Analiza korzystania z dostępnych w Polsce możliwości finansowego transferu ryzyka powodzi

Transkrypt

1 Analiza korzystania z dostępnych w Polsce możliwości finansowego transferu ryzyka powodzi Dubel Anna 1 1 AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, adubel@zarz.agh.edu.pl Streszczenie Właściwe zarządzanie zasobami wodnymi i ich ochrona wymaga skutecznych rozwiązań w zakresie zarządzania przeciwpowodziowego i kryzysowego. Do takich sposobów należą nie tylko metody techniczne i organizacyjne podejmowane przez władze i odpowiednie instytucje. Zakres sposobów radzenia sobie z ryzykiem powodzi sięga również po rozwiązania indywidualne polegające na przeniesieniu ryzyka na inny podmiot. Dla gospodarstw domowych, decyzja o transferze własnego ryzyka powodzi, jest bardzo istotna z punktu widzenia przyszłej jakości życia i kondycji ekonomicznej. W artykule przedstawiono dostępne w Polsce możliwości transferu ryzyka powodzi oraz metodę i wyniki przeprowadzonego badania mającego na celu analizę korzystania przez mieszkańców z tych możliwości. Wyniki ukazują preferencje mieszkańców terenów zagrożonych wystąpieniem średniego (raz na 100 lat) i wysokiego (raz na 10 lat) ryzyka powodzi dotyczące finansowego transferu tego ryzyka. Bazując na rezultatach badań wskazano najważniejsze wnioski mogące mieć znaczenie dla zarządzania zasobami wodnymi, zarządzania przeciwpowodziowego i zarządzania kryzysowego. Abstract Proper management of water resources and their protection requires effective solutions within the flood management and crisis management. Such solutions include not only technical methods and organizational measures taken by the authorities and relevant institutions, but also the range of ways to cope with the risk of flood at the individual level involving the risk transfer to another entity. For households the decision to transfer their flood risk is very important for their future quality of life and economic condition. Risk transfer with that respect means obtaining financing of losses that may occur with some probability as a result of flood events. The article presents risk transfer possibilities available in Poland and the results of a research study aimed at analysing the use of these available opportunities by the residents. The outcomes depict the financial flood risk transfer preferences of local residents exposed at a medium flood risk (probability of flood is once in every 100 years) and a high flood risk (probability of flood is once in every 10 years). Based on the results the most important implications that may be relevant for water management, flood management and crisis management were outlined. Słowa kluczowe: ryzyko powodzi, transfer ryzyka, ubezpieczenia Key words: flood risk, risk transfer, insurance 1 Dr inż. Anna Dubel, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, adubel@zarz.agh.edu.pl Badania przeprowadzono w ramach projektu, który został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/01933.

2 1. Wprowadzenie Do zaistnienia ryzyka powodziowego niezbędne jest, zgodnie z ubezpieczeniową teorią ryzyka (Bac, M. 2009a, s. 7), powstanie niebezpieczeństwa (przyczyny, źródła strat), czyli zagrożenia powodziowego oraz hazardu (warunków umożliwiających realizację ryzyka). Pod pojęciem hazardu można rozumieć czynniki umożliwiające powstanie strat, określane również jako podatność na zagrożenie. Zarządzanie ryzykiem powodziowym zmierzające do ograniczenia ryzyka i skutków powodzi obejmuje następujące funkcje: zapobieganie, przygotowanie, reagowanie, oraz odbudowę. Transfer ryzyka w ujęciu finansowym jest ważnym elementem odbudowy oraz może pełnić istotną rolę w zapobieganiu, dzięki narzuceniu odpowiednich wymogów dotyczących gospodarowania majątkiem. Przedmiotem rozważań w artykule jest transfer ryzyka powodziowego, czyli przeniesienie ryzyka na inny podmiot, w ujęciu finansowym. Wówczas przyjęcie przez dany podmiot ryzyka powodzi oznacza ponoszenie strat mogących wystąpić na danym obszarze (w gospodarstwie) z pewnym prawdopodobieństwem na skutek wystąpienia zjawiska powodzi. Transfer ryzyka powodziowego w ujęciu fizycznym (np. przekierowanie fali powodziowej) jest teoretycznie możliwy w bardzo ograniczonym stopniu i powinien być zawsze dokładnie zaplanowany i przygotowany, a jest to niezmiernie trudne z uwagi na charakter i dynamikę zjawiska powodzi. W tym aspekcie najskuteczniejsze jest zmniejszenie wielkości prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi na danym obszarze (np. poprzez podjęcie zabezpieczeń technicznych) oraz ograniczenie podatności, czyli zwiększenie odporności aktywów wystawionych na zaistnienie niebezpieczeństwa (np. poprzez metody techniczne lub organizacyjne). W kontekście powodzi finansowy transfer ryzyka jest decyzją indywidualną gospodarstwa domowego, podmiotu gospodarczego, organizacji czy też instytucji (zbiorowe formy transferu też są możliwe) dotyczącą przekazania ponoszenia konsekwencji wystąpienia powodzi, czyli jej skutków, wyrażonych finansowo, wybranemu podmiotowi za odpowiednią opłatą (np. składką ubezpieczeniową). W artykule przedstawiono dostępne w Polsce możliwości finansowego transferu ryzyka powodzi oraz metodę i wyniki przeprowadzonego badania mającego na celu analizę korzystania przez mieszkańców z tych dostępnych możliwości. Analiza ta wskazała preferencje mieszkańców terenów zagrożonych wystąpieniem średniego (raz na 100 lat) i wysokiego (raz na 10 lat) ryzyka powodzi dotyczące finansowego transferu ryzyka powodzi. Bazując na wynikach badań wskazano najważniejsze wnioski mogące mieć znaczenie dla zarządzania zasobami wodnymi, zarządzania przeciwpowodziowego, w tym zarządzania kryzