150 Kalinowski W. op. cit., s

101 i ogrodnicze, co zapewniało w razie długiego oblężenia miasta możliwość wyżywienia załogi. Miasta były formą formalno-prawną generującą dobrobyt mieszkańców i władców, założycieli miast. Dzięki skupieniu dużej ilości mieszkańców w jednym miejscu i dużej wymianie targowej, były też biegunami wzrostu gospodarczego i edukacji jeśli można tu użyć współczesnego języka marketingu. MIASTA METROPOLITALNE Z biegiem czasu niektóre z miast lokacyjnych, jak Wrocław, Kraków, Poznań, Lublin czy Szczecin, rozwinęły się stając się znaczącymi miastami jak na owe czasy metropoliami. Poniżej charakterystyka kilku z nich. Miasto Wrocław (Breslau) jest jednym z lepszych przykładów miasta o lokacji średniowiecznej, w którym układ urbanistyczny, pomimo wielu przekształceń obiektów architektonicznych, przetrwał w prawie nie zmienionej postaci. W obszarze staromiejskim Wrocławia ostatnie zmiany przestrzeni w skali urbanistycznej nastąpiły w XIV w. 151 Lokacyjny Wrocław powstał z przekształcenia wczesnego układu osadniczego, za sprawą księcia Henryka Pobożnego i jego małżonki, czeskiej księżniczki Anny. Począwszy od lat trzydziestych XIII w., na lewym brzegu Odry w obrębie kurii książęcej osadzali fundacje klasztorne związane z dworem w Pradze: franciszkanów (kościół św. Jakuba w 1236 r.), klarysek (kościół św. Klary i Damiana z 1257 r.), rycerski z czerwoną gwiazdą (szpital św. Elżbiety i kościół św. Macieja ok r.) Rozłożony przestrzennie na lewobrzeżu Odry układ lokacji klasztornych, świadczy o zamiarze utworzenia układu miejskiego już znacznie wcześniej przed lokacją miasta na prawie magdeburskim. W XIII wieku dokonano kilkakrotnej lokacji miasta na prawie magdeburskim ( ) Pierwszych lokacji dokonano jeszcze za rządów Henryka Brodatego, zapewne po roku Powstały w ten sposób kolejno dwa założone na ortogonalnej siatce geometrycznej osiedla określane w roku 1214 jako Skultetas, a w roku 1226 jako Civitas Wratislaviensis (Miasto Wrocławskie) oraz istniejące od około 1230 roku Novum Forum (Nowy Targ) 152. W czasie najazdu Tatarów w roku 1241, osiedla te uległy zniszczeniu, a odbudowano je na podstawie nowej lokacji. Miasto średniowieczne Wrocławia ma układ złożony, podyktowany przebiegiem nurtów i zakoli Odry. W centrum układu znajduje się tzw. miasto wewnętrzne, należące do największych wśród miast o lokacji średniowiecznej ortogonalnych założeń urba- 151 Eysymont, op. cit. s

102 nistycznych w Europie. Lokacja miasta nastąpiła w roku 1261, gdy nadano miastu prawo magdeburskie 153. W ramach tego aktu wyznaczono kwartały pod zabudowę, a planowany obszar miasta otoczono fosą zwaną Czarną Oławą, którą napełniono wodą z Odry i Oławy w roku W trakcie drugiej lokacji wyznaczono Rynek miejski i plac Solny. Siatka ulic została wyznaczona pod niewielkim skosem względem wcześniej wybudowanych kościołów i klasztorów, które utrzymywały orientację w osiach wschód-zachód. W obrębie fosy wewnętrznej okalającej miasto od południa, obszar miasta lokacyjnego wynosi 60 ha. Wewnętrzny podział strukturalny miasta składa się z 36 prostokątnych kwartałów lokacyjnych (bloków) oraz trójkątnych, na stykach z fosami miejskimi. Rynek miasta średniowiecznego ma wymiary: 175 x 208 m = 3,64 ha i jest drugim co do wielkości powierzchni rynkiem miasta średniowiecznego w Europie Środkowej, po Rynku Głównym w Krakowie, który zajmuje miejsce pierwsze. Podobnie duże założenia rynkowe wystąpiły w Chełmnie (lokacja zakonu krzyżackiego) oraz w mieście České Budějovice (Czechy), mieście lokowanym w 1265 r. Rynek Wrocławia stanowi jeden z trzech elementów zespołu placów miejskich: Rynku, Palcu Solnego (80 x 120 m) i Nowego Targu, o łącznej pow. 5,9 ha. Świadczy to o wiodącej roli handlowej Wrocławia w tym okresie. Powierzchnie rynków innych miast Dolnego Śląska na ogół oscylują wokół powierzchni 1 ha. Badania metryczne wykazały, że w regularnych kwartałach zabudowy śródmiejskiej istniały pierwotnie regularne podziały parcelacyjne. Szerokości poszczególnych działek (parcel) wynosiły 60 stóp w blokach przyrynkowych i ok. 40 stóp w innych ulicach. W roku 1261 Wrocław powiększony został o tzw. Nowe Miasto, leżące na wschód od Rynku. Jego struktura była również kwartałowa, ortogonalna, powiązana ciągiem ulicy Szerokiej (obecnie Jana Ewangelisty Purkyniego), stanowiącej przedłużenie ul. Kotlarskiej 154. W pierwszej połowie XIV w. rozpoczęto budowę nowego pierścienia fortyfikacji od strony południowej, dzięki czemu obszar miasto powiększony został do 120 ha o miasto zewnętrzne, zwane również Karlstadt, które otoczone zostało drugą fosą zbudowaną ze starorzecza Odry. Ta część miasta nie uzyskała regularnego rozplanowania zabudowy, nie ani nie wytyczono na tym obszarze nowego placu targowego. Funkcjonalny związek z miastem wewnętrznym zapewniła oś ul. Świdnickiej prowadząca od bramy Świdnickiej prostą linią do Zamku lewobrzeżnego, 153 Poglądy, co do terminu i trybu lokacji Wrocławia, są rozbieżne. Współcześnie uważa się, że pierwsza lokacja miasta nastąpiła jeszcze pod rządami Henryka Brodatego, przyjmuje się daty 1214 (z tego roku zachowała się lista urzędników miejskich) lub Jednak żaden z aktów lokacyjnych miasta się nie zachował. Biorąc pod uwagę iż Wrocław był już wówczas największym miastem Śląska możliwe jest że lokacja odbyła się nawet przed 1214 rokiem. org/wiki/historia_wroc%c5%82awia 154 Eysymont, op.cit., s

103 leżącego na linii murów miejskich nad brzegiem Odry. Należy dodać, że oddzielnymi organizmami miejskimi był Ostrów Tumski z katedrą św. Jana, o dominującej bryle zamykającej kompozycję łukowo przebiegającej, obustronnie obudowanej ulicy oraz kolegiatą św. Krzyża, ufundowaną w 1288 r., jak również wyspa Piaskowa z obudowanym traktem komunikacyjnym łączącym lewobrzeżne miasto z pozostałymi elementami urbanistycznymi układu miejskiego Wrocławia. Są to najstarsze elementy struktury urbanistycznej Wrocławia. W okresie Renesansu we Wrocławiu nie nastąpiły znaczące zmiany w przestrzeni urbanistycznej. Głównie zmianie ulegał wystrój kamienic mieszczańskich i zwieńczeń wieżowych kościołów. Zmianie uległ system fortyfikacyjny miasta, który został rozbudowany w pierwszym etapie w systemie bastejowym, od roku 1576 w manierze starowłoskiej (Bernard Niuron, Fryderyk Gross), a od 1634 (Walenty Sabisch) w manierze holenderskiej. W roku 1642 ufortyfikowano również Ostrów Tumski 155. Ryc. 78. Wrocław plan miasta z 1562 r. opracowany przez Weihnera. Widoczny wyraźny szachownicowy układ kwartałów i poszczególne części rozrastającego się miasta. 155 Ibidem, s

104 Ryc. 79. Plan średniowiecznego Wrocławia z Nowym Miastem i miastem zewnętrznym z nieregularna zabudową. Ryc. 80. Wrocław widok Katedry św. Jana na wyspie Tumskiej. 104

105 Ryc. 81. Wrocław widok fragmentu średniowiecznego Rynku Głównego, odbudowanego ze zniszczeń wojennych i przekształconego w strefę ruchu pieszego, tworzącego współczesne centrum miasta. Niewątpliwie najbardziej dojrzałą formą idealnego układu urbanistycznego okresu średniowiecza w Polsce jest Wielka Lokacja Krakowa z 1257 roku na prawie magdeburskim. Wielu badaczy podaje, że lokacja Krakowa dokonana została na wzór Wrocławia, którego lokacja miała miejsce nieco wcześniej, bo w roku W tych dwóch założeniach wyraźnie jednak widoczne są różnice, począwszy od układu rynku względem stron świata, na lokalizacji poszczególnych funkcji kończąc. Przywilej lokacyjny został wystawiony przez Bolesława Wstydliwego, jego żonę Kingę i matkę Grzymisławę. Wielka Lokacja Krakowa stanowiła ważną cezurę w rozwoju miasta zarówno pod względem prawnym jak i funkcjonalno-przestrzennym. Miasto zostało zlokalizowane w obszarze przedkolacyjnego osadnictwa, i powiązane z adaptacją istniejących tu wcześniej elementów zagospodarowania przestrzennego kościołami św. Wojciecha, Mariackiego i św. Jana wraz z cmentarzami, kramami, targowisk oraz układem dróg wylotowych z miasta. Co jest niezwykle frapujące, to skrzywienie osi kompozycji układu szachownicowego zarówno względem kierunków świata, jak i znajdujących się na terenie lokacji kościołów. Prawdopodobnie intencją takiego układu była wola zminimalizowania potencjalnych konfliktów, jakie mogłyby wywołać przekształcenia własnościowe 156. Zasadźcami i pierwszymi wójtami Krakowa zostali trzej ślązacy: Getko Stilvoyt, Dethmar Wolk, obaj pochodzący z Wrocławia i Jakub z Nysy 157. Wprowadzono szachownicowy, dziewięciopolowy układ urbanistyczny 156 Opinię taką wyraża Bogusław Krasnowolski w artykule: Lokacje na prawie niemieckim, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, Tom V Małopolska, zeszyt 1. Kraków, TMHiZK Kraków 2007, s O szczegółach lokacji na prwie niemieckim oraz o wcześniejszych formach prawnych i kształcie osadnictwa w Krakowie pisze J. Wyrozumski w artykule pt.: Lokacja czy lokacje Krakowa na prawie niemieckim? [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 2007 s

106 z kwadratowym rynkiem w centralnym kwadracie, o wymiarach 200 x 200 m. Wydaje się jednak, że zasadniczym powtarzalnym modułem układu urbanistycznego była działka, określana również mianem area lub hof, a w przypadku działki zabudowanej curia. Wielkość działki modularnej wynosiła w Krakowie: 21 x 42 m 158, a więc geometrycznie rzecz ujmując działka miała proporcje prostokąta złożonego z dwóch kwadratów. Zestawione razem działki tworzyły kwadratowe kwartały zabudowy. Jeden kwartał, zwany w Krakowie blokiem miał wymiary 144 x 144 łokcie, przy czym od strony Rynku były to 4 działki, a od strony wybiegających z Rynku ulic, po dwie z każdej strony. Położenie działek w stosunku do Rynku miało znaczenie prestiżowe. Jest oczywiste, że działki przyrynkowe były najbardziej ekskluzywne, tak też pozostało do dnia dzisiejszego 159. Lokacja miasta obejmowała również przekazanie miastu terenów agrarnych, przyległych do miasta. Geometryczny sposób podziału terenów otwartych o układzie równoległym do siatki modularnych podziałów działek własnościowych, przypomina rzymską zasadę podziału terenu centuriatio. Dziewięciopolowy schemat układu miasta lokacyjnego z układem przecinających go pod kątem prostym ulic, tworzących krzyż w środku układu, niesie w sobie symbolikę chrześcijańską. Jednocześnie jest wyraźnym nawiązaniem do rzymskiego systemu budowy miast na wzór obozów wojskowych z ortogonalnym podziałem i charakterystycznymi ulicami cardo i decumanus. Wyjątkowość układu urbanistycznego Krakowa polega na dwoistości zasad: z jednej strony to modularność i idealny schemat przestrzenny, z drugiej dostosowanie układu urbanistycznego do licznych nieregularności, wynikających z z topografii terenu oraz lokacji miasta na częściowo zagospodarowanym już terenie osady przedkolacyjnej. Układ urbanistyczny Krakowa Wielkiej Lokacji zajmuje naczelne miejsce wśród właściwych Europie Środkowej lokacyjnych miast idealnych ( ). Jest kreacją indywidualną, bez wyraźnych pierwowzorów w przeszłości i naśladownictw w przyszłości 160. Wokół Krakowa powstawały w XIII wieku nowe osady wiejskie lokowane również na prawie magdeburskim. W taki sposób powstała osada Bawół lokowana przez rycerza Wawrzyńca w roku Pozostałością nawsia tej osady jest dzisiejsza ulica Szeroka w dawnym mieście Kazimierz, a dziś jednej ze śródmiejskich dzielnic Krakowa. Tereny wiejskie wokół miast były z czasem dołączane do organizmu miejskiego. Miasto Kazimierz zostało założone przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1335 na prawie magdeburskim. Do rozmierzenia ortogonalnego układu działek posłużono się 158 Według stosowanej wówczas jednostki metrycznej, czyli łokcia (1 łokieć = 0,596 cm), wymiar działki wynosił 36 x 72 łokcie 159 Tyszka P., Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV-XV wieku w świadomości jego mieszkańców, Lublin Krasnowolski B., Lokacje op. cit. S

107 tutaj, inaczej niż przy Wielkiej Lokacji Krakowa, systemem miar chełmińskich 161, które zastosowane były wcześniej m.in. w rozplanowaniu Wrocławia. Dominującym elementem w układzie urbanistycznym miasta był prostokątny rynek, który uzyskał wymiary 3 x 4 sznury, tj. 141,3 x 188 m. Ulice, w zależności od ich rangi otrzymały odpowiednie szerokości. Główna ulica na kierunku północno-południowym, tj. ul. Krakowska i dawna Solna (później Wielicka), otrzymała szerokość 4 prętów. Ulica poprzeczna łącząca rynek z osiedlem Bawół, otrzymała szerokość 3 prętów, a inne ulice o zabudowie zwartej szerokości 2 prętów. Pozostałe ulice, przy których nie planowano zabudowy, miały szerokość jednoprętową. Podstawowym modułem działki był wydłużony prostokąt o wymiarach 3 x 12 prętów. Układ przestrzenny Kazimierza został tak skonstruowany, aby nie konkurować z Krakowem świadczą o tym mniejsze wymiary działek, mniejszy plac rynkowy niż w Krakowie oraz słabszy system obronny miasta 162. Należy nadmienić, że losy Kazimierza związane zostały z historią Żydów w Krakowie. Ślady ich obecności to siedem synagog i dwa zabytkowe cmentarze. Kazimierz, Ryc. 82. Kraków schemat układu rozplanowania kwartałów z zaznaczeniem nietypowego, lejowatego połączenia pomiędzy ortogonalnym układem rozplanowania Rynku Głównego i kwartałów przyrynkowych z traktem królewskim łączącym Zamek Królewski na Wawelu z Rynkiem Głównym Ryc. 83. Kazimierz schemat układu rozplanowania miasta (dzielnicy Krakowa) 161 Zasadniczą miarą był sznur (47,10 m), dzielący się na 10 prętów (1 pręt = 4,71 m), 75 łokci (1 łokieć=0,628 m) i 150 stóp (31,4 m). 162 Krasnowolski B., Atlas Historyczny.. op. cit. s

108 Ryc. 84. Kraków widok panoramiczny miasta od strony zachodniej pochodzący z roku Ryc. 85. Kraków, dzielnica Kazimierz. Zabudowa pierzei wschodniej ul. Szerokiej. Ryc. 86. Kraków, dzielnica Kazimierz. Fragment odrestaurowanych murów miejskich Kazimierza. jedna z najbardziej zaniedbanych dzielnic Krakowa, przeżywa obecnie swój renesans, jako nowe odkrycie turystyki międzynarodowej. Poza pięknem kształtu miasta i bogactwem nawarstwień jego wielowiekowej historii, istotne są również działania rewitalizacyjne, jakie podjęto w ostatnich latach 163. Po północnej stronie Krakowa, z inicjatywy Władysława Łokietka, powstaje ok. roku 1321 Alta Civitas 164 Florentia 165, później określana jako Kleparz (Clepardia). Miasto został wytyczone na planie szachownicowym, podobnie jak lokowane przez Łokietka w tym samym czasie miasto Lipnica Murowana 166. W planie tym wyznaczony był kwadratowy rynek i kwartały zabudowy, składające się z pojedynczego rzędu działek. W roku 1366 król Kazimierz Wielki nadał Kleparzowi prawa miejskie mag- 163 O procesie rewitalizacji Kazimierza pisze wyczerpująco Monika A. Murzyn w książce: Kazimierz, środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji, MCK Kraków, Alta Civitas Wysokie Miasto 165 Florentia nazwa pochodzi od kościoła pod wezwaniem św. Floriana, znajdującego się na terenie Kleparza. 166 Lipnica Murowana otrzymała prawa miejskie w Dziś stanowi przykład typowej średniowiecznej osady o charakterze targowym, zbudowanej w układzie owalnicowym z Lipnica Murowana otrzymała prawa miejskie w Dziś stanowi przykład typowej zabudowy miejskiej średniowiecznej osady o charakterze targowym, zbudowanej w układzie owalnicowym. Parterowe domy podcieniowe z XVIII wieku, otaczają rynek i są ku niemu zwrócone szczytami. Są to głównie domy drewniane o konstrukcji zrębowej, nakryte dachami naczółkowymi. Źródło: Lipnica_Murowana (dostęp: ) 108

109 deburskie, co było powtórną lokacją i mogło być związane ze zmianami w układzie przestrzennym miasta. Miasto było wielokrotnie niszczone, głównie ze względu na lokalizację przed murami obronnymi Krakowa. Dlatego też, trudno dziś o precyzyjne odczytanie w przestrzeni pierwotnego układu lokacyjnego. Miasto Kraków wraz z miastami satelitarnymi Kazimierzem, Okołem i Kleparzem, trzeba widzieć jako jeden system urbanistyczny, tworzący w Średniowieczu aglomerację, przyczyniającą się w synergiczny sposób do zwiększenia możliwości rozwojowych i obronnych miasta. Interesujące jest określenie znaczenia zespołów urbanistycznych Kleparza i Kazimierza w stosunku do dominującego w układzie przestrzennym miasta Krakowa. Znaczenie miasta można odnieść bezpośrednio do przydzielonej mu wielkości na etapie lokacji: Kraków zajmował dwa łany, Kazimierz półtora łana, a Kleparz tylko pół łana flamandzkiego. Świadczy to o świadomości przestrzennej ówczesnych władców i umiejętności sterowania rozwojem urbanistycznym poprzez zastosowanie odpowiednich wielkości obszarów zurbanizowanych. Zasada miasta-matki i miast-córek, rozumiana jako swego rodzaju kolonizacja miejska, według wypracowanych wzorów prawa magdeburskiego i lubeckiego 167, miała w historii urbanistyki już wcześniej swoje pierwowzory. Podobny system lokowania nowych miast obowiązywał w czasach helleńskich, gdy zakładano miastakolonie, jak również w okresie panowania Rzymu, kiedy pierwowzorem dla nowych rzymskich miast kolonii zakładanych na podległych terytoriach stał się obóz rzymski. Idea tworzenia pewnych idealnych rozwiązań wzorcowych, a następnie powielania tych wzorców, doskonalenia formy przestrzennej, czy zapisów prawnych, była zatem w kontekście historii urbanistyki ideą dość powszechnie stosowaną. Rozwój terytorialny miast średniowiecznych następował przeważnie przez dodawanie doń nowych członów, które zachowywały przez pewien czas swoją niezależność względem miasta macierzystego, bądź poprzez zakładanie miast satelitarnych 168. Lokacja Krakowa na prawie magdeburskim wzorowana była, jak się przyjęło mówić, na lokacji Wrocławia. Wielka Lokacja Krakowa, na zasiedlonym i częściowo zagospodarowanym już terenie nastąpiła w roku Miasto, rozwijając się, wygenerowało kolejne szachownicowe układy miejskie, jak Okół (1335 r.) Kazimierz (1335 r.) i Florencję czyli Kleparz (1366 r.), a także pięć wieków później Podgórze. 167 Prawo lubeckie (niem.lübische Recht) niemieckie prawo lokacyjne, najbardziej rozpowszechnione obok prawa magdeburskiego prawo związane z lokacją miast w okresie średniowiecza. 168 Krasnowolski B., Kazimierz [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, tom V Małopolska, Zeszyt 1 Kraków, TMHiZK, Kraków 2007 s

110 Ryc. 87. Kraków -Kleparz. Schemat rozplanowania układu lokacji Florencji (Kleparza). Ryc. 88. Kraków. Widok współczesny Rynku Głównego. Ryc. 89. Poznań (Posnania) rysunek Brauna i Hogenberga z dzieła Civitas Orbis Terrarum z ok r. przedstawia niemal idealny owal miasta ufortyfikowanego murami miejskimi z wieżami, bramami i fosami zasilanymi wodą z rzeki, z regularnym podziałem wewnętrznym na kwartały (bloki), równomiernie podzielonych na działki z niemal 100% zabudową pierzejową, rynkiem w centrum układu, na którym znajduje się majestatyczny ratusz i cztery fontanny oraz zabudowa z kramami kupieckimi. Ryc. 90. Poznań współcześnie rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Poznaniu. Ryc. 91. Poznań współcześnie ratusz renesansowy na średniowiecznym rynku w Poznaniu. 110

111 Poznań podobnie jak większość miast lokowanych na prawie magdeburskim na terenie Polski, posiadał swoją genezę w osadnictwie znacznie wcześniejszym. Formy miejskiego osadnictwa datują się na IX w., kiedy na wyspie w widłach rzek Warty i Cybiny zlokalizowano niewielki gród broniący przeprawy przez rzekę. W tym miejscu też powstał gród książęcy Mieszka I, w którym zamieszkał ze swoją żoną pochodzącą z Czech, Dobrawą. W grodzie, obok siedziby władcy, wybudowano kościół, a całość otoczona została wałami ziemnymi. Wokół wałów rozwinęło się również podgrodzie, które z czasem połączono z gordem w jedną całość. Miejsce to, zwane Ostrowem Tumskim, jest też miejscem uświęcone przyjęciem chrzestu św. przez Mieszka I w 966 r., powstaniem pierwszego biskupstwa na terenie Polski, a w ślad za nim pierwszej polskiej państwowości. Najazdy czeskiego księcia Brzetysława w roku 1038 spustoszyły cały region Wielkopolski oraz gród Mieszka. Kazimierz Odnowiciel przeniósł wówczas stolicę państwa do Krakowa. Pierwszej lokacji miejskiej na terenie Wielkopolski dokonano w Kostrzyniu w roku A w roku 1253 aktami lokacyjnymi objęto Poznań, Śrem i Kalisz. Książęta Przemysł I i Bolesław Pobożny dokonali aktu lokacji nowego miasta Poznania, opierając się na prawie magdeburskim. Miasto założono w zakolu rzeki Warty na jej lewym brzegu. Zgodnie z zasadami, jakie obowiązywały przy zakładaniu miast w tym okresie, wytyczono kwadratowy rynek miejski o wymiarach 140 x 140 m, z dwunastoma ulicami wychodzącymi prostopadle z jego boków i dzielącymi obszar miasta na regularne kwartały (bloki). Ten zarysowany wówczas układ szachownicowy pozostał do dziś w czytelnej formie. W centralnej części rynku umieszczono ratusz, wagę miejską oraz część handlową w postaci kramów i jatek, które z czasem przybrały trwała formę śródmiejskiego bloku. Regularny układ zewnętrznego obrysu miasta zaburzony został nieco włączeniem do niego istniejącego osiedla św. Gotarda i zamku Przemysła I. Wraz z otrzymaniem przez króla Władysława Jagiełłę prawa składu w roku 1384, dla Poznania rozpoczął się najlepszy okres w dziejach miasta. Poza funkcją handlową miasta, na uwagę zasługuje powstanie nowego zgromadzenia zakonnego, sanktuarium Bożego Ciała, do którego przybywali liczne pielgrzymki, a także pierwszej na ziemiach polskich szkoły wyższej, założonej na Ostrowiu Tumskim przez biskupa Jana Lubrańskiego, kształcącej w duchu humanizmu. Miasto otoczono pierścieniem murowanych fortyfikacji obronnych z basztami i obronnymi bramami. Poznań został dotknięte kataklizmem wielkiego pożaru w roku Po pożarze odbudowano zniszczone obiekty, a ratusz miejski wybudowano w obowiązującym wówczas stylu renesansowym, tworząc jeden z najpiękniejszych obiektów tego rodzaju w tej części Europy. Reprezentacyjny charakter ratusza poznańskiego podkreślał rolę i zasobność poznańskich mieszczan. 111

112 NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE NA TERENIE FRANCJI Cyrkulady Najwcześniejsze przykłady powstania planowanych miast na terenie Francji średniowiecznej sięgają X i XI wieku. Na terenie dolnej Langwedocji istnieje kilkadziesiąt przykładów miast na planie kolistym. Miasta te były przedmiotem badań m. in. profesora Krzysztofa Pawłowskiego 169. Stwierdził on, że układy miast i wsi na planie koła były układami komponowanymi, świadomie planowanymi. W centrum układu urbanistycznego znajdował się pierwotny ośrodek, odgrywający decydującą rolę powstaniu całego układu urbanistycznego. Wokół powstawał wytyczony okrąg fortyfikacyjny wewnątrz którego lokalizowana była zabudowa mieszkalna. W innych przypadkach zabudowa wokół rdzenia miasta narastała stopniowo, zamykając się na kolejnych etapach fortyfikacjami ziemnymi i palisadami lub murami. Prof. Pawłowski nadał tym miastom nazwę circulades 170 cyrkulady. Nazwa ta przyjęła się w historii urbanistyki i jest powszechnie stosowana. Ryc. 92. Cyrkulada Castel de Bram, Langwedocja. 169 Pawłowski K., Układy przestrzenne na planie koła miast i wsi Langwedocji a narodziny urbanistyki europejskiej, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN, Warszawa 170 Do miast określanych jako circulades prof. Pawłowski zalicza m.in.: Lassere-de-Prouille, La Force, Villenueve-le-Montreal, Gruissan, Souvignargues, Balaruc, Nezignan, Cailhau, Cailhavel, Donazac, Magrie, St. Martin d Oydes, Maugiuio, Maguelone, Fabregues, Alignan-due-Vent, Bram, a także Montpellier. 112

113 Bastidy Uwarunkowania historyczne sprawiły, że na terenie południowo-zachodniej Francji szczególną przyczyną powstawania nowych miast były głównie względy militarne. Konflikt interesów pomiędzy królem Francji a królem Anglii, będącym jednocześnie księciem Akwitanii, doprowadziły do wojny stuletniej zakończonej w roku Obie strony konfliktu starały się przejąć kontrolę nad lokalną ludnością. Częścią tych działań była budowa w okresie 1260 do 1325 roku na terenie granicznym Perigord (obecnie Dordogne), pomiędzy angielską Akwitanią a diecezją Agenais, rozciągającym się od Pirenejów do Perigord i od Carcassonne do Bordeaux, setek nowych ufortyfikowanych miast, zwanych bastide. Ryc. 93. Bastides lokalizacja ufortyfikowanych miast w XIII w. na terenie południowo-zachodniej Francji Bastides charakteryzowały się: lokalizacją na wzniesieniach, stanowiących naturalne warunki obronne, ufortyfikowaniem na całym swym obwodzie, często z budynkiem kościelnym zintegrowanym z murami miejskimi, którego wieża stanowiła jednocześnie wieżę obserwacyjną, 113

114 prostokątnym układem ulic z centralnie położonym rynkiem z arkadami na całym obwodzie i zadaszoną częścią rynku tzw. les halles. Zakładano je w rezultacie kontraktu między panem gruntowym, będącym przedstawicielem Kościoła, a depozytariuszem władzy publicznej, księciem, królem lub jego reprezentantem seneszalem. Ich celem była ekspansja religijna i ekonomiczna. Dowodem na ekspansję religijną jest obecność klasztorów w procesie zakładania nowych miast. 171 Każda bastide była lokowana na podstawie karty praw 172. Fundatorem miasta był król lub jego przedstawiciel biskup, książę, który dawał na ten cel teren. Król gwarantował budowniczym, a potem mieszkańcom bastide, przywileje prawne i gospodarcze oraz wolność, bezpieczeństwo i prawo własności domów lokalizowanych na jednakowych działkach. Mieszkańcy pracowali w okolicznych ogrodach i na polach należących do miasta oraz zajmowali się handlem. W czasie wojny fundator zapewniał sobie prawo umieszczenia w mieście wojsk i podniesienia kontrybucji na cele wojenne 173. Prostokątny podział przestrzeni wewnątrzmiejskiej na jednakowe działki zapewniał mieszkańcom równe prawa i był odzwierciedleniem zaplanowanej z góry struktury społecznej. 171 Za: R.Eysymont, op. cit. s Ibidem 173 Na podstawie 114

115 Powstało wówczas na zlecenie królów angielskiego i francuskiego ponad 300 nowych organizmów miejskich 174. Przykładowo w latach francuski książę Alfons z Poitiers wybudował miasta: Montflanquin, Castillones, Villefranche-de-Perigord, Villereal, Eymet. Od roku 1267 angielski król Henryk III wybudował Lalinde, a król Edward I Beaumont, Molieres i Monpazier. Fortyfikacje zamykały miasto w zwartej 174 Lista miast typu bastides na terenie Francji, według departamentów: Ariège: La bastide de Bousignac La bastide de Besplas La bastide de l Ordat La bastide de Serou La bastide sur l Hers Campagne sur l Arize Mazéres Mirepoix Montfloquier -Montjoie en Couserans Rimont Villeneuve d Olmes Villeneuve du Bosc Villeneuve du Paréage. Aude: Belpech Bouillonnac Carcassonne Castelnaudary La Bastide d Anjou La Bastide de Couloumat La Bastide d en Richard La Bastide en Val La Bastide Esparbairenque Lignairolles Molandier Montréal Ribouisse St Denis de Saissac St Louis en Bazés Villeneuve le Comtal. Aveyron: La Bastide d Aubrac La Bastide de Fons La Bastide l Evêque La Bastide Pradines La Bastide Solages Najac Plaisance -Requista Sauveterre de Rouergue Villefranche de Panat Villefranche de Rouergue Villeneuve d Aveyron. Dordogne: Beaumont en Périgord Beauregard en Périgord Benevent Domme Eymet Fonroque Lalinde Molières Monsetier Monpazier Montignac le Petit Puyguilhem Rocquepine St Aulaye St Barthélémy de Bellegarde St Louis en l Isle Vergt Villefranche de Lonchat Villefranche du Périgord. Gard: Aigues-Mortes. Gers: Aujan Aurimont Barcelonne du Gers Barran Bassoues Beaucaire Beaumarchés Bretagne d Armagnac Castelnau Barbarens Cazaubon Cologne Fleurance Fourcés Gimont La Bastide Saves Lannepax Larée Lias d Armagnac Marciac Marguestau Masseube Mauleon d Armagnac Mauvezin Meilhan Mielan Miradoux Mirande Monclar Monfort Monguilhem Montréal. Mourède Ornezan Pavie Plaisance du Gers Réjaumont St Clar St Sauvy Seissan Sere Solomiac Valence s/ Baïse Villefranche d Astarac. Gironde: Blasimon Cadillac Créon Libourne Monségur Pellegrue Ste Foy la Grande Ste Gemme Sauveterre de Guyenne. Haute Garonne: Aignes Alan Beauchalot Blajan en Nebouzan Bouloc Boulogne s/ Gesse Boussens Le Burgaud Calmont Carbonne Cazères s/ Garonne Fonsorbés Le Fousseret Gaillac.Toulza Grenade s/ Garonne La bastide Beauvoir La bastide Clermont Lavelanet de Comminges Lestelle St Martory Mondilhan Montastruc la Conseillère Montesquieu Lauragais Montesquieu Volvestre Montgeard Montmaurin Montrejeau Nailloux Nenigan Palaminy Plagne Plaisance du Touch Le Plan Revel Rieumes St Clar de Rivière St Félix Lauragais St Pé del Bosc St Lys St Sulpice s/ Lèze Salles s/ Garonne Valentine Villefranche de Lauragais Villenouvelle. Hautes Pyrénées: Avezac.Prat.Lahitte Castelbajac Galan Lannemezan Lubret St Luc Montgaillard de Bigorre Peyrouse Rabastens de Bigord St Martin Sere Rustaing St Sever de Rustan Tournay Trie sur Baïse Vidalos. Les Landes: Arouille s/ St Justin Betbezer Bonnegarde Cazères s/ Adour Coudures Duhort Bachen Geaune en Tursan Grenade s/ Adour Hastingues La bastide Chalosse La bastide d Armagnac - Miramont Sensacq Montégut Montfort en Chalosse Pimbo Port de Lannes Rondeboeuf St Gein St Geours d Auribat St Justin St Sever Sarron Sorde Souprosse Toulouzette Villenave Villeneuve de Marsan. Lot: Beauregard Bretenoux Castelfranc Castelnau Montratier Cazals Labastide du Haut Mont Labastide du Vert Labastide Marnhac Labastide Murat Montcabrier Montfaucon Puybrun Rudelle Les Vitarelles Orgueil Fons. Lot et Garonne: Aiguillon Castelnaud de Gratecambe Castelnau sur Gupie Castillonnes Caudecoste Damazan Durance Francescas Granges sur Lot Hautesvignes La bastide Castel Amouroux Lagruère Lamontjoie de St Louis Laparade Lasserre Lavardac Lévignac de Guyenne Libos (Monsempron) Londres Mauvezin sur Gupie sur Gupie Miramont de Guyenne Montclar d Agenais Monflanquin Montauriol Montpezat Montpouillan Montréal Nicole Puymirol le Rayet St Julien Cap d Orbise Ste Livrade sur Lot St Pastour St Pe de Boulogne St Sardos St Sauveur de Meilhan Sérignac sur Garonne Le Temple du Breuil Tournon d Agenais Vianne Villefranche de Garonne: Albias Angeville Beaumont de Lomagne Castelsagrat Castelsarrazin Caumont Cordes Tolosannes Donzac Dunes La Bastide St Pierre La Bastide du Temple La Française Larrazet Lauzerte Mirabel Molières. Monclar de Quercy Montalzat Montauban Montech Montjoi du Quercy. Négrepelisse Puylagarde Réalville St Nicolas de la Grave St Sardos Septfonds Valence d Agen Verdun s/ Garonne Verfeil s/ Seye Queyran Villeneuve sur Lot Villeréal. Pyrénées Atlantiques: Ainhoa Asson Bellocq Bruges Etcharry Gan Garlin La Bastide Cerezacq La Bastide Clairence La Bastide Montréjeau La Bastide Villefranche Lestelle Montaut Navarrenx Nay Rebenacq Sauveterre. Tarn: Arthes Beauvais s/ Tescou Brens Briatexte Castelnau de Levis Castelnau de Montmiral Cordes Damiatte Florentin La Bastide de Levis La Bastide Denat La Bastide Rouairoux La Bastide St Georges Labessière.Candeil Lisle s/ Tarn Pampelonne Réalmont Rouairoux St Gauzens St Grégoire St Jean de Rives St Sulpice La Pointe St Urcisse Tecou Valence d Albigeois Villefranche d Albigeois Villeneuve s/ Vère Viterbe. Tarn et Verlhac Tescou Villebrumier. 115

116 formie, zbliżonej do prostokąta, lecz na ogół dostosowanej do konfiguracji terenu. Wiele układów miejskich wytyczno w formie siatek prostokątnych opartych o zasadę trójkąta pitagorejskiego o proporcjach boków Pozwalało to na uzyskanie kąta prostego jedynie za pomocą sznura o 12 równo rozmieszczonych węzłach. Jedną z najpiękniejszych bastide jest Sauveterre de Ruergue 175, z dużym rynkiem o wymiarach 40 x 60 m i zabudową ryglową. Bastides Beaumont du Perigord to przykład jednego z dziewięciu miast wzniesionych przez królów angielskich na terenie obecnej Francji w regionie Perigord. Beaumont zostało założone przez Luke a de Thenney w 1272 roku. Regularne rozplanowanie miasta porównywane jest z założeniami hipodamejskimi miast w rejonie Morza Śródziemnego. Niezwykle ciekawym założeniem o geometrycznym rozplanowaniu, jest Grenadesur-Garonne, założone ok roku w księstwie Tuluzy. W centralnej części miasta przecinają się dwie pary ulic tworząc kwadratowy rynek i kwartały o bokach 210 stóp, tj. 64 m. Kolejne kwartały mają kształt prostokątny, których dłuższe boki są wymiarem przekątnej kolejnego, sąsiadującego kwartału. W ten sposób stworzona została siatka podziału na kwartały dla całego miasta. Ryc. 94. Perigord. Schemat miasta obronnego bastides Beaumont du Perigord. Ryc. 95. Schemat miasta obronnego bastides Castillones. Bastide Aigues-Mortes zostało założone w roku 1240 przez Luisa IX jako ufortyfikowane miasto portowe na plaskich terenach nad Morzem Śródziemnym. Główną intencją powstania tego nowego organizmu miejskiego było utrwalenie władztwa królestwa Francji nad terenami południowej Francji zagrożonej heretyckim ruchem albi- 175 nazwa oznacza bezpieczną ziemię 116

117 Ryc. 96. Schemat miasta obronnego bastides Eymet Ryc. 97. Schemat miasta obronnego bastides Miramont Ryc. 98. Schemat miasta obronnego bastides Villefranche-de-Perigord Ryc. 99. Schemat miasta obronnego bastides Montflanquin Ryc Miasto Sauveterre-de-Guyenne plan miasta założonego na regularnym schemacie ulic w roku 1281 przez króla angielskiego Edwarda I dla wzmocnienia swej władzy na kontynencie. W kwartale narożnym rynku umieszczony został kościół św. Katarzyny. Nieregularna linia fortyfikacji jest uwarunkowana topografią terenu. 117

118 Ryc Plan Grenade-Sur-Garonne z roku Ryc Bastides Monpazier -rekonstrukcja układu miasta Ryc Widok fragmentu przyrynkowego miasta Monpazier. Monpazier jest typowym przykładem bastide, stosunkowo dobrze zachowanym do naszych czasów. Założone przez Edwarda I, zamknięte w figurze prostokąta z regularnym prostopadłym układem ulic i centralnie położonym rynkiem. gensów 176. Wojna w latach zakończona została brutalnym wytępieniem członów tej sekty. Miasto ufortyfikowane kurtynowymi ścianami z wieżami i bramami wieżowymi, było dotowane przez króla. Jego głównym zadaniem było przygotowanie wypraw krzyżowych. Z miasta Aigues-Mortes wyruszyły dwie wyprawy krzyżowe zorganizowane w latach 1248 i Utrata zainteresowania wyprawami krzyżowymi w późniejszym okresie, brak dotacji królewskiej i utrudniony rozwój miasta poprzez zamulenie się portu sprawiły, że Aigues-Mortes nie rozwinęły się w istotny sposób ponad ramy wyznaczone pierwotną lokacją Albigens członek sekty chrześcijańskiej, działającej w XII I XIII w. w południowej Francji, uznającej, że w świecie działają dwa przeciwstawne pierwiastki : dobro i zło, przy czym ciało człowieka jest związne z tym drugim, co oznacza nakaz skrajnej ascezy dla oczyszczenia się z grzechów i osiągniecia zbawienia.wg Markowski A., Pawelec R., Wielki Słownik Wyrazów Obcych i Trudnych, Cykada Direct, Wilga Kostoff S., The City Shaped, 1991, s

119 Ryc Aigues Mortes widok miasta z lotu ptaka. Ryc Aigues Mortes widok średniowiecznych murów miejskich. NOWE MIASTA ŚREDNIOWIECZNE WE WŁOSZECH Po zawarciu pokoju w Constanzy, cesarz Fryderyk Barbarossa nadał miastom północnowłoskim przywilej praw komunalnych, jakie do tej pory funkcjonowały tylko w obszarze Lombardii 178. Akt ten stał się impulsem do powstawania nowych miast: borghi, borghi novi, ville franche, a także do przeprowadzania regulacji urbanistycznych w miastach istniejących oraz tworzenia nowych przestrzeni publicznych rynków i budowli komunalnych. W północnych Włoszech w okresie średniowiecza założono 220 nowych miast. Wśród nich na uwagę zasługują m. in.: Alessandria, jako jedno z pierwszych miast, którego lokacja miała miejsce w roku 1168; Villafranca, założona przez komunę Werony w 1185 roku, Villanova Vercellese założona przez komunę Asti w roku 1198; Cuneo założone przez komunę Asti w roku 1198; Castel San Pietro założony przez komunę Bolonii w roku 1199; Cherasco, budowane od roku 1243, według kompleksowego, wcześniej opracowanego projektu urbanistycznego. Podstawową genezą tych miast, były względy obronne miasta były lokalizowane w niedostępnych terenach, otoczone murami. Każde z miast wyposażone było również w rynki handlowe, a niektóre w podcieniowe ulice ze sklepami i usługami. Nowo zakładane miasta lokacyjne pojawiły się również w wieku XIII w południowowłoskim regionie Pulia. Cesarz Fryderyk II założył w roku 1223 miasto Lucera, które przeznaczone było dla Saracenów, przeniesionych z całego obszaru Sycylii. Mieli 178 Pini A.I., Cittá, comuni e corporazioni Nel medioevo Italiano, Bologna 1986, s. 81 i następne 119

120 oni uzyskać ochronę, prawo samorządu i wolności religijnej. Lucera miała regularny kształt, nawiązujący do ośmiobocznego zamku Fryderyka II. Miasto przetrwało jednak w tej koncepcji tylko do roku Zdobyte przez Karola II Andegaweńskiego zostało przemianowane na Cittá di Santa Maria. Karol I Andegaweński ( ), król Neapolu i później Sycylii, założył w roku 1256 miasto Manfredonia 179, przemianowanej później na Nova Siponto. Nowe miasta były również zakładane na terenie Toskanii. Podobnie jak w Europie Środkowej, proces zakładania miast w tym regionie rozpoczął się w wieku XIII. Szczególnie interesujące są miasta zakładane przez republikę florencką w apenińskich dolinach Arno (na południowy wschód od Florencji) i Mugello (na północy Florencji). Pierwsze 3 miasta Terre zostały lokowane w górnym biegu rzeki Arno, na mocy decyzji Rady Stu w roku Są to miasta: Castello San Giovanni (obecnie San Giovanni Valdarno), założone w 1299 roku; Castelfranco del Sopra, założone w 1299 roku; Terra Santa Maria (obecnie Terranouva Braciolini), budowane w latach Miasta te były elementem walki politycznej o wpływy militarne w tym obszarze pomiędzy Florencją a rodami Pazzi i Ubertini, osiadłymi w dolinie Arno, a także rodem Ubaldini w dolinie Mugello. Nowi mieszkańcy zakładanych miast, zwani terrazzani, byli na 10 lat zwalniani ze wszelkich opłat i powinności wobec Florencji. Dla zabezpieczenia ich praw i możliwości rozwoju przedsiębiorczości, zakazywano szlachcie posiadania własności i osiedlania się zarówno w tych miastach, jak również w promieniu 2 mil od nowozałożonych miast. W roku 1306 kolejne dwa miasta uzyskały swe lokacje w dolinie Mugello, na trakcie prowadzącym z Florencji do Rawenny. Ich budowę rozpoczęto dopiero po 30 latach. Były to miasta: Castello San Barnaba (w krótkim czasie zmieniono nazwę na Scarperia, od nazwy dawnej miejscowości w tym miejscu); Firenzuola (co oznacza małą Florencja), jej budowę rozpoczęto w roku Miasta florenckie miały regularne kształty prostokątów z centralnie położonym rynkiem i ulicą główną, stanowiącą oś całego układu przestrzennego. Najlepiej rozwijające się z tych miast, San Giovanni Valdarno, miało w swym ufortyfikowanym obszarze wy

121 Ryc Alessandria. miary 162,5 x 487,5 m, co tworzy prostokąt o proporcji boków 1: Wewnętrzne rozplanowanie miasta było również regularne: przez obszar miasta przebiegają trzy równoległe ulice podłużnie i cztery ulice poprzeczne. Osiowo przebiegająca ulica jest szersza niż pozostałe. Całość rozplanowania jest symetryczna względem centralnie położonego rynku. Podobne układy przestrzenne, lecz o mniejszej skali, zastosowano w Terranouva Braciolini i Firenzuoli, najmniejszej z tych miast. 181 Miasta florencke, podobnie jak piemonckie (Alessandria zał. w 1168, Cuneo zał. w. 1198, Cherasco zał. w 1248) mają typowy, powtarzalny schemat układu kompozycyjnego. Dominującym elementem jest oś drogi głównej, a w zasadzie krzyż dwóch przecinających się dróg, przy skrzyżowaniu, których lokalizowany jest rynek lub poszerzenie ulicy głównej, która de facto cała stanowi przestrzeń handlową. Miasta od samego początku były ufortyfikowane, co z góry definiowało ich możliwości rozwojowe. W narożach układu znajdowały się cztery dzielnice, każda ze skrzyżowanym układem osiowym. Mierniczy wytyczający te miasta wykazali się dobrą znajomością geometrii i trygonometrii. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Friedmana 182, do rozmierzenia wymiarów kwartałów użyto funkcji trygonometrycznych. Kwartały zmieniają swoją wielkość z zastosowaniem ciągu trygonometrycznego. W tym przypadku kompozycja miasta jest wyraźną kreacją artystyczną średniowiecznych urbanistów. W innych miastach wielkość kwartałów może oznaczać pewną segregację społeczną. W tym przypadku jednak zróżnicowanie wielkości kwartałów nie ma nic wspólnego z segregacją klasową, gdyż klasa arystokratyczna nie osiedlała się w tamtych czasach w miastach Mierniczy florenccy korzystali z miary, jaką było ramię o długości 1,62 m. W ten sposób wielkość San Giovanni to 100 x 300 ramion, a wielkość Scarperii 100 x 200 ramion. 181 Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław D. Friedman, Florentine New Towns, New York/London 1988, s Za: S. Kostof, op. cit. s

122 Na miedziorycie Matheusa Meriana zamieszczonym w Theatrum Sabaudiae można zobaczyć miasto Cherasco na planie szachownicowym z centralnie umieszczonym rynkiem, na którym przecinały się pod kątem prostym osie głównych ulic miasta. Miasto złożone jest z 38 prostokątnych kwartałów zabudowy o wymiarach 64 x 73 i 78 x 94 m. Przy ulicy biegnącej na osi północ południe, budynki posiadały podcienia, które dodatkowo podkreślały główną oś założenia miasta, tworząc główną ulice miasta, via maestra. Miasto otoczone było fortyfikacjami bastionowymi i fosą. W narożniku fortyfikacji wzniesiony został w 1348 roku czterowieżowy zamek Luchino Viscontiego, co z pewnością zaburzyło komunalne samowładztwo w mieście 184. Olbrzymia liczba miast zakładanych w okresie Średniowiecza w Europie, bazujących w większości na układach szachownicowych oraz na planie krzyża świadczy o niebywałym sukcesie przyjętej formuły prawnej i przestrzennej. Szachownicowa matryca przestrzenna i krzyżowy układ głównych dróg, powielane w wielu miastach (z oczywistymi adaptacjami do warunków lokalnych), znajdowały powszechną akceptację jako sposób porządkowania i podziału przestrzeni zurbanizowanej. Ryc Rysunek miasta Terranuova z Ryc Cherasco (Clarascum) miasto w prowincji Cuneo (Piemont), miedzioryt Meriana z XVII w. 184 Na podst. R. Eysymont, op. cit. 122

123 Ryc Plan miasta Firenzuola z XVI w. Widoczne na planie są dwie bramy miejskie Florencka od południa i Bolońska od północy, centralnie usytuowany rynek miasta Piazza Agnolo, który zamyka od zachodu oddzielony fosą zamek La Roca. Ryc Firenzuola. Współczesny plan miasta odbudowanego ze zniszczeń wojennych. Przy skrzyżowaniu głównej osi miasta z Piazza Agnolo znajduje się odbudowany w 1958 r. przez arch. arch. E. Dettiego i C. Scarpę kościół p.w. św. Giovanni Battista. Główne ulice miasta i plac miejski wyposażono w podcienia. Ryc Firenzuola widok głównej ulicy miasta Via Giovani Villani z Bramą Florencką w osi kompozycji. Ryc Firenzuola widok odbudowanego rynku Piazza Agnolo z zamkiem La Roca mieszczącym aktualnie urząd miasta. 123

124 IDEA MIASTA W EUROPIE W OKRESIE RENESANSU Ryc Teoretyczny obraz przestrzeni publicznej renesansowego miasta idealnego. Ilustracja włoskiego artysty z lat CHARAKTERYSTYKA OKRESU Teorie kształtowania miast rozwinęły się w sposób szczególny w okresie Renesansu. Okres ten to niemal dwa stulecia wielkich przemian cywilizacyjnych w Europie. Datowanie okresu Renesansu przyjmuje się na lata Rozwój myśli urbanistycznej można w tym okresie podzielić na dwie fazy: I FAZA obejmuje ostatnie ćwierćwiecze XV wieku. Jest to okres tworzenia teoretycznych zrębów pod budowę miast opartych na filozofii starożytnej, na geometrii i pojmowaniu piękna w budowie i strukturze miast, jako sztuki odpowiednich proporcji. Jest to także etap odkrywania reguł rządzących projektowaniem miast, przyswajaniem wiedzy wypracowanej przez cywilizacje starożytnej Grecji i przede wszystkim Rzymu. II FAZA to próby stworzenia programów funkcjonalno-przestrzennych dla nowo zakładanych miast, a przede wszystkim to okres krystalizowania zasad i metod planowania miast, w oparciu o nowe osiągnięcia w technice rysowania, geometrii i rozmierzania planów miast w przestrzeni rzeczywistej. 124

125 Ryc Florencja widoka na miasto z kopuły Katedry Santa Maria del Fiore (2014). Ryc Florencja renesansowy plac miejski z podcieniami szpitala Ospedale degli Innocenti. Druga połowa XV wieku to okres wielkich odkryć geograficznych, jak również okres doskonalenia instrumentów pomiarowych, nawigacyjnych. Dopiero jednak w wieku XVI techniki nawigacji zostały zastosowane w geodezji. Umożliwiło to wytyczanie obiektów w terenie i realizację bardziej złożonych założeń urbanistycznych i złożonych form fortyfikacji. 125

126 Ryc Widok z ogrodów pałacu Pitti na Florencję. Dominantę w panoramie tworzy kopuła i dzwonnica katedry Santa Maria del Fiore proj. Filipa Bruneleschiego i wieża pałacu Vecchio. Florencja uznana jest za jedno z miast stanowiących kolebkę Renesansu. RENESANSOWE TRAKTATY TEORETYCZNE Dla rozwoju teorii miast idealnych w okresie Renesansu niewątpliwie istotnym faktem stało się odnalezienie w zbiorach klasztoru na Monte Cassino dzieła Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć w roku 1414 i jego opublikowanie w roku 1486, a następnie rozpowszechnienie tego dzieła w różnych wydaniach i językach. 185 Dzieło Witruwiusza wywołało w okresie Renesansu rozwój teorii urbanistyki, który przejawiał się powstaniem licznych opracowań traktatów i projektów teoretycznych miast. Właśnie te teoretyczne rozwiązania przestrzenne w historii urbanistyki najpełniej oddają pojęcie miast idealnych, gdyż takie też było założenie ich autorów. Do najistotniejszych traktatów renesansowych należy dzieło Albertiego, De re aedificatoria 186, które opublikowane zostało w roku 1486, 14 lat po śmierci autora. W tym samym roku co dzieło Witruwiusza, zapoczątkowało powstawanie szeregu traktatów teoretycznych dotyczących zasad kształtowania przestrzeni miast idealnych. Do 185 Dzieło De Architectura Libri Decem Marcusa V. Pollio Vitruviusa zwanego Witruwiuszem ukazała się w Rzymie w 1486, a następnie ponownie we Florencji w 1495 i w Wenecji w 1497, a z ilustracjami Fragiocondo w Na język włoski zostało przetłumaczone przez Cesare Cesarino w 1521 roku i później opublikowane w Wenecji w 1556 przez Daniele Barbato z udziałem Andrea Palladio. Na język francuski przetłumaczył dzieło Witruwiusza w 1547 roku Jean Martin. W tym samym roku pojawiła się w Norymberdze edycja niemiecka Waltera Ryffa (znanego jako Riviusa). W języku hiszpańskim dzieło ukazało się w 1582, przetłumaczone przez Miguela Urrea, ale jeszcze w roku 1526 Diego de Sagrego opublikował Las medidas del romano, dzieło w którym podjął dyskusję z założeniami miasta idealnego Witruwiusza. 186 Leon Battista Alberti, Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Warszawa Dzieło pierwotnie napisane było po łacinie. Na język włoski przetłumaczone zostało w 1550 przez Cosimo Bartoli, a na język francuski przez tego samego tłumacza, który przetłumaczył dzieło Witruwiusza, Jeana Martina w roku Na język hiszpański dzieło Albertiego przetłumaczył Alonso Gomez w 1582 roku.. 126

127 Ryc Leonardo da Vinci szkice projektowe miasta idealnego Ryc Plan Miasta Imola. Rys. Leonardo da Vinci dzieł, jakie powstały w okresie Renesansu 187, należą m. in. dzieła wyszczególnione w tabeli nr 5. Leonardo da Vinci był również zainteresowany projektowaniem miast. Z jego szkiców wyłania się jednak zupełnie inny obraz miasta. Nie był on zainteresowany, jak większość jemu współczesnych teoretyków, geometryczną formą miasta jako całości. Bardziej interesowała go funkcja miasta, którą chciał doprowadzić do perfekcji. To dotyczyło głównie takich zagadnień, jak segregacja ruchu pieszego i kołowego, system kanalizacji oraz zagadnienia higieny miasta. Ówczesne miasta włoskie, przeludnione, z otwartymi rynsztokami, o krętych, nie przewietrzanych ulicach, były źródłami epidemii dziesiątkujących mieszkańców miast. W latach Leonardo da Vinci w swoich studiach rysunkowych i modelu miasta idealnego przewidywał, że ruch pieszy w mieście będzie segregowany tak, że osoby z wyższych sfer będą spacerowały po kładkach i pomostach ponad poziomem przeznaczonym na transport, obsługę i dla ruchu warstw pracujących. Planował również wprowadzenie rozdziału funkcjonalnego dzielnic z obiektami służącymi produkcji od dzielnic mieszkaniowych 188, czym znacznie wyprzedził swoją epokę. 187 Szczegółowe zestawienie traktatów włoskich wraz z ich omówieniem można znaleźć w pracy Teresy Zarębskiej Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, Warszawa

128 Tabela 5. ZESTAWIENIE RENESANSOWYCH TRAKTATÓW TEORETYCZNYCH W UJĘCIU CHRONOLOGICZNYM Antonio Averulino zwany Filarete ( ) Traktat o Architekturze (Trattato d Architettura) 1486 Leon Battista Alberti ( ) Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (De re aedificatoria Lib. X) Francesco di Giorgio Martini ( ) Trattato dell architettura civile e militare 1511 Fra Giovanni Giocondo ( ) De architectura 1552 Francesco de Marchi ( ) Trattato di precetti di fortificazioni di terra 1527 Albrecht Dürer ( ) Traktat o fortyfikowaniu miast (Etliche Underricht zu Befestigung der Stett, Schloßund Flecken) 1533 Patrizio Miasto Szczęśliwe 1545 Sebastiano Serlio ( ) Tutte l opere d architettura, et prospetiva 1552 Doni Świat Mądry i Głupi 1554 i 1567 Pietro Cataneo ( ) Quattro Primi Libri di Architettura Architettura (zbiór rysunków w galerii Uffizi we Florencji) 1558 Lanterius O budowie fortyfikacji ziemnych dla miast 1559 Jeacques Andouet Du Cerceau ( ) Livre d architecture 1564 Girolamo Maggi ( ) Giovanni Battista Belluzzi ( ), znany też jako Giovanni Battista di Bartolomeo Bellucci oraz jako Il Sanmarino Della fortificatione della citta Nueva inventione di fabricare fortezze di varie forme 1570 Andrea Palladio ( ) Quattro Libri dell Architettura 1584 Bartolomeo Ammanati ( ) La citta ideale 1584 Daniel Speckle ( ) Architectura von Vestungen 1588 Giovani Bottero ( ) Przyczyny wielkości miast 1598 Giorgio Vasari młodszy La citta ideale del Cavalieri Giorgio Vasari inventa, disegnata l anno Simon Stevin ( ) Vande Oirdening der Steden 1601 Jacques Perret de Chambery ( ) Des Fortifications et artifices d architecture et perspectives 1615 Vincenzo Scamozzi ( ) L idea dell Architettura Universale Trattato d Architettura, dzieło Antonio Averulino, zwanego Filarete, jest pierwszym renesansowym traktatem o urbanistyce, który był ilustrowany szkicami i schematami rozplanowania miast. Teresa Zarębska przypisuje temu traktatowi wielkie znaczenia dla rozwoju myśli urbanistycznej 189. To wielkie dzieło Filarete składa się z 25 ksiąg, opisujących różne zagadnienia. Część druga traktatu, opowieść o wyimaginowanym mieście Sforzinda, obfituje opisy miasta i jego budowli. Jest to o tyle ważne, że opisuje on miasto założone na planie gwiaździstym (gwiazda ośmioramienna), co jest pierwszym tego rodzaju rozwiązaniem w architekturze nowożytnej. W drugiej księdze Filarete opisuje wewnętrzną dyspozycję przestrzenną miasta, w tym położenie ulic, placów, rynków, katedry i pałacu książęcego. W centrum miasta Filarete projek- 189 T. Zarębska, Miasto idealne, op. cit. s

129 tuje wieżę cnót przeznaczoną do użytku społecznego. Dwie pierwsze kondygnacje przeznacza dla potrzeb przyziemnych, umieszczając w nich restauracje, łaźnie, dom publiczny, odwach straży miejskiej i mieszkania kurtyzan. Na siedmiu wyższych piętrach znajdować się miały biblioteka, teatr i sale nauki. Ryc Schemat układu miasta idealnego Sforzinda wg projektu Averulino Averlino(Filarete) z traktatu z roku Ryc Plansza z zamku Sforzów w Mediolanie przedstawiająca miasto Mediolan w okresie Renesansu. Ryc Zamek Sforzów w Mediolanie. Filarete nawołuje w swym dziele do porzucenia barbarzyńskich form architektury gotyckiej i promuje powrót do stylu antycznego. 190 Nowatorski charakter tego traktatu polega na schematycznym, lecz sugestywnym zobrazowaniu wizji autorskiej. Jest ona zrealizowana dzięki opisaniu poszczególnych kroków postępowania, ale przede wszystkim poprzez naświetlenie zagadnień metodycznych niezbędnych w planowaniu miasta. Mimo traktowania miasta jak obiektu architektonicznego, Filarete zalecał etapowanie w realizacji. Uważał, że miasto należy projektować co najmniej w trzech fazach, analizując rezultaty fazy poprzedzającej przed podjęciem kolejnych działań. W końcu wieku XV swój traktat teoretyczny Trattato dell architettura civile e militare stworzył Francesco di Giorgio Martini. Był to architekt reprezentujący bardziej technokratyczne i funkcjonalistyczne podejście do planowania miast. Martini był 190 P. Murray, Architektura włoskiego Renesansu, VIA Toruń, 1999, s

130 niezwykle utalentowanym twórcą. Zamieścił w swym dziele wiele projektów miast o klarownych zasadach kompozycyjnych. Wprowadzając podział na miasta radialne, górskie i szachownicowe starał się udowodnić, że miasta powinny być dostosowane do topografii terenu i położenia geograficznego oraz do specyfiki środowiska. W traktacie uczył dialektyki wnioskowania projektowego i właściwego doboru programu funkcjonalno-przestrzennego względem miejsca lokalizacji, kładąc tym samym podwaliny pod filozofię architektury kontekstu. Ryc Teoretyczne schematy miast idealnych wg koncepcji Francesco di Giorgio Martiniego. Ryc Schemat teoretyczny miasta-twierdzy o pięcioramiennym narysie fortyfikacji z regularną, prostokątną siatką symetrycznego podziału wewnętrznego, z charakterystycznymi, równomiernie rozmieszczonymi placami wśród zabudowy kwartałowej. Ryc. wg koncepcji Pierto Cataneo z jego traktatu I Quattro Primi libri di Architettura, Ks. I s. 20. Ryc Projekt idealnego miasta Pietro Cataneo, wg książki L architettura, która ukazała się w Wenecji w roku 1554, a w wersji rozszerzonej w roku Układ kompozycyjny miasta wykazuje dążenie do uzyskania harmonijnego rozkładu funkcji sakralnych i świeckich w mieście. W szczególny sposób chciałbym omówić sylwetkę i działalność renesansowego teoretyka Pietro Cataneo. Najpiękniejszą częścią architektury będzie z pewnością ta, która zajmuje się miastem, gdzie najliczniej skupiają się ludzie i kwitnie wiedza i ludzkie umiejętności 191. Ta piękna wypowiedź Pietro Cataneo jest wynikiem jego zainteresowań urbanistyką 191 P. Cataneo, I Quattro Primi libri di Architettura, Vinegia 1554, [za:] T. Zarębska op. cit. s

131 już od wczesnej młodości. W swym traktacie pisał że: Należy wziąć ponadto pod uwagę, że miasto jest najważniejszą budowlą jako miejsce pobytu ludzi i skupisko wszystkich innych ważnych budynków; najistotniejsze w całej architekturze poza obwodem murów są więc dobre podziały i projekt ulic, placów, terenów wzdłuż fortyfikacji i wszelkich innych przestrzeni i obszarów wewnątrz miasta. Jeśli bowiem te przestrzenie lub obszary przez nieuwagę architekta będą źle zaprojektowane, pomniejszą w wielkim stopniu piękno i doskonałość miasta oraz jego budowli; można będzie ogromnie obwiniać architekta, który dał ten projekt. 192 Pietro Cataneo, przygotowując się do zawodu architekta, przerysowywał projekty innego słynnego architekta z miasta Siena, Francesco di Giorgio Martiniego. Cataneo jednak nie był jedynie naśladowcą Francesca di Giorgio znacznie rozwinął i rozbudował poglądy teoretyczne swojego poprzednika. W swych pracach nawet odnosił się krytycznie do stosowanych przez Martiniego układów radialnych w zabudowie śródmiejskiej. Był również krytyczny wobec innych autorytetów tego okresu m. in. wobec Witruwiusza, zarzucając mu schematyzm i zbyt daleko idące wymagania wobec wykształcenia architekta. Cataneo uważał, że większość istniejących wówczas miast wybudowana została w sposób przypadkowy. Nawet jeśli lokalizacja miasta wybrana była właściwie, co było przypadkiem rzadkim, to w małym stopniu wykorzystywano szanse wynikające z warunków topograficznych 193. Uważał on, że właściwy wybór lokalizacji miasta jest sprawą niezwykłej wagi. Zawarte w traktacie szkice miast idealnych traktował jako ideogramy, podkreślając, że projekt miasta powinien być dostosowany do konkretnej sytuacji topograficznej. Inaczej miasto powinno być uformowane na terenie płaskim (bardziej regularnie), a inaczej w górach, czy nad rzeką. Cataneo rysował swoje koncepcje schematycznie. Uważał, że: budowlom i przestrzeniom w mieście będzie można dać różne i rozmaite rozmieszczenie, inne niż to, którego nie można w pełni ukazać na tak małych rysunkach, jak by się to uczyniło na dużych płótnach 194. Cataneo zajmował się problemami lokalizacji miast, zapewnieniem ich obronności, wytyczaniem geometrycznym ich kształtu, rozplanowaniem wewnętrznym, a także ekonomicznymi warunkami rozwoju. Planując wnętrze miasta Cataneo zaleca przede wszystkim wybór miejsca na zlokalizowanie głównego placu, oraz ulicy głównej, która powinna przecinać symetrycznie plac. Jeśli teren jest płaski, od głównego placu powinny biec ulice do wszystkich bram, ale z zachowaniem prostokątnej siatki ulic, a nie jak u niektórych innych au- 192 T. Zarębska, op. cit. s Ibidem, s Ibidem, s

132 torów, o układzie gwiaździstym. Uznał on, że układ ortogonalny siatki ulicznej jest racjonalny i optymalny. Cataneo nie uważał za wystarczający powód, by względy wojskowe, jakie przyświecały stosowaniu układów radialnych (m. in. w takich miastach o układach gwiaździstych jak Palma Nuova), miały utrudniać racjonalną (prostokątną) zabudowę miasta. Cataneo był też jednym z pierwszych architektów i teoretyków renesansowej urbanistyki, który w swych pismach teoretycznych zajął się zagadnieniami geodezyjnymi, czyli pomiarami terenu, wytyczaniem działek, wyznaczaniem powierzchni itp., ucząc sprowadzania nieregularnych działek do prostych figur geometrycznych, pomiaru odległości niedostępnych, wykorzystania busoli itp. Był też architektem, który zauważył odrębność projektowania urbanistycznego od projektowania architektonicznego, a także we właściwy sposób ocenił czynniki miastotwórcze i uwarunkowania wpływające na rozwój miast. Był zwolennikiem miasta jako miejsca spotkania, wymiany, szczególnie wymiany handlowej. Według niego nie produkcja, a swobodny rozwój funkcji handlowych był podstawowym warunkiem rozwoju miast. Ryc Daniel Speckle (Specklin), schemat miasta idealnego, rok Ryc Widoczne podobieństwo uformowania fortyfikacji teoretycznego miasta Christenburg, zaplanowanego ok. roku 1618 przez teologa J.V. Andreae. 132

133 PROJEKTY TEORETYCZNE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH Rozwój teorii urbanistyki renesansowej nie znalazł jednak bezpośredniego, powszechnego przełożenia na realizacje urbanistyczne wielu nowych miast. Proponowane formy zagospodarowania miast były zbyt schematyczne i nie elastyczne w formowaniu zabudowy miejskiej i wewnętrznych podziałów na działki i kwartały. Mimo to, traktaty teoretyczne o idealnym kształcie miasta rozpowszechniły się, zaszczepiając idee racjonalności, ładu kompozycyjnego (harmonii form, symetrii, centralności, dominacji i poporządkowania), estetyki przestrzeni publicznej i ogólnie rozumianego ładu przestrzennego związanego z ładem funkcjonalnym. W okresie rozwoju traktatów teoretycznych mówiących o miastach idealnych nie powstało wiele realizacji odpowiadających tym teoriom. Do najbardziej znanych projektów miast idealnych, teoretycznych lecz niezrealizowanych, należy: koncepcja miasta Sforzinda zaprojektowanego przez Filarete. Proponowany przez Filarete plan miasta ujęty został w formie ośmioramiennej gwiazdy opartej na dwóch kwadratach przekręconych o 45 stopni względem siebie. W środku układu Filarete zaprojektował zespół rynków główny o kształcie prostokątnym i dwa mniejsze kwadratowe targowy i kupiecki stykające się z dłuższym bokiem głównego placu. Myślą wiodącą Filarete w projekcie idealnego miasta Sforzinda, nazwanego tak na cześć księcia Sforzy z Mediolanu, jest miasto zdrowe, czyste, wyposażone w bieżącą wodę dostarczaną z górskich strumieni, służącą zarówno do celów bytowych, jak i do oczyszczania miasta. Tej idei podporządkowana została struktura miasta. Place targowe położone centralnie na najwyższym wzniesieniu zaopatrzone były w zbiornik na wodę i zawory spłukujące poszczególne ulice. Filarete zaprojektował również sprzężone z miastem Sforzinda miasto portowe. koncepcja miasta idealnego Leonarda da Vinci, który wprowadził koncepcję miast satelitarnych. A także koncepcje segregacji pionowej ruchu pieszego i kołowego oraz projekt systemu kanalizacji miejskiej, opracowany dla Mediolanu, koncepcja miasta Vincenzo Scamozziego, który w wydanej w roku 1615 w publikacji L idea dell Architettura Universale, zaprezentował projekt miasta idealnego opartego na dwunastoboku z prostokątnym układem wewnętrznych ulic i placów i, co ciekawe, z wprowadzeniem wewnętrznego kanału w obszar miasta, który podobnie jak fosy miał być wypełniony wodą. Forma miasta idealnego Scamozziego była podporządkowana względom obronnym, podobnie jak większość projektów miast idealnych. 133

134 Idee kreacji miast idealnych nie były wyłącznie specjalnością włoską. Albrecht Dürer, niemiecki artysta renesansu, malarz i rysownik, również zaprojektował szereg idealnych układów miast, koncentrując się na układach fortyfikacyjnych. Opisał je w swym dziele Traktat o fortyfikowaniu miast (Etliche Underricht zu Befestigung der Stett, Schloßund Flecken). Ryc Plan miasta idealnego wg. Vincenzo Scamozziego z roku 1615, wg L idea della architectura universale. Ryc Plan idealnego miasta zaprojektowanego przez Albrechta Dürera w 1527 roku jest modelem teoretycznym miasta królewskiego, o kompozycji geometrycznej opartej na proporcji trójkąta pitagorejskiego. Wszystkie podziały wewnętrzne miasta są pochodnymi głównego schematu kompozycyjnego. Kilkadziesiąt lat później, w Holandii około roku 1600, Simon Stevin, holenderski matematyk, fizyk, geometra i filozof napisał dzieło O planowaniu miast (Vande Ordening der Steden). Dzieło to zostało włączone do zbioru zatytułowanego Materiae Politicae, który ukazał się w roku 1649, wydany przez syna Simona Stevina, Henrika. Można powiedzieć, że była to pierwsza holenderska próba sformułowania teorii planowania miast. Simon Stevin w swym dziele zaprojektował układ przestrzenny miasta idealnego, oparty na rygorystycznym ortogonalnym podziale ulic i kwartałów, wplatając w układ ulic kanały i opasując całe miasto systemem napełnionych wodą fos okalających prostokątny układ fortyfikacji bastionowych. Model miasta Stevina był przykładem pragmatycznego podejścia do planowania z użyciem zasad geometrycznego podziału terenu jako motywu wiodącego w kompozycji przestrzennej. Model ten miał być również pewnym odzwierciedleniem porządku świata i kosmosu. Idealny plan Stevina zawierał w sobie rozwiązania wszystkich problemów przestrzennych, jakie były wówczas ważne dla budowy miast w Nider- 134

135 Ryc Plan idealnego miasta wg projektu Simona Stevina ( ) z jego traktatu Vande Oirdening der Steden z roku ok (Regional Archive, Alkmaar, Holandia). Traktat opublikowany w 1649 roku przez Hendrika Stevina, syna Simona Stevina zapoczątkował holenderską teorią planowania miast. landach. Rozwiązania proporcji ulic i sposobu zabudowy miast okazały się pionierskie dla urbanistyki holenderskiej. Stevin wychodząc z proporcji podziału agrarnego terenu na kwartały, z których każdy wynosił ok. 100x 1250 m, podzielił teren na działki o standardowych wymiarach 110 x 110 m, co odpowiadało 360 x 360 stóp lub 30 x 30 prętów. Powstałe w ten sposób bloki były dzielone na 20 działek o wymiarach 11 x 55 m, tj. 3 x 15 prętów. 195 Projekty miast Stevina opierały się na zasadach matematycznej kompozycji. Stevin był również autorem dzieła Wisconstighe Ghedachtenissen ( ), gdzie m.in. zajmował się teorią proporcji geometrycznych, w tym również zasadą złotego podziału. Simonowi Stevinowi zawdzięczamy również napisanie istotnego dzieła Vande Huysoirdening, które pozostało do czasów nam współczesnych jedynie w szczątkowej formie. Dzieło to jest szczególne, gdyż po raz pierwszy w historii opisane w nim zostało projektowanie zabudowy dla klasy średniej 196. Zajmował się on też zastosowaniem geometrii dla uzyskania idealnego rozplanowania kwartału pod względem nasłonecznienia wnętrz mieszkalnych. Sprzeciwiał się głębokim traktom budynków i popularnemu w tym okresie stosowaniu witraży w oknach, powodującym niedoświetlenie wnętrz. Należy też wspomnieć o tym, że włoscy naukowcy opracowali również szereg traktatów o matematyce i geometrii oraz sztuce dokonywania pomiarów, co z pewnością przyczyniło się do rozwoju technik pomiarowych i geodezyjnych, a także umożliwiło 195 Opracowano na podstawie Wouter Reh, Clemens Steenbergen, Diederik Aten, Sea of Land. The polder as an experimental atlas of Dutch landscape architecture, Stichting Uitgeverij Noord-Holland, Na temat działalności Simona Stevina dowiedzieć się można z książki: W.Reh, C.Steenbergen, D. Aten, Sea of Land. The polder as an experimental atlas of Dutch landscape architecture, Delft-Rotterdam 2007, a także: interklasa.pl/biografie/matematyk.php?str=stein 135

136 wytyczanie rozległych układów zgeometryzowanych w terenie o zróżnicowanej topografii 197. Ryc Miasto idealne Christianopolis z roku Ryc Rycina z książki Johannesa Valentinusa Andreae Christianopolis przedstawiająca wizję utopijnego miasta. Ryc Serglio. Mieszkanie dla Księcia Wymienić tu można szereg prac, jak: Tartaglia N., Quesiti et inventioni diverse, Venezia 1558 Peverone F., Due brevi e facili trattati. Il promo d Arthimetica:L altro di Geometria ne i quali si contengono alcune cose nuove piacevoli et uliti, si de gentilhumani come artegiani, Lione 1560 Feliciano F., Libro arithmetica e geometria speculative e practicale intitolato Scala Grimaldelli, Venezia 1560 Tartaglia N., La terza parte del general tattato de numeri et misure, Venezia 1581 Abate G.A., Giometria de figure quadre, Savona 1584 Cattaneo G., Dell arte del misurare, libri due, Brescia 1624 Bruni T., Frutti singolari della geometri, Venezia 1629 Macario M.F., Scala Grimaldelli. Libro di Aritmetica et Geometria speculativa et praticale, Padova 1691 Pomodoro G., La geometria practica, Roma

137 REALIZACJE IDEALNYCH MIAST RENESANSOWYCH Okres wieku XVI charakteryzował się ścisłym związkiem budowy nowych założeń urbanistycznych z dynamicznie rozwijającą się teorią architektury. Dzięki teoretycznym traktatom o architekturze cywilnej i militarnej, architekci mogli skorzystać z najnowszych zdobyczy techniki budowy miast i fortyfikacji, a zwłaszcza skorzystać z narzędzi nowoczesnego projektowania, jakimi były tablice geometryczno-matematyczne i instrumenty służące do wytyczenia obiektów w przestrzeni, oparte również o doświadczenia w nawigacji żeglarskiej. Projekty teoretyczne stawały się podstawą do wytyczania nowych założeń miejskich i powstania nowych realizacji. Planowanie stało się nierozłącznym elementem procesu rozwoju urbanistycznego, a formy urbanistyczne miasta podporządkowywane były nie tylko względom militarnym, ale również starano się o zapisanie w planie określonego proporcjami, porządku urbanistycznego, w którym upatrywano cech piękna i trwałości. Idealne plany miast opracowane przez Cataneo i Scamozziego posłużyły również jako inspiracja do stworzenia szeregu nowych miast, korzystających z zaprojektowanego układu przestrzennego. Z miast zasługujących na szczególną uwagę, zrealizowanych na podstawie traktatów o miastach idealnych, wymienić należy kilka nowatorskich założeń urbanistycznych (w układzie chronologicznym), jak: Pienza założone w 1459 r., Vitry-le-François założone w Ardenach we Francji w 1545 r., Sabbioneta założone w 1556 r., La Valetta, założone na Malcie w 1559 r., Palmanuova, założone w 1573 r., Zamość założony w Polsce w 1579 r., Érsekújvár (Nove Zamky), wzniesione w latach , Mannheim, założony w 1589 r., Freudenstadt, założone w 1599 r., Charleville, we Francji budowane w latach , Grammichele na Sycylii, założone w 1693 r., Avola i Noto na Sycylii, Versoix i Carouge we Francji, pochodzące z XVIII wieku; a także miasta poza Europą, jak: Daman, miasta portugalskie na wybrzeżu indyjskim Kostoff S., The City Shaped, op. cit. s

138 Filadelfia w Pennsylwanii, założona przez Williama Penna w 1683 roku, jako pierwsze duże miasto północno-amerykańskie zaprojektowane na siatce ortogonalnej; Sabbioneta, ufortyfikowane miasto z zachowanym układem fortecznym i sześcioma symetrycznie rozmieszczonymi bastionami. Miasto ma prostopadły układ ulic z zachowaniem zasady labiryntu, w celu uzyskania efektu lepszej obronności, w przypadku wtargnięcia nieprzyjaciela do miasta. Miasto założone zostało w roku 1556, z inicjatywy Wespazjana Gonzagi ( ) przy udziale i wsparciu fachowym Girolama Cataneo z Novarry i Bernardino Panizzari zwanego Il Caramosino z Piacenzy, a także we współpracy z Vincenzem Scamozzim. Miasto stanowiło alternatywę dla planowanej wcześniej rozbudowy istniejącego w tym miejscu zamku warownego. Plany te zarzucono podejmując realizację twierdzy opartej o najnowsze zdobycze sztuki militarnej w zakresie budowy fortyfikacji. Zdecydowano się na budowę miasta w oparciu o teoretyczne założenia renesansowego miasta idealnego. W Sabbio- 138 Ryc Plan miasta Sabbioneta. Ryc Miasto Sabbioneta wg zdjęcia satelitarnego. Ryc Sabbioneta Kościół p.w. Koronacji Błogosławionej Dziewicy.

139 necie powstało wiele obiektów o wyjątkowym wykończeniu i wyposażeniu wnętrz, reprezentujących sztukę renesansu, jak np. Galeria Sztuki 199. Sabbioneta w okresie panowania Wespazjana Gonzagi, z uwagi na niezwykły ładunek artystyczny zawarty zarówno w rozplanowaniu miasta jak i jego architekturze i sztuce 200 oraz z racji rozwiniętego programu instytucji nauki i kultury, zwana była Nowymi Atenami. Sabbioneta była miastem sławnym już w wieku XVI przede wszystkim dzięki temu, że była rzadkim przykładem kompleksowej realizacji urbanistyczno-architektonicznej. Zyskała popularność także w Polsce dzięki związkom magnackiej rodziny Myszkowskich z rodziną Gonzagów z Mantui. Miasto podupadło po śmierci swego fundatora Ryc Sabbioneta Galeria Sztuki. Ryc Statua Ateny umieszczona w centrum geometrycznego układu miasta. Ryc Piazza Ducale rynek miejski Sabbionety. i wkrótce straciło na znaczeniu. Większość kolekcji dzieł sztuki przeniesiona została do siedziby Gonzagów w Mantui. Aktualnie dwa miasta Gonzagów Sabbioneta i Mantua wpisane zostały na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Palmanova, dziś miasto o nazwie Palma Nuova, zaprojektowane zostało w roku 1593 przez architekta weneckiego Vicenzo Scamozziego jako miasto-twierdza, mające zadanie obrony Republiki Weneckiej przed spodziewanym najazdem tureckiej armii Solimana Wspaniałego. Miasto położone jest ok. 100 km na północny zachód od Wenecji. Palmanova oparta jest o geometrię dziesięcioboku foremnego z sześciobocznym, centralnie umieszczonym placem i radialnie rozchodzącymi się sześcioma ulicami prostopadłymi do zewnętrznych boków miasta. Spokojna, dwupiętrowa zabudowa miasta o czworobocznych kwartałach, podzielona jest trzema współśrodkowo przebiegającymi ulicami w układzie dziesięcioboków, z których dodatkowo 199 Jest to trzecia co do wielkości galeria sztuki we Włoszech po galerii watykańskiej i florenckiej Galerii Uffici. 200 Maffezzoli, U., Sabbioneta Visitor s City Guide, Associazione Pro Loco Sabbioneta, Il Bulino edizioni d arte,

140 poprowadzone są ulice prostopadłe. Wzdłuż środkowej obwodnicy miało być umieszczone dodatkowo sześć mniejszych placów, lecz zrealizowano tylko dwa takie place. Fortyfikacje utworzone są z dziesięcioboku kurtyn z dziewięcioma bastionami. Układ ten został później uzupełniony 18 bastionami detaszowanymi. Miasto połączone jest z zewnętrzna siecią komunikacji poprzez trzy bramy umieszczone na zamknięciu co drugiej ulicy wychodzącej z geometrycznego środka miasta. Palmanova nie miała okazji na sprawdzenie swych walorów obronnych i nie odegrało w historii żadnej szczególnej roli. Zachowane wały ziemne fortyfikacji i trzy pozostałe renesansowe bramy wjazdowe stanowią jednak realny przykład tej wyjątkowej realizacji idealnego pod względem geometrycznym układu miejskiego. Pienza (dawniej Corsignano) to miasto zlokalizowane w przepięknej dolinie Val d Orcia, w okolicach Sieny. Pienza jest często określana jako idealne miasto renesansowe, a nawet miasto utopijne. Bowiem przebudowa średniowiecznego układu miejskiego zaplanowana i zrealizowana została zgodnie z założeniami miasta renesansowego, przeznaczonego jako siedziba władzy i zamieszkiwania dla określonej społeczności. Miasteczko Corsignano zostało przebudowane i rozbudowane w stylu renesansowym na życzenie papieża Piusa II ( ), który zapragnął, by miasto jego narodzin stało się modelowym miastem renesansowym i siedzibą papieską. Zmienił taż nazwę miasta na Pienza czyli Pius. W ciągu pięciu lat ( ) wybudowane zostały katedra (na ruinach XII wiecznego kościoła Najświętszej Marii Panny), pałac Borgia (obecnie siedziba episkopatu) i ratusz miejski, a datowany na rok 828 zamek Ryc Miasto idealne Palma Nuova model przestrzenny miasta. Ryc Plan miasta Palmanova. Ryc Miasto-twierdza Palma Nuova widok satelitarny. 140

141 Castello di Corsignano, został przebudowany w stylu renesansowym na pałac papieski. Integralnie z pałacem papieskim związane jest założenie ogrodowe z szerokim widokiem na dolinę d Orcia. Budowle te zajmują centrum miasta, skupiając się wokół trapezoidalnego placu Piusa II. Wszystkie te obiekty zaprojektowane były przez jednego architekta Bernardo Gambarelliego, zwanego Rosselino, ucznia Leona Battisty Albertiego 201 i praktykującego wcześniej we Florencji. Pozostałe budynki Pienzy zostały zaprojektowane przez architekta Pietro Paolo del Porrina, który kontynuował renesansowy styl architektury miasta. Dziś Pienza jest miastem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (2004), a także, wraz z czterema innymi ośrodkami miejskimi położonymi w dolinie Val d Orcia, tworzy park artystyczny, naturalny i kulturowy doliny Val d Orcia, objęty ochroną konserwatorską. Do ciekawych przykładów miast idealnych, przynajmniej w kwestii regularności kompozycji układu zabudowy należy miasto Grammichele, dawne greckie Echetla w Catanii na Sycylii. Po trzęsieniu ziemi, które miało miejsce w tym rejonie w roku 1693, odbudowano miasto na planie wygenerowanym z sześciokąta. Do dziś układ ten jest widoczny w strukturze miasta, a centralnie położony, sześciokątny plac miejski im. Carlo Maria Carafa stanowi nadal centrum układu miejskiego. Poza terenem Włoch do przykładów znakomitych realizacji europejskich miast opartych na idei regularnego rozplanowania zaliczyć można: Ryc Pienza schemat najważniejszych budowli w centrum miasta (dostęp: ) 141

142 La Valetta (Malta) Érsekújvár (Węgry) Charleville (Francja) Vitry-le-Francois (Francja) Freudenstadt (Niemcy) Mannheim (Niemcy) La Valetta to miasto-twierdza położone na wyspie Malta, na Morzu Śródziemnym pomiędzy Sycylią a wybrzeżem tunezyjskim w Afryce północnej. Miasto zostało zbudowane według projektu Simona Gengi z roku 1559, a następnie przekształcone przez watykańskiego architekta Laparellego w latach i ponownie poddane Ryc Grammichele na Sycylii powstało w roku 1693 w miejscu zburzonego w wyniku trzęsienia ziemi średniowiecznego miasta Occhiala, identyfikowanego jako greckie miasto Echetla. Ryc Grammichele zdjęcie satelitarne. Ryc Grammichele widok placu Carlo Maria Carafa z lotu ptaka. Ryc Grammichele schemat planu miasta. Widoczny układ 5 dzielnic peryferyjnych, dzielnicy centralnej i pałacu, ułożonych na układzie sześciokątnym. 142

143 przebudowie przez Girolamo Cassara w roku Powstało z lokacji jerozolimskiego Zakonu Szpitalników św. Jana 202 jako baza wypadowa dla wojen krzyżowych przeciw Saracenom. Miasto położone jest na skalistym cyplu Scebberas w zatoce, której wody bronią La Valetty z obu stron i stanowią doskonałe miejsca na lokalizację portów. Miasto otoczone jest murami z bastionami o 9 metrowej grubości. Wewnętrzy podział miasta na kwartały dokonany został przez zastosowanie regularnej, ortogonalnej siatki podziału scalającej wszystkie ważne budowle miejskie, z wydzieleniem placu rynkowego przed okazałym pałacem Wielkiego Mistrza i przed katedrą św. Jana. Miasto połączono z istniejącym tu wcześniej, przebudowanym fortem św. Elmy, leżącym na zakończeniu cypla Scebberas, chroniącym porty od strony morza. Ryc Współczesny widok na ufortyfikowane miasto La Valetta. 202 Zakon Szpitalników św. Jana (joannitów) powstał ok r. jako bractwo przy szpitalu św. Jana w Jerozolimie. Mnisi zajmowali się opieką medyczną nad pielgrzymami chrześcijańskimi zdążającymi do Ziemi Świętej, a z czasem również ochroną przed atakami niewiernych. Do Zakonu przyjmowano rycerzy katolickich z rodów arystokratycznych z całej Europy. Udział w krucjatach przeciwko niewiernym był dobrowolny, a jednocześnie stanowił służbę w obronie chrześcijaństwa i pewną obietnicę zbawienia. Był także wyzwaniem dla młodych rycerzy i swego rodzaju rozrywką w okresie Średniowiecza. Zakon przenosi się na Maltę po ich wygnaniu ich z wyspy Rodos w 1530 roku przez Turków z Imperium Osmańskiego. Malta była darem cesarza Karola V dla Zakonu. W 1565 r. Malta przeżywa wielkie oblężenie przez wojska osmańskie i flotę Sulejmana Wspaniałego. Dzielna postawa obrońców pod wodzą Wielkiego Mistrza de la Valetty i odsiecz floty sycylijskiej pozwala odeprzeć atak sił osmańskich. Oblężenie stało się główną przyczyną podjęcia w roku 1566 decyzji o budowie nowego ufortyfikowanego miasta-twierdzy w obawie przed powrotem Turków. Nowe miasto zlokalizowane na skalistym półwyspie Scebberas i nazwano La Valetta na cześć bohaterskiego Wielkiego Mistrza Zakonu Jeana Parisota de la Valette, dowódcy zwycięskiej obrony Malty w czasie wielkiego oblężenia w roku

144 Ryc La Valetta, Malta widok z lotu ptaka. Ryc La Valetta plan z roku Ryc La Valetta, widok satelitarny. 144

145 Ryc Miasto twierdza Nove Zamký wg sztychu z roku Ryc Widok satelitarny miasta Nove Zamký w Słowacji. Érsekújvár (węg.), Uyvar(tur.), Novum Castrum (łac.) na Węgrzech, obecnie Nove Zamky na terenie Słowacji miasto twierdza wzniesione w latach przez Stefana Batorego według projektu Ottavio Baldigara. Miasto służyło jako twierdza obronna przed najazdem tureckim. Sześciokrotnie oblegane, bez skutku, w końcu miasto uległo potędze tureckiej w roku Powtórnie zostało zdobyte przez Księcia Karola V w roku Idealny kształt twierdzy jest obecnie motywem herbu miasta Nove Zamký. Charleville we Francji położone w Ardenach niedaleko granicy belgijskiej. Założone w 1606 przez Karola Gonzagę, gubernatora Szampanii i bratanka króla Henryka IV. Miasto zaprojektowane na układzie rusztowym z rynkiem Place Ducale i pierścieniem fortyfikacji z czterema bramami. Rynek Place Ducale przypomina Plac des Vosges w Paryżu, który założony został w tym samym okresie. Prostokątny układ podcieniowego rynku w Charleville jest inny, niż w miastach średniowiecznych narożniki pozostają bowiem zamknięte, a ulice wyprowadzone są w osiach symetrii placu. Całość architektury jest ściśle podporządkowana geometrii symetrycznej, z ujednoliceniem stylistycznym zabudowy. Miasto stwarza wrażenie jednego obiektu architektonicznego, podporządkowanego spójnej idei uporządkowania przestrzennego. Vitry-le-François w regionie Szampanii-Ardeny we Francji miasto-twierdza, słynące z nowoczesności, zaprojektowane zostało przez włoskiego fortyfikatora Mariniego ok. roku 1545 i było wzmiankowane w dzienniku podróży Vincenzo Scamozziego. 203 Wg. Wikipedia: 145

146 Ryc Charleville rycina z XVII w. Ryc Charleville widok rynku podcieniowego. 146

147 Ryc Vitry-le Francois. Widok satelitarny miasta. Ryc Vitry-le Francois widok głównego placu i katedry z lotu ptaka. Zwraca uwagę regularne, prostokątne ukształtowanie linii zabudowy i przestrzeni publicznych miasta oraz zamknięcie narożników placu. Freudenstadt, miasto idealne położone w Schwarzwaldzie, ok. 60 km na południowy zachód od Stuttgartu, zaprojektowane zostało w roku 1599, przez Heinricha Schickhardta, jednego z pierwszych niemieckich architektów renesansu, dla Fryderyka I Wittemberskiego. Geneza powstania miasta Freudenstadt nie jest jasna. Przyjmowano, że książę Fryderyk I Wittemberski, założyciel miasta, zlecił jego budowę w celu zapewnienia schronienia protestantom prześladowanym na terenach rządzonych przez Habsburgów, przede wszystkim z Karyntii i Krainy. Jednakże rozmiar miasta, planowanego na ok mieszkańców, znacznie przerastał potrzeby uciekinierów. Wówczas Berlin liczył ok mieszkańców, a więc Freudenstadt było budowane jako całkiem obszerna metropolia, jak na ówczesne czasy. Schickardt przygotował kilka wersji planu miasta, z których plan z trzyliniową zabudową i zamkiem w centrum układu przestrzennego był podstawą do rozpoczęcia w roku 1599 budowy miasta. W pierwotnej wersji projektu miasto rozplanowano na układzie 9-polowym z rynkiem w kwadracie środkowym i zamkiem w kwadracie narożnym. Druga wersja planu przewidywała centralny układ miasta z 5-pierzejową zabudową mieszkalną i zamkiem książęcym zlokalizowanym w środku założenia. Ostatecznie zrealizowano wersję 3-pierzejową z centralnym rynkiem, na którym miał powstać zamek siedziba księcia Württembergii. Zamku jednak nie wybudowano, a w jego miejscu powstał ratusz jakże symboliczna zmiana polityczna! Rynek z arkadowymi kamieniczkami stał się największym placem rynkowym w Niemczech. Miasto ucierpiało w trakcie wojny 30-letniej, a także zostało zniszczone poważnie w czasie działań wojennych 147

148 Ryc Projekt miasta idealnego Freudenstadt zaprojektowanego przez Schickardta w 1599 roku (jest to pierwsza wersja tego projektu). Plan miasta rozplanowano na układzie 9-polowym z rynkiem w kwadracie środkowym i zamkiem w kwadracie narożnym. W projekcie widoczne jest uzależnienie wewnętrznego podziału przestrzeni zgodnie z zasadami geometrii trójkąta pitagorejskiego. Ryc Freudenstadt. Inna wersja planu tego samego miasta z zamkiem w środku układu, z układem murów miejskich i pięcioliniową zabudową. Rysunek z roku Ryc Rysunek planu miasta Freudenstadt z trójliniową zabudową i zamkiem w centrum układu geometrycznego. Narożniki miasta wzmocnione są bastionami. Projekt opracowany przez Schickardta w roku Ryc Miasto Freudenstadt. Widok satelitarny. Ryc Zdjęcie lotnicze odbudowanego ze zniszczeń wojennych układu śródmiejskiego miasta Freudenstadt. 148

149 Ryc Freudenstadt widok z wieży ratuszowej na rynek miejski otoczony dwukondygnacyjną zabudową podcieniową z zamkniętymi narożnikami. W każdym z narożników, podobnie jak i w centrum rynku, mieści się obiekt o funkcji publicznej. Ryc Freudenstadt widok fragmentu rynku z kątowo ustawionym kościołem. Ryc Freudenstadt osiowy widok odbudowanej po zniszczeniach wojennych pierzei zabudowy rynkowej z podcieniami. Uwagę zwraca bezpośrednie powiązanie centrum miejskiego z otaczającym krajobrazem Schwarzwaldu. 149

150 w okresie II wojny światowej. Po wojnie miasto zostało odbudowane w kształcie zbliżonym do pierwotnego założenia. W układzie przestrzennym Freudenstadt widać duże podobieństwa do miast Charleville i Vitry-le Francois we Francji, a to za sprawą podcieniowej zabudowy przyrynkowej i zabudowy narożników. Późnorenesansowy Mannheim należy do stosunkowo młodych miast na terenie Niemiec, choć już w latach p.n.e. na tym terenie istniał obóz rzymski, tworzący linię obronną na rzece Ren. W drugiej połowie 4 w. n.e., w okresie silnej presji plemion germańskich na Cesarstwo Rzymskie, powstała w tym rejonie rzymska twierdza Alta Ripa. Nowa fala osadnicza Franków w wieku VI-VII n.e. doprowadziła do powstania osady Mannin-heim, której nazwa przeniesiona została na powstałe w XVII w. miast. Pierwotne założenie nowożytnego miasta złożone było z twierdzy i miasta, a więc w modelu, który często powtarza się w historii rozwoju urbanistycznego. Twierdza Friedrichsburg została ulokowana w roku 1606, a nadanie praw miejskich miastu Mannheim nastąpiło w roku Fundatorem i założycielem miasta był Ryc Mannheim w roku Miedzioryt Matthaus Merian 1645 r. Ryc Konstrukcja geometryczna planu Mannheim. Wg Specklin, 1589, Architektura obwarowań (Architectura von Vestungen) Ryc Mannheim jako miasto rezydencjonalne w złotym wieku swego rozwoju z rezydencją książąt Palatynatu w miejscu dawnej twierdzy, w XVIII w. 204 Probst H. Kleine Mannheimer Stadtgeschichte, Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2008, s

151 Ryc Powiązanie strukturalnie miasta i pałacu osiowo usytuowane założenie pałacowe w Mannheim. książę Friedrich IV von Pfalz ( ). Te dwie daty lokacji miasta odpowiadają rysunkowi planu złożonemu z dwóch nakładających się na siebie okręgów, w które wpisano regularny układ fortyfikacjiw formie gwiazd. Cytadela została umieszczona na kierunku spodziewanych ataków wroga, a całe rozplanowanie miasta zostało podporządkowane uwarunkowaniom obronnym, dostosowanych do ówczesnej techniki wojennej. Lokalizacja miasta u zbiegu dwóch rzek Neckaru i Renu miała ograniczenia wynikające z szerokości cypla między rzekami. Biorąc pod uwagę maksymalną długość kurtyn obronnych pomiędzy bastionami, formą, jaka odpowiadałaby geometrii twierdzy przy tych warunkach był siedmiobok foremny, a geometrii miasta dziesięciobok foremny. Należy zwrócić uwagę, że długość kurtyn między bastionami twierdzy i miasta była identyczna. Zwraca uwagę również wzajemne położenie tych dwóch elementów układu miejskiego. Środek okręgu, w który wpisana została twierdza, znajduje się na obwodzie okręgu opisującego kształt miasta i na jego osi środkowej. Metody, jakimi wyznaczono wówczas ten złożony układ geometryczny w terenie nie zostały jeszcze jednoznacznie rozpoznane. W roku 1645 r. Mattäus Merian uwiecznił perspektywę tego niezwykłego założenia w miedziorycie. Trzeba dodać, że miasto Mannheim w tej idealnej postaci geometrycznej, pokazanej na sztychu, nie przetrwało zbyt długo. W czasie walk religijnych wojny trzydziestoletniej i aż do pokoju w Rastatt w 1714 roku miasto było notorycznie teatrem wojny. Twierdza została sześciokrotnie zdobyta, przy czym dwukrotnie miasto zostało całkowicie zburzone i wyludnione (1644 i 1689/94). Niemniej jedna również dwukrotnie Mannheim odbudowywano (1652 i 1700) 205. Podstawy nowożytnego miasta położone zostały po jego odbudowie w poł. XVIII w., kiedy Mannheim stał się miastem rezydencjonalnym dworu książęcego. Zachowany został ortogonalny podział wewnętrzny kwartałów miejskich, a kształt zewnętrzny miasta uległ dostosowaniu do nowego systemu fortyfikacyjnego. 205 Ibidem s

152 RENESANSOWE MIASTA IDEALNE W POLSCE W Polsce prądy włoskiego Renesansu nie nadchodziły wcale z opóźnieniem, jak zwykło się sądzić. Realizacje niektórych polskich miast idealnych w okresie Renesansu, wyprzedziły budowę słynnego, sztandarowego dla grupy włoskich, renesansowych miast idealnych, miasta radialnego Palmanuova, zaprojektowanego w roku 1593 przez Vincenzo Scmozziego. Przykładowo, w okresie od II połowy wieku XVI do końca wieku XVII w południowej Małopolsce założono aż 31 nowych miast, będących wyrazem formowania się kompleksów wielkiej własności ziemskiej 206. Czy były one idealne? Z pewnością zakładając nowe miasta ich właściciele zamierzali uzyskać swe cele gospodarcze i obronne. Miasta stanowiły przejaw zmiany systemu gospodarczego. Były też przejawem indywidualizmu magnaterii. Sobiepaństwo oligarchii magnackiej nie sprzyjało, jak się wydaje, stosowaniu się do przepisów czy uznawanych zasad 207. Stąd duża rozbieżność modularna założeń, choć pod względem zasady ogólnego rozplanowania były one podobne. Analiza geometrii tych założeń miejskich pozwala stwierdzić, że były one zakładane jako układy regularne na siatkach kwadratów lub prostokątów z wytyczonymi w środku układu rynkami, które w proporcji do powierzchni zabudowy były znacznie większe niż w miastach średniowiecznych. Dla właścicieli ziemskich zakładających nowe miasta najistotniejsze było ściągnięcie odpowiedniej liczby osadników. Stąd też nowym mieszkańcom zakładanych miast dawano liczne przywileje. Miasta lokalizowano na równinnych terenach, w pobliżu rzek, które mogły nawodnić fosy obwałowań obronnych. Głównie miasta służyły celom wymiany handlowej i obsłudze rolniczej okolicznych terenów. Inicjatorzy tych miast w znacznie mniejszym stopniu, niż to miało miejsce we Włoszech, przykładali wagę do rozwiązań estetycznych i kompozycyjnych, realizując przede wszystkim założenia programu gospodarczego. W tym też tkwiła nowość tych miast. Ich rozplanowanie wskazuje na strefowanie funkcji mieszkalnych, ogrodniczych i rolniczych, z wydzieleniem terenu dla ogrodów miejskich. W miastach tych wyraźnie odczuwana jest dominacja rynku o formie zbliżonej do kwadratu. Rynek, z umieszczonym centralnie ratuszem, pełnił wszelkie funkcje handlowe i usługowe miasta. Miasta rozmierzane były według małopolskiego modułu mierniczego Kuśnierz K., Miejskie ośrodki gospodarcze wielkich latyfundiów południowej Polski w XVI oraz XVII wieku, Monografia 83, PK, Kraków Kuśnierz K., op.cit. s Moduł mierniczy stanowił dla Małopolski sznur=45,467 m. Jednostka ta składała się z 10 prętów /10 prętów=1 sznur/. Na jeden sznur składało się 150 stóp. Jeden sznur równał się również 75 łokciom. Cztery łokcie nazywane były laską. Za: K. Kuśnierz, op. cit. s

153 Tabela 6. ZESTAWIENIE NOWYCH LOKACJI MIAST PRYWATNYCH W POŁUDNIOWEJ MAŁOPOLSCE W OKRESIE OD II POŁOWY XVI W. DO KOŃCA XVII W. /na podst. K. Kuśnierz/ LP MIASTO DATA LOKACJI WŁAŚCICIEL-INICJATOR LOKACJI CHARAKTER FUNKCJI 1 Rudnik 1552 K.Gnojeński ośrodek gospodarczy 2 Radomyśl n. Sanem 1556 J. Sienieński ośrodek gospodarczy 3 Zakliczyn 1558 S.Jordan ośrodek gospodarczy 4 Jordanów 1564 S. Jordan ośrodek gospodarczy 5 Limanowa 1565 S. Jordan ośrodek gospodarczy 6 Sokołów małopolski 1569 J. Pilecki ośrodek gospodarczy 7 Głogów Małopolski 1570 K. Głowa ośrodek gospodarczy 8 Oleszyce 1576 H. Sieniawski ośrodek gospodarczy 9 Radomyśl Wielki 1581 M. Firlej ośrodek gospodarczy 10 Narol /Florianów/ 1585 F. Łaszcz miejsko-rezydencjonalne 11 Tarnobrzeg 1593 S. Tarnowski miejsko-rezydencjonalne 12 Lipsko 1607 S. Lipski miejsko-rezydencjonalne 13 Tylicz /Miastko/ 1612 P. Tylicki bp miasto duchowne 14 Płazów 1614 J. Płaza ośrodek gospodarczy 15 Ulanów 1616 S. Uliński ośrodek gospodarczy 16 Wiśnicz Nowy 1616 S. Lubomirski miejsko-rezydencjonalne 17 Kalwaria Zebrzydowska 1617 M. Zebrzydowski miasto-kalwaria 18 Krasiczyn 1620 M. Krasicki miejsko-rezydencjonalne 19 Baligród 1633 A.Bal ośrodek gospodarczy 20 Krzeszów 1641 K.Zamojska ośrodek gospodarczy 21 Lutowiska /Urbanica/? Urbanowie ośrodek gospodarczy 22 Fredropol 1650 A.M.Fredro miejsko-rezydencjonalne 23 Stanisławczyk Fredrowie miejsko-rezydencjonalne 24 Cieszanów 1665 S.Cieszanowski ośrodek gospodarczy 25 Kalwaria Pacławska 1668 A.M.Fredro miasto-kalwaria 26 Wielkie Oczy 1671 J.Modrzejowski miejsko-rezydencjonalne 27 Sieniawa 1676 M.H.Sieniawski miejsko-rezydencjonalne 28 Kolbuszowa 1683 J.K.Lubomirski miejsko-rezydencjonalne 29 Rozwadów 1693 Rozwadowscy ośrodek gospodarczy 30 Dąbrowa Tarnowska 1698 Lubomirscy miejsko-rezydencjonalne 31 Żołynia /Lubomierz/? Lubomirscy miejsko-rezydencjonalne Do najbardziej znanych przykładów nowych miast powstałych na terenach Polski w nawiązaniu do włoskiej myśli urbanistycznej w okresie renesansu zalicza się Zamość, Głowów (obecnie Głogów Małopolski), Tarnogród, Tomaszów Lubelski, Frampol, Żółkiew, Brody, Jelitkowo i Stanisławów. Większość inwestycji w tym okresie dotyczyła jednak przebudowy i modernizacji układów fortyfikacyjnych miast istniejących oraz założeń rezydencjalnych, a budowa 153

154 nowych miast stanowiła swoisty ewenement. Były to miasta prywatne, stworzone do obrony szlacheckich i magnackich fortun. ZAMOŚĆ POLSKIE IDEALNE MIASTO RENESANSOWE Ryc Zamość założenie fortyfikacyjne w widoku z lotu ptaka Powstanie Zamościa związane jest nierozerwalnie z budową magnackiej siedziby hetmana Jana Zamoyskiego. Jego pierwsza decyzja o budowie nowego zamku pochodzi z roku Wg Zarębskiej, decyzja o budowie skromnego miasteczka przy zamku, mogła zapaść w połowie roku 1579, a pomysł jego budowy powstał w trakcie wyprawy inflanckiej uwieńczonej zdobyciem twierdzy Połock i okolicznych zamków: Turowl, Sokół, Susza, Nieszczerda. Być może te fakty uzmysłowiły kanclerzowi Zamoyskiemu przewagę miast-twierdz nad zamkami i skłoniły do podjęcia decyzji o budowie zamku sprzężonego z ufortyfikowanym miastem 209. Pierwszy etap wytyczania miasta rozpoczął się przed 1581 rokiem, w którym postały pierwsze budynki nowego miasta Zamość. Prawdopodobnie w pierwszym, 10-letnim okresie istnienia miasta jego zabudowa miała charakter tymczasowy, a do 1588, zgodnie ze wzmiankami historycznymi, zakończono pierwszą fazę budowy fortyfikacji miasta. Z lat zachowały się 209 Według opinii A. Gruszeckiego zawartych w artykule: Rozważania na temat fortyfikacji Zamościa i ich nowoczesności, Konserwatorska Teka Zamojska, Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych, Materiały z Sesji Naukowej w Zamościu w dniach listopada 1981, Warszawa Zamość 1983, s

155 Ryc Zamość domy armeńskie po rewaloryzacji. Ryc Zamość widok miasta w XVII w. wg sztychu Georga Brauna i Franza Hogenberga z roku Ryc Zamość. Rekonstrukcja wirtualna kształtu miasta renesansowego. 155

156 Ryc Rekonstrukcja kompozycji przestrzeni otwartych (rynków) Zamościa w oparciu o siatkę modularną sznurów i prętów. Ryc Hipotetyczny proces dojścia do ostatecznej formy miasta Zamość. 156

157 Ryc Zamość konstrukcja planu miasta i narysu fortyfikacji. zapiski o pracach budowlanych nad oskarpowaniem ziemnych wałów obronnych miasta. Przyjmuje się, że fortyfikacje zamojskie powstawały w trzech fazach: pierwsza faza ( ), kiedy to zrealizowano murowane bastejowe fortyfikacje zamku z arsenałem (refugium dla mieszkańców i pracowników miasta); druga faza ( ), realizacja ziemnych, prowizorycznych bastionowych fortyfikacji miasta i zamku, na narysie zbliżonym do murowanych; trzecia faza ( ) to okres wzniesienia fortyfikacji bastionowych z oskarpowaniem murowanym o pełnej wysokości, o cechach szkoły starowłoskiej. Przyjmuje się, choć nie jest to fakt bezspornie udowodniony, że autorem projektu zamku i miasta twierdzy Zamość jest włoski architekt Bernardo Morando. Bernardo Morando nad projektem Zamościa i jego budowli pracował w ścisłej kooperacji z kanclerzem Zamojskim przez 30 lat, aż do swej śmierci 210. Nie bez znaczenia jest inspirująca rola samego hetmana Zamoyskiego, osoby wykształconej i uznawanej w środowisku za autorytet. Dowodem na to może być fakt, jaki przytacza Teresa Za- 210 W. Ostrowski, op. cit. s

158 rębska: w roku 1597 wielki fortyfikator włoski Buonaiuto Lorini ( ) przesłał Zamoyskiemu do oceny swą pracę Sopra il modo del fortificare 211. Bernardo Morando zatrudniony był wcześniej przy budowie Zamku Królewskiego i kolegiaty św. Jana w Warszawie. Istotne jest określenie powiązań pomiędzy Italią, gdzie w tym okresie kształtowały się teorie miast idealnych, a odległą terytorialnie realizacją Zamościa. Teresa Zarębska wskazuje, że w tym okresie najistotniejszymi, znanymi w Polsce traktatami był wykład zasad budowy miast Pietra Cataneo wydany dwukrotnie w roku 1554 i 1567 oraz traktat Andrea Palladia z 1570 roku. Odnośnie budowy fortyfikacji znane w Polsce były dzieła Lanteriusa o budowie fortyfikacji ziemnych miast z 1558 roku, Girolama Maggiego i Giovacchina Castriottiego o założeniach obronnych i ich planowaniu w skali regionu z 1564 oraz praca Carlo Theti, która znana była ze względu na opis budowy fortyfikacji antytureckich na Węgrzech, z roku Znane były też dwie wersje traktatu Girolamo Cataneo zawierające schematy obozów wojskowych wydane w roku 1564 i Traktat Albrechta Dürera o fortyfikowaniu miast z roku 1527 był już w okresie rozpoczęcia budowy Zamościa mocno nieaktualny. W fazie drugiej budowy Zamościa ( ) architekci mogli posługiwać się nowymi podręcznikami o fortyfikacjach i urbanistyce np. Antoniego Lupiciniego z 1582, Gabriella Busca z 1585 i W tym czasie posługiwano się również podręcznikiem niemieckiego teoretyka Daniela Speckle z 1584 roku. We współczesnej, obiegowej opinii zwraca się uwagę też na to, że miasto Zamość zaprojektowane zostało z uwzględnieniem cech antropomorficznych, rysujących się w układzie urbanistycznym. Głową założenia miał być pałac rodziny Zamoyskich. Kręgosłup układu urbanistycznego tworzyła ulica Grodzka, która dochodziła do Rynku Wielkiego, flankowanego po obu stronach rynkami Wodnym i Solnym. Bastiony zewnętrznego układu fortyfikacji to nogi i ręce tej gigantycznej, zgeometryzowanej postaci. 212 O ile w okresie Średniowiecza nie są znane zbyt szczegółowo wzorce, motywy, kanony i zasady projektowania i wytyczania miast, a opinie na ten temat są różne i nie opierają się na mocnych podstawach naukowych mając raczej charakter domysłów, o tyle w epoce Renesansu mamy do czynienia z zebraną już wiedzą w formy podręcznikowe, a architekci stają się rzeczywistymi kreatorami przestrzeni miejskiej. Zamość należy do największych osiągnięć polskiej urbanistyki renesansowej. Rezydencja magnacka i miasto, zgodnie z tendencjami panującymi w XVI w. w urbanisty- 211 T. Zarębska, Zamość miasto idealne i jego realizacja, [w:] Zamość miasto idealne, pod red. J. Kowalczyka, Lublin 1980, s A. Kędziora: Encyklopedia miasta Zamościa. Chełm: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami,

159 ce zostały połączone w jeden organizm, przy czym pałac ordynatów Zamoyskich nie miał charakteru dominanty przestrzennej, a jedynie podkreślał oś założenia miejskiego. Niejako w równowadze wobec niego zlokalizowano kolegiatę Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza oraz budynek Akademii Zamojskiej. Koncepcja teoretyczna regularnego planu twierdzy została nieco zmieniona z dostosowaniem do warunków terenowych, bez zasadniczych zmian w planie przestrzennym. Miasto wyposażone zostało w bogaty program budowli publicznych, z których niewątpliwie najbardziej charakterystycznymi są poza już wymienionymi ratusz miejski, mieszczący również sąd oraz zespół podcieniowych kamienic przyrynkowych, których autorstwo jest również przypisywane Bernardowi Morando. Miasto zachowało się do dnia dzisiejszego, choć stan techniczny większości obiektów wymagał istotnych prac remontowych i rekonstrukcyjnych. Dziś Zamość jest jednym z najpiękniejszych miast wschodniej Polski. Układ przestrzenny Zamościa został wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO. Miasto Głowów zostało założone przez kasztelana Krzysztofa Głowę 213 z Nowosielec herbu Jelita o 10 lat wcześniej niż Zamość, tj. w roku Założenia urbanistyczne Głowy były śmiałe i wskazują na dużą znajomość planowania miast idealnych: w środku miasta zaplanowany został kwadratowy rynek o boku 168 m, przy Ryc Głogów Małopolski (Głowów). Zaznaczono działki rozmierzone w okresie założenia miasta (linie ciągłe) i potwierdzone na planie poch. z poł. wieku XIX. Linią przerywaną zaznaczono hipotetyczną rekonstrukcję podziału własnościowego wg przekazów pisemnych. Ryc Schemat miasta Głowów Małopolski. 213 Krzysztof Głowa w 1569 roku pełnił funkcję lustratora dóbr królewskich w województwie kijowskim, w latach był sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Stefan Batory obdarzył go godnością kasztelana połanieckiego. Był to niewątpliwie człowiek wykształcony posiadający szerokie horyzonty myślowe, o czym świadczą założenia architektoniczne nowo lokowanego miasta. 214 W.Trzebiński, Polskie renesansowe założenia urbanistyczne stan i problematyka badań (w:) KAU, T. III, 1958 z.4. s.314 i następne. 159

160 którym wyznaczono 40 działek pod budowę domów mieszkalnych o dwuspadowych dachach. Na środku rynku miał zostać wybudowany ratusz miejski. Z rynku rozchodziły się ulice na cztery strony świata. Głowa zaplanował rozmieszczenie ogrodów mieszczańskich po 15 mórg gruntu każdy, miejsce pod plebanię i kościół, łaźnię, szpital, młyn, browar oraz folwark, który z czasem zamienił się w dzielnicę żydowską, nazwaną Pod Bożnicą. Projekt miasta Głowów zakładał budowę 200 domów i oparcie lokacji miasta na średniowiecznym prawie magdeburskim. Ustanowiony został też porządek administracyjny dzielący władzę nad miastem pomiędzy mieszczan a właścicielem. Interesujące jest to, że porządek w mieście oparte były na dwuwładzy: właścicielskiej i samorządowej. Nad ładem w mieście miało czuwać czterech rajców, z których dwóch obierać mieli z pośród siebie sami mieszczanie, a dwóch pozostałych właściciel miasta. Każdy z rajców na zmianę miał przez miesiąc sprawować urząd burmistrza. Organem sądowniczym był sąd ławniczy, do którego należało sądownictwo cywilne i karne. Wyroki sądu ławniczego nie dotyczyły spraw trudnych. Prawo miecza, czyli potwierdzenie kary śmierci zależało od pana miasta, do którego też od wyroków sądu ławniczego można się było odwołać. Co ciekawe, Żydzi zależni byli jedynie od sądu zamkowego. Zachęta do osiedlania się w mieście było zwolnienie podatkowe na 20 lat pomysł prosty i jakże mógłby być dziś przydatny miastom, którym zależy na przyciąganiu mieszkańców i inwestorów. Krzysztof Głowa udzielił też praw warzenia piwa, produkcji gorzałki i miodu, jak też zezwolił na ustawienie jatek rzemieślniczych: rzeźniczych, piekarskich, szewskich i innych. Ustanowiony przywilej organizacji jarmarków został zatwierdzony przez króla Stefana Batorego w roku Na przykładzie miasta Głowów widoczne jest powiązanie ukształtowania miasta z jego strukturą polityczno-społeczną. Jest to cecha charakterystyczna dla większości miast planowanych przez ich suwerenów. Miasto Frampol 216 zostało założone ok. roku 1736 na rzucie kwadratu o boku 500 m. Rozplanowanie miasta przypomina schemat miasta idealnego Dürera lub plan miasta Freudenstadt: z centralnie położonym kwadratowym rynkiem i ośmioma symetrycznie i osiowo wychodzącymi z niego ulicami czterema prostopadle do pierzei rynkowych i czterema ułożonymi w układzie przekątniowym. Miasta średniowieczne i renesansowe, które zakładane były według geometrycznych planów, charakteryzowały się na przestrzeni swej historii wysokim stopniem adaptacyjności. Adaptacyjność dotyczyła zarówno formy urbanistycznej, funkcji przestrzeni publicznych i poszczególnych obiektów jak i struktur społecznych. 215 Na podstawie informacji zamieszczonej na stronie internetowej Gminy Głogów Małopolski. 216 Rekonstrukcja miasta na podst. W. Trzebińskiego, za: W. Kalinowski op. cit. s

161 Ryc Frampol schemat układu przestrzennego miasta. Ryc. 179 Frampol schemat zabudowy miasta. Ryc Frampol widok satelitarny miasta. Świadczy o tym ich zdolność przetrwania do dnia dzisiejszego jako funkcjonujących miejskich struktur przestrzennych, o zachowanej, indywidualnej tożsamości. RENESANS W URBANISTYCE SKANDYNAWSKIEJ Miasta położone na obszarze wokół basenu Morza Bałtyckiego przeżywały nieco spóźniony okres Renesansu pod panowaniem szwedzkim. Daty wyznaczają okres dwustuletniej szwedzkiej dominacji w tym regionie, kiedy to pod panowaniem Korony Szwedzkiej znalazły się kraje nadbałtyckie jak Łotwa, Estonia, części Rosji, Polski i Niemiec. Jest to także okres wzmożonej działalności urbanistycznej, która miała za zadanie umocnienie panowania potęgi Korony Szwedzkiej nad Bałtykiem, poprzez budowę fortyfikacji miast, pochodzących z okresu lokacji średniowiecznych 218, bądź budowy nowych, ufortyfikowanych miast. Szwedzki historyk urbanistyki Nils Ahlberg 219 przeanalizował wszystkie miasta powstałe w okresie dominacji szwedzkiej nad Bałtykiem i stwierdził, że rozmach szwedzkiej działalności urbanistycznej w tym okresie nie ma sobie równych w Europie. Powstało wówczas ok. 100 nowych miast, co było związane często z relokacją miast istniejących wcześniej w pobliżu. Szereg starych miast zostało przebudowanych, łącznie z budową ok. 170 nowych przedmieść. Podejmowano się też przebudowy fortyfikacji miejskich. Przebudowano ponad 90 miast, łacznie z ich systemem fortyfikacji. Wzniesiono ok. 65 nowych fortyfikacji. W nowo projektowanych miastach przeważała siatka prosto- 217 Rok 1521 rok powstania Państwa Narodowego w Szwecji, oraz data przyjmowana w Szwecji jako koniec epoki średniowiecznej, a rok 1721 to data pokoju w Nystad kończący dominację Królestwa nad Bałtykiem i utratę większości terytoriów po wschodniej i południowej stronie Morza Bałtyckiego. 218 Omówienie rozwoju miast szwedzkich znaleźć można w publikacji: Eimer, G., Die Stadtplanung im Schwedischem Osteereich , Lund Ahlberg Nils, Stadsgrundningar och planfoeraendringar. Svensk stadsplanering , Uppsala 2005, s

162 kątna ulic. Ahlberg wyróżnia wśród nowo projektowanych miast różne schematy geometryczne: proste i regularne, pragmatyczne i złożone. Projektantami planów miast szwedzkich byli, podobnie jak w innych renesansowych miastach europejskich, głównie zagraniczni eksperci, co ze szwedzkiej spuścizny tego okresu tworzy dziedzictwo o znaczeniu europejskim. Jednym z nich był wpomniany już Simon Stevin ( ), inżynier holenderski, specjalista od budowy portów, autor rozbudowy Antwerpii i Amsterdamu. W miastach tych zaproponował projekty rozbudowy na zasadach powtórzenia układu przestrzennego gabarytów ulic i kanałów miasta średniowiecznego, co dało wrażenie zachowania ciągłości czasoprzestrzeni. Projekty budowy nowych miast w Niderlandach zainspirowały do budowy nowych portów szwedzkiego króla Gustawa Adolfa II, który był w kontakcie listownym ze Stevinem. Pierwszą nową lokalizacją miasta portowego, wybudowanego według wskazań Stevina, był Göteborg, a następnie rozbudowa Jonkoping. Schemat miasta z wewnętrznymi kanałami, opracowany przez Stevina zainspirował także przebudowę portu Christianshaven w stolicy Danii, Kopenhadze w roku Król Chrystian IV, władca Danii i Norwegii w latach , zwany jest wielkim architektem Kopenhagi. Powiększył znacznie obszar miasta poprzez pozyskanie terenów poza otaczającym miasto systemem fortyfikacji bastionowych. Na tych terenach powstał później pałac Amalienborg, a także pałac Rosenborg ( w latach ), kwartały Nyboder, rezydencje dla marynarki królewskiej ( w latach ) i Cytadela, która broniła miasto od strony cieśniny Sund (1624 r.). Król Fryderyk V zaplanował nową, elegancką dzielnicę, nazwaną od jego imienia Fredrikstad. Dzielnica miała być przeznaczona jako idealne miejsce zamieszkania dla wyższych warstw społecznych Kopenhagi. Dominantą tej dzielnicy był wspaniały Marmurowy Kościół i cztery pałace Amalienborg, znajdujące się w jej centrum. Na tym terenie znajdowała się już wcześniej rezydencja pałacowa Sofie Amalienborg. Uległa ona pożarowi w roku Fryderyk w jego miejscu założył właśnie Fredrikstad. Autorem projektu tego założenia był królewski architekt Nicolai Eigtved. Zaprojektował on oś fryderycjańską z nanizanym na nią oktogonalnym placem, którego cztery boki zajęły identyczne budowle pałacowe. W środku placu umieszczono pomnik króla Fryderyka V, założyciela tego miasta, a dalej na tej osi, fontannę. Dziś tę oś historyczną zamyka znajdujący się po drugiej stronie kanału nowoczesny obiekt opery, wybudowany wg projektu znakomitego architekta duńskiego Henninga Larsena. 220 Kostoff S., The City Shaped, Thames & Hudson,London, 1991,reprint 2001, s

163 Ryc Kopenhaga. Amalienborg. Król Frederik V zaplanował nową ekskluzywną dzielnicę zwaną Frederiksstad, z imponującym Kościołem Marmurowym i czterema pałacami Amalienborg zlokalizowanymi przy ośmiobocznym placu. Frederiksstad zbudowano na terenie po byłych dwóch innych pałacach o nazwie Sophie Amalienborg, wg projektu architekta królewskiego Nicolai Eigtved. Nowa dzielnica Frederiksstad zbudowana została w 1748r. dla upamiętnienia 300-letniej rocznicy wejścia dynastii Oldenburg na tron duński i koronacji pierwszego króla Oldenburg, Christiana I. Ilustracja pochodzi z 1756 roku i pokazuje cały kompleks Frederiksstad i pałace Amalienborg. Nowe lokacje miejskie w obszarze Królestwa Szwecji w okresie XVI i XVII w., to liczba 75 zupełnie nowych miast i 25 projektów relokacji miast istniejących. W tej liczbie 10 miast nowych to małe ufortyfikowane garnizony wojskowe. Ponadto w około 170 miastach dokonano przebudowy planu miasta, w tym w 40 miastach dokonano ich rozbudowy. Jest oczywiste, że wszystkie te nowe założenia miejskie wyposażone były w nowożytne fortyfikacje, które narzucały regularność zewnętrznego rozplanowania urbanistycznego. Pierwsze plany miast realizowanych w omawianym okresie nie posiadały jednak tej absolutnej regularności geometrycznej. Dopiero za sprawą holenderskiego geometry, Pettera Nicolausa de Kemp, wytyczone zostało pierwsze miasto o regularnej siatce ulic. Jest to miasto Göteborg, którego lokacja datowana jest na rok Plan Göteborga miał wyraźne cechy miasta idealnego o półkolistym, symetrycznym rozplanowaniu, z ufortyfikowanym portem i regularną, prostokątną wewnętrzną siatką ulic. W roku 1619 miasto Göteborg zostało jednakże przeniesione i wybudowane na nowo w lokalizacji, która przetrwała do dziś. Zastosowano holenderskie metody budowy z wprowadzeniem kanałów wewnątrzmiejskich i okalających miasto fortyfikacji, na schemacie rozplanowania miast, przypominającym teoretyczny diagram Stevina. Układ przestrzenny miasta o regularnej siatce ulic, wewnętrznych kanałach i zarysie fortyfikacji bastionowych jest czytelny do dziś. 163

164 Ryc Szkic miasta Göteborg na podstawie planu z 1684 roku. Ryc Zdjęcie satelitarne śródmieścia miasta Göteborg w Szwecji. Ryc Plan miasta Göteborg z 1644 w nowej lokalizacji. Plan zrealizowany i funkcjonuje do dziś. Ryc Mapa miasta Göteborg opracowana przez Ludviga Simona, opublikowana przez NP Pehrssona w roku Wskazuje numery ulic, numery i granice, własności, granice administracyjne, linii kolejowych i linii tramwajowych. Digitalizacja w 2008 r. przez Uno Lindström / Göteborgs Fotostudio i ponownie opublikowana wspólnie przez Riksarkivet, Landsarkivet w Göteborgu i Regionarkivet för Västra Götalandsregionen och Göteborgs Stad. 164

165 Ryc Kalmar projekt odbudowy Kalmaru z XVII w. z radialną fortecą i czworobocznym zamkiem na wyspie. Ryc Współczesny plan miasta Kalmar. Interesujący układ przestrzenny reprezentowany jest przez miasto Kalmar w Szwecji. Dla Kalmaru, spalonego po wojnie szwedzko-duńskiej ( ) zaprojektowany został przez holenderskiego inżyniera, Andriesa Sersandera, nowy, radialny plan miasta. Plany odbudowy, a w zasadzie budowy nowego miasta na gruzach starego, były przedmiotem wielu dyskusji i zmian. Dowodem na to jest aż 15 wersji planów odbudowy Kalmaru z okresu lat Plany te zachowały się w szwedzkich archiwach. Największe projekty miast, o idealnym rozplanowaniu, powstawały jednak za sprawą szwedzkiego inżyniera Erika Dahlbergha, szefa szwedzkiej Administracji Fortyfikacji. Dahlbergh po podróży do Włoch w latach 50. XVII wieku, wprowadził modę w kręgach królewskich na radialno-koncentryczne plany nowych miast, zasadniczo inne od siatki ortogonalnej, kojarzonej z handlowym, a nie rezydencjonalnym charakterem miast. Na podstawie jego projektu powstał projekt Landskrony, z regu- Ryc Projekt regulacji i rozbudowy miasta Landskrona, projekt Erika Dahlbergha z roku Ryc Miasto Landskrona we współczesnym widoku satelitarnym. Widoczny jest czworoboczny fort, lecz układ pierwotny założenia miejskiego uległ zatarciu. 165

166 Ryc Landskrona Projekt regulacji i rozszerzenia miasta twierdzy Landskrony opracowanego przez Erika Dahlbergha w roku Projekt planu o symetrycznej budowie układu miejskiego z wydzielonym czworobocznym fortem oddzielonym fosą od miasta i rozbudowanym układem fortyfikacji bastionowych. W układ śródmiejski wprowadzone kanały w formie podwójnego krzyża. Na głównej osi symetrii zlokalizowano kościół. Pomiędzy miastem a fortem obszar przeznaczony dla wojska. Planu tego nie zrealizowano. larnym, symetrycznym układem ulic, poprzecinanych kanałami, ze stopniowo, od środka na zewnątrz miasta, zmniejszającą się szerokością ulic i zmniejszającymi się gabarytami budynków. Szczególną uwagę Dahlbergh poświęcał fortyfikacjom, które wyposażał w duże bastiony, raweliny i dzieła zewnętrzne. W projektach Dahlbergha 166

167 uwidocznia się silny wpływ renesansowej urbanistyki włoskiej, a zwłaszcza traktatów dotyczących miast idealnych. Inny planista szwedzki, Nicodemus Tessin Młodszy w latach 70. XVII wieku odwiedził Francję i zafascynował się francuskimi rozwiązaniami barokowymi. Dalszymi przykładami jego twórczej działalności są miasta Karlskrona i Karlsborg. Vänersborg to miasto portowe nad jeziorem Vaener w Szwecji, lokowane w 1580 r. Z powodu zamulania się portu i bezpieczeństwa mieszkańców, skład towarów i wymiana towarowa były w mieście utrudnione, a wręcz niemożliwa. Wówczas, w roku 1644 podjęto decyzję o przeniesieniu miasta do nowej lokalizacji położonej 3,5 km na północ, gdzie utworzono nowe miasto, mimo oporu mieszkańców. Vänersborg oznacza w języku szwedzkim twierdzę nad jeziorem Vaenner. Nowy Vänersborg przedstawia piękną, regularną formę planu, zakłóconą jedynie przez przebieg linii brzegowej. Przy murze znajdującym się nad brzegiem jeziora zlokalizowano plac targowy, w głębi kościół rzymsko-katolicki. W miastach będących pod wpływami Królestwa Szwecji, a znajdujących na jego obrzeżu, takich jak Wismar, Stralsund, Ryga, czy Szczecin, Erik Dahlbergh projektował i budował nowe fortyfikacje dla istniejących układów miejskich, nie zmieniając ich wewnętrznej struktury 221. Na terenie prawobrzeżnej dzielnicy Szczecina Łasztowni, powstał projekt rozbudowy miasta o charakterze miasta idealnego. Projekt ten, autorstwa szwedzkiego inżyniera Fransa de Traytorrensa, zachował się w archiwum sztokholmskim i nie został nigdy zrealizowany. Planowano rozbudowę miasta w formie symetrycznego założenia o ciekawej półkolisto-prostokątnej formie. Jak widać projekt przewidywał powiększenie miasta o 100%, a założenie regularnego układu przestrzennego, wzorowane było na schematach miast idealnych. Podział wewnętrzny zabudowy miejskiej był kompozycyjnie związany z formą fortyfikacji. W środku założenia zaplanowano obszerny plac rynkowy. Nurt Odry przecina założenie obronne i strukturę miejską Szczecina, tworząc wewnętrzną strefę portową, chronioną bastionem na Wyspie Grodzkiej od północy i zewnętrznym rawelinem od strony południowej. Na szkicu projektu miasta Boras w Szwecji, pochodzącego z końca XVII w. widoczny jest szachownicowy układ zabudowy miasta o zewnętrznym kształcie zbliżonym do kwadratu. Niezwykle nowoczesny układ urbanistycznego rusztu ulic i kwartałów obejmuje przechodzącą przez obszar miasta wijącą się rzekę z 5 mostami. Miasto 221 Na temat fortyfikacji nowożytnych Szczecina i innych miast pisze Izabela Kozłowska w swej dysertacji doktorskiej, opracowanej pod kierunkiem autora, zatytułowanej: Szczecińskie fortyfikacje nowożytne. Rola fortyfikacji nowożytnych w kształtowaniu układu przestrzennego miasta Szczecina oraz wpływ analizy historycznej na współczesne działania projektowe i zakres ochrony konserwatorskiej. 167

168 Ryc Karlskrona plan miasta pochodzący z XVIII w., ilustrujący realizację założenia wg Nicodemusa Tessina Młodszego z XVII w. z wyraźnym wpływem urbanistyki francuskiego baroku. Ryc Projekt miasta Vänersborg z roku 1641 z przekrojem przez umocnienia obronne. 168

169 Ryc Wismar plan twierdzy Wismar z roku 1716 wokół istniejącego miasta średniowiecznego wg. proj. Erika Dahlbergha. Ryc Stralsund plan twierdzy Stralsund z XVIII w. wokół istniejącego miasta średniowiecznego wg. proj. Erika Dahlbergha. Ryc Szkic rozbudowy Szczecina opracowany na podstawie rysunku szwedzkiego inżyniera Fransa de Traytorrensa ok. roku

170 zostało w tej formie zrealizowane, a założony układ urbanistyczny przypominający z jednej strony zasadę budowy miast epoki helleńskiej, a z drugiej miasta kolonie Ameryki, przetrwał do dziś. Po śmierci króla Karola XII w roku 1718, w wyniku działań wojennych na froncie z Polską Rosją i Danią, Szwecja straciła podbite wcześniej ziemie na wschodnim brzegu Bałtyku, na mocy pokoju z Nystad w roku Tym samym data ta kończy okres dominacji szwedzkiej na tym obszarze. Niemniej jednak założenia miejskie pozostały trwałym śladem myśli inżynierskiej i potęgi Szwecji w wieku XVI i XVII. Miasta idealne, budowane w Królestwie Szwecji w czasach jego 200-letniego okresu świetności, miały spełniać rolę utrwalającą potęgę władcy, umożliwić lepszą logistykę 170 Ryc Jeden z projektów planu miasta Arensburg z roku Projekt symetrycznego siedmiobocznego założenia miejskiego ze zintegrowanym, dominującym na osi założenia, czworobocznym fortem obronnym od strony wody, oddzielonym od miasta fosą. Mimo promieniście rozłożonego układu bastionów, struktura wewnętrzna miasta oparta jest na podziale na kwartały prostokątne z placem miejskim w środku. Ryc Jeden z wcześniejszych projektów planu miasta Carlsburg z roku Projekt niemal symetrycznego, owalnego założenia bez wydzielonego fortu. Specyfiką tego planu jest budowa we wnętrzu układu miejskiego kanałów portowych zaprojektowanych w formie krzyża. Podział wewnętrzny miasta na kwartały prostokątne. Ryc Schemat jednego z projektów miasta Boras w Szwecji z roku Autor projektu C:G:L:B, prawdopodobnie Carl Gustav Lindebergh autor planu fortyfikacji w Kalmar z 1863 r.

171 Ryc Miasto Boras w widoku współczesnym. Ryc Projekt przebudowy miasta Visby Troligen z roku Widoczne w planie nieregularności i rzuty kościołów lokalizowanych na osi W-Z, to pozostałości poprzedniego układu urbanistycznego, które w tym planie pozostawiono, nakładając nową prostokątną siatkę ulic i kwartałów. W planie miasta wprowadzono również kanał portowy, a istniejący tu zamek otoczono dodatkowym, pięciobocznym układem fortyfikacji. Ryc Projekt miasta Lindesberg z roku 1644 założonego na siatce prostokątnej z kanałem żeglownym w części centralnej miasta. 171

172 obrony oraz wewnętrzną komunikację w Królestwie. Budowa nowych miast podporządkowana była przede wszystkim potrzebom militarnym państwa. Geometryczny idealizm był też w sensie formalnym wyrazem pragmatyzmu władzy, a w sensie ideologicznym odbiciem absolutystycznej władzy królewskiej. Okres Renesansu w urbanistyce szwedzkiej był wyrazem wzrostu potęgi ekonomicznej i politycznej Królestwa. Miasta stanowiły fizyczne odzwierciedlenie procesu modernizacji społeczeństwa i państwa. W tym względzie jest to wymowny przykład ścisłej korelacji polityki państwa i możliwości rozwoju urbanistycznego. 172

173 PODSUMOWANIE Analizy historyczne pozostałyby jedynie teorią, gdyby nie próbować wynikających z nich wniosków przełożyć na współczesne problemy rozwoju miast. Są one dwojakiego rodzaju. Po pierwsze: dysponujemy w Europie olbrzymim zasobem miast, z ich wartościami zawartymi w charakterystycznej kompozycji, zabytkowej architektury, detalu i trudnej do zdefiniowania atmosferze. Odkrywanie i zachowywanie tych wartości, to olbrzymie, ciągłe zadanie w sztafecie pokoleń. Po drugie: wciąż rozwijamy miasta, budujemy nowe dzielnice, których wolumen znacznie przekracza posiadane już zasoby historyczne. Niestety, w niewielu przypadkach możemy pochwalić się taką jakością przestrzenną miast współczesnych, jaką oferują nam miasta historyczne. Kwestia priorytetów? A może ignorancji? Jak pokazuje historia rozwoju osadniczego i współczesne przemiany oblicza miast, które możemy sami zaobserwować, miasta są utworami dynamicznie zmieniającymi się. Dynamika tych zmian jest napędzana współczesnymi potrzebami, różnymi impulsami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Otwarte planowanie miast z dopuszczeniem genetycznie poprawnych przekształceń jest koniecznością, by zapewnić miastom prawidłowy, dynamiczny rozwój. Blokowanie rozwoju miast, ich całkowita balsamizacja za życia, w imię zachowania tradycji, wartości kulturowych może stać się formą blokady rozwoju miast, przyczyną odpływu z miasta kapitału inwestycyjnego, napędzającego rozwój urbanistyczny. To także może stać się ( i staje się) przyczyną lokowania nowych inwestycji w strefie podmiejskiej, co w efekcie, poprzez brak środków na inwestycje w obszarze śródmiejskim, niszczy strukturę miasta jako obszaru o zwartej koncentracji inwestycyjnej. Każde miasto stanowi przypadek indywidualny, a splot oddziałujących na nie czynników wewnętrznych i zewnętrznych może być zupełnie odmienny. Dlatego też istotna jest materia historyczna, genetyczna forma i cechy tożsamości miasta, których rozpoznanie pozwala na podejmowanie odpowiednich decyzji rozwojowych. Nawet miasto idealne, widziane jako forma skończona w swej kompozycji, może mieć bo- 173

174 wiem również swoją dynamikę rozwojową, swoją oś rozwoju idealnego, określoną a priori i rozwijaną w procesie historycznej ciągłości. Tą dynamikę rozwoju określa idea miasta nadrzędny motyw miasta, określający cel, dla jakiego miasto istnieje i ogólną formę, w jakiej się powinno rozwijać. Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że historia urbanistyki europejskiej legitymuje się na przestrzeni historii cywilizacji europejskiej niezwykłą ciągłością rozwoju. Należy też uznać za udowodnioną tezę, iż wypracowane w okresie antycznym formy miasta i jego struktury, mimo dziejowych zawirowań, zmian politycznych, nowych prądów i idei, były i są nadal kontynuowane. Człowiek jest głównym punktem odniesienia kształtowanych formy, struktur i wytyczania kierunków rozwoju miast. Na przestrzeni wieków idea miasta nie traci też swej zasadniczej wartości jako najlepszej przestrzeni życia społecznego. 174

175 ZAKOŃCZENIE Chciałem w tej książce pokazać pewne historyczne nurty w budowie miast na przestrzeni stuleci. Nie jest ona wyczerpującym vademecum wiedzy o historii rozwoju miast. Tematyka wymaga dalszych pogłębionych studiów i badań, w szczególności wskazujących na rolę polskiej tradycji kulturowej w budowie miast cywilizacji europejskiej. Książka koncentruje się na miastach planowanych, na rozwoju myśli urbanistycznej, na nieustannych powrotach do pewnych charakterystycznych form i wielkości struktur miejskich, które okazują się być funkcjonalne, zorientowane na skalę i potrzeby człowieka. Miasta te, umieszczone w krajobrazie, o wysmakowanej kompozycji i ponadczasowej architekturze, mogą też być piękne. W niniejszej pracy wykazane zostało, że idealizm, dążenie do doskonałego wzorca miasta nie musi oznaczać, że miasta planowane mają być jednakowe, multiplikując jakieś rozwiązanie idealne. Miasta odróżniają się od siebie swoją topografią, wielkością, architekturą poszczególnych budowli, lokalnością materiałów i konstrukcji, a przede wszystkich budującą je społecznością. Choć genetycznie w wielu aspektach reprezentują podobne rozwiązania, zawsze przewagę stanowi różnorodność ontogenetyczna, zapewniając niepowtarzalność i unikalność każdego miast. Współczesna architektura niechętnie podnosi problem lokalności, starając się raczej o zaliczenie jej w poczet architektury międzynarodowej. Kontekst miejsca, o ile uwzględniony we współczesnych projektach, zyskuje raczej charakter inspiracyjny, niż kulturowy. Prześledzenie myśli urbanistycznej wymaga nie tylko analizy geometrii układów przestrzennych miast, ale wczucia się w atmosferę epoki historycznej i nurtujących ją problemów. W każdej nieomal epoce historycznej obronność miast, poczucie bezpieczeństwa życia mieszkańców, zabezpieczenie obrotu gospodarczego, wymagały tworzenia zwartych, zamkniętych form zabudowy, otoczonych systemem fortyfikacji. Dzisiaj korzystamy z dobrodziejstwa otwartości miast, likwidacji granic państwowych. Czy ta, historycznie szczególna sytuacja, potrwa jeszcze jakiś czas? Niestety symptomy nowych konfliktów globalnych i problemów, z jakimi musi się zmierzyć Europa skłaniają do smutnych refleksji o przemijaniu 175

176 Niniejsza monografia została pomyślana jako pierwszy element w cyklu studiów nad historią urbanistyki. Kolejne tomy zostaną poświęcone następnym epokom w rozwoju miast. 176

177 NOTY BIOGRAFICZNE Omawiając problematykę idei rozwoju miast niezbędne jest przedstawienie sylwetek wybranych myślicieli i autorów najistotniejszych koncepcji miast idealnych, jak również najważniejszych apologetów i krytyków urbanistyki idealnej. Przestudiowanie biografii oraz dzieł autorów pozwala na zrozumienie ich poglądów i inspiracji. Na ich wiedzę składają się przede wszystkim badania i doświadczenie własne, ale także efekt wymiany myśli w środowiskach, w których żyli i tworzyli. Są oni więc, w pewnym zakresie, wyrazicielami poglądów funkcjonujących w środowiskach intelektualnych poszczególnych epok i okresów. Ich poglądy, choć artykułowane indywidualnie, są wyrazem stanu świadomości tych środowisk. Ważne jest również to, że nowe idee kształtowania miast nie powstawały w sposób przypadkowy i spontaniczny były projektowane przez architektów i urbanistów o wielkich umiejętnościach i nieprzeciętnych zdolnościach syntetycznego ujmowania ówczesnej problematyki socjologii, polityki, techniki i geometrii i ekonomii, umiejących formułować wizje w sposób teoretyczny, a także przekładać je na rezultaty praktyczne. Musieli dysponować wielką siłą retoryki, dzięki której potrafili przekonywać do swych rozwiązań swoich władców, mecenasów czy inwestorów. W niektórych przypadkach byli twórczymi realizatorami określonych założeń ideowych, czy ogólnych wytycznych określanych przez władzę panującą przekładając język teorii na realizację rzeczywistych układów urbanistycznych. Warto przyjrzeć się biogramom i osiągnięciom niektórych z nich. Przedstawiona lista nie wyczerpuje oczywiście wszystkich osób ważnych dla kreacji nowych, idealnych układów przestrzennych miast, jest raczej jej zaczątkiem. Biogramy uszeregowane zostały według porządku alfabetycznego. W opisie biogramów korzystałem z dostępnych źródeł encyklopedycznych, książkowych i Internetu nie jest to więc rozdział badawczy, a raczej informacyjny, uzupełniający wywód monograficzny. 177

178 Leo Battista Alberti ( ), wybitny włoski teoretyk architektury renesansu, twórca dzieła 10 ksiąg o architekturze (De re aedificatoria libri X), opartych o dzieło Witruwiusza, praojca wszelkich teorii architektonicznych oraz spuściznę naukową Platona. Alberti do teorii starożytnych dodał obserwacje własne. Przede wszystkim w miejscu centralnym planowania urbanistycznego umieścił nie Boga, lecz człowieka. Zawarte w X księgach teoria miasta idealnego, przedstawia miasto idealne jako miejsce, w którym mieszkańcy mogą prowadzić spokojne, możliwie beztroskie życie, wolne od wszelkich niebezpieczeństw. Zdaniem Albertiego projektowane miasto nie powinno mieć wad, a posiadać wszystko, co jest niezbędne mieszkańcom do wygodnego życia. Budowle miejskie opisuje Alberti w tomie VI jako dumne, regularne i piękne. Piękno definiuje jako prawidłową zgodność wszystkich części kompozycji i odnosi je zarówno do pojedynczego obiektu jak i to całego miasta. Johannes Valentinus Andreae ( ) ur. w Wittembergii był niemieckim teologiem ewangelickim, któremu przypisuje się autorstwo jednego z trzech fundamentalnych dzieł Różokrzyżowców Chymische Hochzeit Christiani Rosencreutz. W latach studiował teologię i nauki przyrodnicze w Tübingen. Naukę przerwał na skutek skandalu. Podróżował po Szwajcarii, Austrii i Włoszech. Studia teologiczne w Tübingen zakończył w roku Pełnił różne funkcje kościelne. Szczególne zasługi położył w reformowaniu szkół, instytucji społecznych i w tworzeniu instytucji charytatywnych. Był założycielem Christliche Gottliebende Gesellschaft oraz członkiem Fruchtbringende Gesellschaft. Pod koniec życia został opatem ewangelickiej szkoły w Adelbergu. Był autorem m.in. książki Christianopolis, w której przedstawił alegorię miasta utopijnego, stanowiącego jednocześnie obraz idealnej osobowości chrześcijańskiej człowieka. Bartolomeo Ammanati ( ) ur. w Settignano koło Florencji, włoski rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel manieryzmu uczeń Baccia Bandinelliego i Jacopa Sansovina. Autor licznych prac architektonicznych i rzeźbiarskich w Wenecji, Rzymie Padwie i Florencji, (m. in. Pałac Pittich, most na rzece Arno, fontanna Neptuna na pl. Della Signoria we Florencji). Autor traktatu La citta ideale opublikowanego przed Pod koniec życia przeżył kryzys religijny, potępił nagość obecną w jego wcześniejszych pracach, a swój majątek zapisał w spadku jezuitom. 178

179 Antonio di Pietro Averulino, zwany Filarete ( ) architekt, i rzeźbiarz włoski, autor Traktatu o Architekturze (Trattato d Architettura) ( ). Na zlecenie Francesco Sforzy, który mianował go nadwornym architektem w Mediolanie, stworzył model miasta idealnego Sforzinda, o gwiaździstej ośmioramiennej formie, złożonej z dwóch przesuniętych pod kątem 45 stopni kwadratów. Giovanni Domenico Campanella ( ) dominikanin o rewolucyjnych poglądach, filozof, twórca koncepcji Miasta Słońca. Urodził się w roku w mieście Stilo w Kalabrii (Włochy) w biednej rodzinie. Mając 14 lat wstąpił do zakonu dominikanów w Palcanica i przyjął imię Tomasso (Tomasz). Zgłębiał teologię i filozofię starożytnych Platona, Pliniusza oraz pisma stoików, a z czasem zaczął podróżować po kraju. Na skutek jego zainteresowań wiedzą tajemną i astrologią zaczęły się problemy Campanelli z Sanctum Officium. Kilkakrotnie, oskarżany o herezję, był torturowany i trafiał do więzienia. W 1599 napisał dzieło Monarchia di Spagna (Monarchia hiszpańska), w którym ukazał obraz społeczeństwa, w którym bogacze żyją kosztem biednych. W tym samym roku podjął próbę zorganizowania w Kalabrii powstania, mającego na celu wyzwolenie ludu spod władzy Hiszpanów. Namawiał chłopów na wspólnotę dóbr i walkę z Kościołem. Ta działalność Campanelli zakończyła się oskarżeniem go o herezję i uwięzieniem na 24 lata. W więzieniu napisał większość swoich dzieł, takich jak: Atheismus triumphatus (1607), Philosophia rationalis (1613), Obrona Galileusza (1616), ale przede wszystkim dzieło życia, utopijny manifest Citta del Sole (Miasto Słońca). Po ucieczce z więzienia osiadł w Paryżu, gdzie został doradcą kardynała Richelieu. Został uniewinniony. Zmarł w wieku 71 lat w paryskim klasztorze dominikanów przy ul. St. Honore w Paryżu. Pietro Cataneo ( ) ur. w Sienie architekt włoskiego renesansu, uczeń Peruzziego. Jako pierwszy wydzielił urbanistykę jako odrębny, autonomiczny dział architektury. Był autorem książki pt. La pratiche delle due prime matematiche, wydanej w roku 1546, w której przedstawił m.in. podstawy matematyki i geometrii potrzebne do budowy twierdz, zasady pomiaru ziemi, powierzchni, obwodów działek, różnic wysokości, objętości fos i zbiorników. Przede wszystkim znany jest z autorstwa traktatu I Quattro Primi Libri di Architettura (1554). Stanowi on zestaw czterech ksiąg o teorii architektury i urbanistyki. Pierwszy tom poświęcony jest projektowaniu ufortyfikowanych miast, drugi materiałom budowlanym, trzeci architekturze sakralnej, a czwarty architekturze mieszkalnej. Projektował modele miast na układach różnych wieloboków foremnych, a także układy oparte o wielobok nieforemny. Był przekona- 179

180 ny o wyższości układu prostokątnego ulic nad układami gwiaździstymi. Jego prace związane z projektowaniem miast odegrały dużą rolę w kształtowaniu się świadomości architektów renesansu. Były cytowane przez Palladia, rozpracowywane przez Scamozziego i Vasariego. Jego plan miasta idealnego miał wpływ na ukształtowanie projektu odbudowy Londynu, opracowanego przez Richarda Newcourta po wielkim pożarze Londynu, jak również na projekty takich miast, jak Savannnah i Filadelfia w Stanach Zjednoczonych. Widoczne są również związki jego idei projektowych z projektem Centralnej Dzielnicy Businessu w Adeleidzie w Australii, zrealizowanej ponad 400 lat później. Erik Jönson Dahlbergh ( ) szwedzki marszałek polny, artylerzysta, inżynier wojskowy, architekt, budowniczy, urbanista, kartograf, historyk, dyplomata, gubernator i podróżnik, jednym słowem człowiek Renesansu. Studiował architekturę, rysunek i budowę fortyfikacji we Frankfurcie nad Menem. Nadzorował i dokumentował, zdobywane w czasie potopu szwedzkiego, zamki na terenie Polski. Na swych rysunkach uwiecznił dziesiątki polskich miast i miasteczek, a jego rysunki zostały wydane w wielkiej księdze S. Puttendorfa De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis...,w Norymberdze w roku Od 1676 generalny inspektor Administracji Fortyfikacjami, autor wielu projektów budowy miast idealnych i fortyfikacji w obszarze basenu Morza Bałtyckiego w okresie panowania szwedzkiego. Założyciel szwedzkiego korpusu inżynierów 222. Albrecht Dűrer ( ) niemiecki malarz, rysownik, grafik, wszechstronnie uzdolniony artysta Renesansu, uważany za najwybitniejszego twórcę niemieckiego tego okresu. Autor dzieła o budowie fortyfikacji bastejowych, a także twórca teoretycznych miast idealnych. Francesc Eiximenis ( ) urodzony w Gironie kataloński pisarz, filozof, franciszkanin, biskup Elny, później związany z Walencją. Autor wielu publikacji,

181 w tym wydanej w 1385 roku książki Dotze de Crestia, w której m.in. opisał swój projekt miasta idealnego. Przeciwnik feudalizmu i zwolennik demokratyzacji stosunków społecznych, wolności indywidualnej i silnej, integrującej roli rodziny. W 1385 roku pisał, że: Każdy jest stworzony przez naturę do wolności natura stworzyła ludzi równymi, dopóki społeczeństwo nie wybrało swoich przywódców dla swej ochrony i zarządzania. Wolność jest jedną z podstawowych i znaczących wartości istniejących miedzy ludźmi i żadne społeczeństwo nie ma absolutnej władzy nad nikim, poza paktami i prawem. Echo tej wypowiedzi słychać w Deklaracji Niepodległości Jeffersona z 1776 roku. Jego założenia miasta idealnego, odegrały również, za pośrednictwem instrukcji królewskich dotyczących urbanizacji Ameryki Łacińskiej, istotną rolę w kształtowaniu się formy osadnictwa kolonizacyjnego w Ameryce. Domenico Fontana ( ) ur. w Melide nad jeziorem Lugano (Szwajcaria), zm. w Neapolu tesyński architekt tworzący w okresie późnego Renesansu. Studiował matematykę, a następnie w 1563 roku dołączył do swego brata w Rzymie. Tam studiował architekturę starożytną i współczesną. Pierwszą pracę wykonał na zlecenie kardynała Montalto (późniejszego papieża Sykstusa V). Była to Cappella del Prespio w bazylice Santa Maria Maggiore (1584) i willa Negroni. Następnym jego dziełem był pałac kardynała Montalto w pobliżu bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Gdy kardynał Montalto wybrany został na papieża i przyjął imię Sykstusa V, ustanowił Fontanę papieskim architektem. W bazylice zaprojektował on m.in. latarnie na kopule bazyliki. Ważne prace wykonał także w bazylice św. Jana na Lateranie, m.in. fasadę północnego ramienia transeptu. Ponadto znanymi dziełami Fontany są kościół Santa Trinita dei Monti, gmach Biblioteki Watykańskiej oraz pałac Monte Cavallo na Kwirynale. Największą sławę przyniosło mu podniesienie egipskiego obelisku, przywiezionego w czasach rzymskich przez cesarza Kaligulę, z rzymskiego cyrku znajdującego się w Watykanie. Obelisk został ustawiony na placu przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie, w roku Fontana był autorem projektu przebudowy Rzymu, polegającej na wytyczeniu osi ulic pielgrzymkowych. Po śmierci papieża Sykstusa V, jego następca Klemens VIII obciążył Fontanę zarzutami o nieprawidłowe zarządzanie środkami publicznymi i w 1592 roku zwolnił Fontanę z posady architekta. Fontana przeniósł się wówczas do Neapolu, gdzie zaprojektował m.in. pałac Reale, szereg kanałów, nowy port i most. Nie dożył jednak do zakończenia ich realizacji. Zmarł w wieku 63 lat w Neapolu. Za sprawą jego koncepcji przebudowy Rzymu, uważany jest za ojca nowożytnej urbanistyki. 181

182 Wespazjan Gonzaga ( ) mecenas sztuki, członek jednej z potężniejszych włoskich rodzin magnackich, wywodzących się z Mantui. Założyciel i realizator Sabbionety, renesansowego miasta idealnego i budowniczy na zlecenie króla Hiszpanii Filipa II włoskich fortyfikacji nowożytnych w Hiszpanii i Północnej Afryce, a także wież obserwacyjnych u wybrzeża Hiszpanii. Fortyfikacje takie powstały m. in. w Karetagenie, Gibraltarze, Kadyksie, Marsa El Kebir, Melilla, Oranie. Jako wicekról Nawarry wybudował również układ fortyfikacji dla Pamplony. Eilhard Lubinus ( ) jeden z najznakomitszych umysłów Renesansu. Ur. w Westerstede, studiował w Rostocku, Lipsku, Kolonii, Strasburgu i Tybindze. Pod koniec XVI w. zatrudniony został na Uniwersytecie w Rostocku, gdzie został profesorem poezji i teologii, a w 1606 roku objął funkcję rektora tej uczelni. Miał bardzo szeroki zakres zainteresowań, dał się poznać jako wybitny kartograf. Opracował mapę Rugii (1609) i Księstwa Pomorskiego (1618). Wydał też grecko-niemiecko-łacińską edycję Nowego Testamentu z przedmową i poradami uczenia chłopców łaciny 223. Francesco di Giorgio Martini ( ) architekt włoski znany fortyfikator, autor traktatu architektonicznego o architekturze cywilnej i wojskowej, zawierającego projekty idealnych miast, pałaców i fortec. Współpracownik Laurany przy budowie pałacu w Urbino. Jego projekty były naśladowane w wielu renesansowych budowlach zarówno w Italii, jak i poza jej granicami. Bernardo Morando, (Bernardino Morandi) ( ) włoski architekt urodzony w Padwie lub Wenecji. Od roku 1569 pracował w Polsce dla Jana Zamoyskiego kanclerza wielkiego koronnego, a potem również hetmana wielkiego koronnego. Był twórcą projektu idealnego miasta Zamościa, perły renesansu polskiego. Umowę na wykonanie projektu z Janem Zamoyskim podpisał w 1578 roku we Lwowie. Do końca swego życia w roku 1600 był też budowniczym Zamościa i autorem projektów jego najznakomitszych obiektów, takich jak arsenał, pałac Zamoyskich, Brama Lubelska, ratusz i kolegiata (obecnie katedra) oraz fortyfikacji miasta. Nadzorował również budowę innych budowli i kamienic w mieście. Do pomocy w budowie ściągał włoskich budowniczych z Moraw. Współpracował również z niemieckimi kamieniarzami. Bernardo Morando opracował również dla Jana Zamoyskiego plany budowy i fortyfikacji Tomaszowa i Szarogrodu na Podolu. Zmarł w Zamościu Wg. Śladami Lubinusa przewodnik niezwykły, Szczecin Wg wikipedia. 182

183 Tomasz More (ang.) Thomas More lub Morus - ( ) angielski myśliciel, pisarz i polityk, członek Izby Lordów i kanclerz królewski, tercjarz franciszkański, a także męczennik chrześcijański czczony przez anglikanów, święty Kościoła katolickiego. Jego najsłynniejsze dzieło, Utopia (około 1516) przedstawia fikcyjne królestwo na wyspie, w którym niektórzy współcześni uczeni dopatrują się wyidealizowanego przeciwieństwa Europy z czasów Morusa, inni uznają je za złośliwą satyrę na stosunki panujące w Europie. Tomasz More w Utopii stworzył wizję idealnego państwa i systemu społecznego. Nie uznał legalności małżeństwa Henryka VIII z jego drugą żoną Anną Boleyn oraz nie zgodził się uznać króla za głowę Kościoła w Anglii, za co został skazany na ścięcie. Wyrok wykonano, a głowę Morusa powieszono na Tower Bridge na widok publiczny. 225 Platon ( p.n.e.) grecki filozof. Jego ojciec pochodził ze znakomitego, ateńskiego rodu Kodrosa, matka natomiast miała wśród swoich przodków Solona. Wysoka pozycja społeczna rodziny Platona była istotnym czynnikiem, jaki wpłynął na jego zapatrywania polityczne. Platon otrzymał staranne wykształcenie. Studia filozoficzne rozpoczął pod kierunkiem Kratyla, zwolennika Heraklita. Rodzina kształciła go na kupca w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został porwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Studiował u niego przez 8 lat. Wyrok śmierci wydany na Sokratesa zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów. Po śmierci Sokratesa Platon opuścił wraz z innymi współuczniami Ateny i przez 12 lat podróżował po Grecji, Egipcie i Wielkiej Grecji. Powrócił w 40 roku życia do Aten i tu założył w 387 p.n.e. Akademię Ateńską. 226 Był twórcą systemu filozoficznego zwanego idealizmem platońskim. Mimo dużej kontrowersyjności głoszonych poglądów, system filozoficzny Platona jest w różnych formach i zakresach obecny w europejskiej tradycji filozoficznej, a także w planowaniu miast. 225 Opracowane na podst Opracowane na podst

184 Paolo Veronese, Denver Art Museum, Stany Zjednozone Vincenzo Scamozzi ( ) architekt włoski, autor wydanej w roku 1615 publikacji L idea dell Architettura Universale, przetłumaczonej na wiele języków i popularnej w Europie w wieku XVII. W drugim tomie swego dzieła Scamozzi prezentuje projekt miasta idealnego Palmanova, opartego na dwunastoramiennej gwieździe, której forma podporządkowana jest względom obronnym. W swym dziele L Idea Della Architettura Universale, stwierdził, że Miasto nie powinno być rezultatem natury lecz produktem planowania 227. Heinrich Schickhardt ( ) wittemberski budowniczy, architekt i urbanista epoki Renesansu, w Niemczech. Sporządził zestawienie swoich prac budowlanych i pozostawił wiele planów i projektów, co jest nie lada ucztą dla badaczy. Był autorem m.in. projektu miasta Freudenstadt zaplanowanego dla księcia Fryderyka I Wittemberskiego w roku 1599 w formie kwadratu z dwuliniową zabudową obrzeżną i charakterystycznym dwuosiowym, narożnikowo ustawionym kościołem. Simon Stevin ( ) holenderski uczony, matematyk, geometra autor 11 książek z różnych dziedzin matematyki, fizyki, budowy miast i fortyfikacji. Autor projektu miasta idealnego zawartego w dziele Vande Oirdening de Staden. Wynalazca pojazdu napędzanego wiatrem, odkrywca i propagator systemu dziesiętnego i ułamków dziesiętnych w Europie (wcześniej wynaleziono i stosowano ułamki dziesiętne w Chinach i krajach arabskich). Sylwester II Gerbert z Aurillac (ur. około , zm r. ) ur. w Owernii (centralna Francja) w rodzinie plebejskiej. Wychował się w benedyktyńskim klasztorze zakonu św. Gerarda w Aurillac. Naukę w quadrivium (czyli w zakresie arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii) odbywał w katalońskim klasztorze Santa Maria de Ripoll, gdzie dzięki wybit- 227 City should be not result of nature but product of planning. Źródło: C.M.Gutjahr, Building and Planning, Culture & History of Urban Plan, Lecture Notes, The University of Melbourne, Faculty of Architecture,

185 nym zdolnościom został zaproszony przez hrabiego Barcelony Borrella II. Klasztor w Ripoll był w wówczas jednym z najprężniejszych ośrodków kultury chrześcijańskiej Hiszpanii, mogącym konkurować z innymi ośrodkami klasztornymi w Europie. A następnie studiował w Vic, gdzie dzięki sąsiedztwu z islamską Andaluzją 228, miał okazję zapoznać się z nauką arabską, stojącą wówczas na wysokim poziomie. Gerbert umiał wykorzystać poznaną wiedzę matematyczną: nauczył się korzystać z pochodzącego z Chin liczydła, sam rozwinął i wprowadził do powszechnego użycia łatwiejszy do operowania system notacji cyfr pochodzenia hinduskiego, który przyjęło się nazywać arabskim w miejsce stosowanych dotychczas cyfr rzymskich. W latach 969/70 wraz ze swymi protektorami hrabią Borrellem i Hatto, biskupem Vic, udał się na pielgrzymkę do Rzymu, gdzie spotkał się z papieża Janem XIII, a także cesarzem Ottonem I. Zapewne zrobił dobre wrażenie, bo, za namową papieża, Gerbert został nauczycielem syna cesarza Ottona I. Gdy po śmierci Ottona I, uczeń Gerberta stał się nowym cesarzem Ottonem II, Gerbert udał się na dalsze studia do znakomitej szkoły katedralnej w Reims duchowej stolicy kształtującej się Francji. W krótkim czasie z ucznia stał się kierownikiem szkoły. Był wynalazcą, potrafił przeprowadzać w pamięci złożone operacje matematyczne, skonstruował liczydło-gigant na posadzce nawy katedralnej, obsługiwane było przez 64 uczniów. Gerbert związał się z kolejnym władcą z dynastii Ludolfingów, trzecim z kolei cesarzem rzymskim, Ottonem III, dzięki czemu uzyskał poparcie w drodze do tronu papieskiego. Był naukowcem, napisał wiele tekstów zawartych w licznych księgach, m. in. Geometria. Działalność naukowa Gerberta, zwłaszcza jego publikacje dotyczące nauk ścisłych i prowadzone przez niego nauczanie, stworzyły pomost pomiędzy nauka arabską i zapomnianą nauką starożytną a nauką średniowiecza, prowadzoną w klasztornych ośrodkach nauki. Z dużym prawdopodobieństwem też, można przypisać mu odpowiedzialność za przetransponowanie zasad geometrii wykorzystywanych przy zakładaniu miast antycznych na grunt Europy średniowiecznej, a zwłaszcza wprowadzenie szachownicowego układu zabudowy z centralnie położonym rynkiem przy lokacji miast średniowiecznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Sylwester II widział w racjonalnym podziale przestrzeni miasta symbolikę chrześcijaństwa (krzyż). Nowe miasta zakładane na ogół przy starych grodach lub na ich miejscu, 228 W stolicy El-Andaluz, Kordobie, znajdowała się największa w tym czasie na świecie biblioteka Al.-Hakama, licząca 400 tys. woluminów i 6 innych wielkich bibliotek. Nauka arabska była w tym czasie u szczytu rozwoju również dzięki spadkowi dzieł starożytnych (głównie greckich i perskich), oraz kontaktom z cywilizacjami Wschodu, jak Indie i Chiny. Arabowie zajmowali tereny na półwyspie Iberyjskim przez 781 lat, począwszy od najazdu na Hiszpanię w roku 711, aż do upadku Grenady w roku Okres jedności imperium arabskiego minął w roku 926, kiedy to Kalifat rozpadł się na osobne królestwa, lecz nie zapobiegło to tendencjom do dalszej ekspansji Arabów w Europie. Oprócz Półwyspu Iberyjskiego Arabowie byli obecni na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia również w Italii. W połowie IX wieku napadli na Rzym, plądrując m.in. katedrę św. Piotra. Okupowali Sycylię, Sardynię, umacniając się na południu półwyspu apenińskiego. Gerbert jako papież Sylwester II panował nad światem chrześcijańskim w bezpośrednim sąsiedztwie kwitnącego świata Islamu. 185

186 swą regularnością rozplanowania miały wprowadzać porządek chrześcijański, z zachowaniem narodowych tożsamości poszczególnych państw. 229 Otton III ( ) Cesarz rzymski, koronowany za życia swego ojca, objął samodzielnie władzę w roku 997, w wieku zaledwie 16 lat. Cesarz Otton III był synem cesarza Ottona II i bizantyjskiej księżniczki Teofano ( ). Wychowany był przez greckich nauczycieli i jego marzeniem była odbudowa imperium rzymskiego -Renovatio Imperii Romanii, oraz zbudowanie uniwersalistycznego chrześcijańskiego państwa Civitas Dei z Rzymem jako jego stolicą. Do grona jego najbliższych współpracowników zaliczał się dawny nauczyciel jego ojca, Gerbert, przyszły papież Sylwester II. Polska i inne kraje środkowo-europejskie zawdzięczają pokojową chrystianizację Ottonowi III i papieżowi Sylwestrowi II. Otton III zginął otruty w Rzymie w wieku 21 lat. Giorgio Vasari ( ) ur. we Florencji, włoski architekt, malarz, historiograf sztuki. Jeden z głównych przedstawicieli manieryzmu w sztuce, pozostawił po sobie dzieła w całych środkowych Włoszech. W latach pięćdziesiątych pracował w Rzymie na zlecenie papieża Juliusza III oraz kardynała Alessandro Farnese. W latach sześćdziesiątych na zlecenie Kosmy I Medyceusza wzniósł kompleks Uffizi, który następnie połączył słynnym korytarzem (Corridoio Vasariano) z rezydencją książąt Pałacem Pittich. Do najważniejszych prac malarskich Vasariego należy dekoracja malarska w Palazzo Vecchio we Florencji oraz malowidło w kopule florenckiej katedry. Mimo to uważany jest on jednak za malarza podrzędnej kategorii. Dziełem życia Vasariego, za które jest najbardziej ceniony, jest zbiór biografii najwybitniejszych artystów włoskich od Cimabuego do Michała Anioła (Vite dei piú eccellenti architetti, pittori et scultori pierwsze wydanie 1550; drugie w 1568 uzupełnione i z nieznacznie zmienionym tytułem Le vite de piú eccellenti pittori, scultori ed architettori w wydaniu polskim: Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów. Vasari przedstawił typowo renesansową koncepcję historiograficzną, zakładającą upadek sztuki w średniowieczu i jej stopniowe odradzanie się od czasów Giotta, aż do kulminacji w osobie Michała Anioła. Głównym ośrodkiem odrodzenia sztuk plastycznych była dla niego Toskania. Vasari pozostawił również po sobie Wspomnienia 229 Więcej informacji szczegółowych na temat wizji pokojowego zjednoczenia Europy ok. roku 1000 oraz postaci Sylwestra II Gerberta można znaleźć na stonie: oraz w książce Teodora Parnickiego Srebrne orły. 186

187 (Libro delle ricordanze). Jego utwory często wykorzystywane są w opracowaniach dotyczących renesansu. Cavaliere Giorgio Vasari (Giorgio Vasari Młodszy) odziedziczył majątek po bezdzietnym stryju. Napisał teoretyczny traktat o architekturze rysując i opisując w nim cały zestaw projektów miast idealnych. Dzieło to przedstawia nie tylko nowatorskie układy geometryczne miast, ale przede wszystkim odpowiadający na ówczesne niedogodności miasta bardzo bogaty i przemyślany program dla uzdrowienia i uporządkowania miejskich struktur i przestrzeni. Denis Vairasse d Allais ( ) pisarz francuski. Znany dzięki swemu dziełu dotyczącemu teorii utopijnych, zatytułowanemu: Histoire des Sevarambes, w którym autor opisał hipotetyczne istnienie nie odkrytych ziem Terres Australes leżących na oceanie Indyjskim, na południowy wschód od Przylądka Dobrej Nadziei. Leonardo da Vinci ( )genialny malarz, pisarz i wynalazca epoki Renesansu. W zakresie budowy miast autor koncepcji poprawy stanu współczesnych sobie miast poprzez wprowadzenie wielopoziomowej segregacja ruchu kołowego i pieszego oraz podziemnych tuneli komunikacyjnych i infrastrukturalnych. Witruwiusz, czyli Marcus Vitruvius Pollio (ur. ok. 70 r. p.n.e.) teoretyk architektury, działał za panowania cesarza Juliusza Cezara w Rzymie, a także na stanowisku architekta wojennego cesarza Augusta, któremu to dedykował swe dzieło De architectura libri decem. Oryginał tego dzieła zaginął, lecz zachowały się odpisy. W Polsce znajduje się egzemplarz napisany w XV w., który przechowywany jest w Bibliotece Kórnickiej. Pierwsze tłumaczenie na język polski ukazało się w roku Dzieło to zawierało opis miasta idealnego założonego na planie centralnym. Stało się ono inspiracją do tworzenia traktatów o architekturze i projektowaniu miast idealnych. 187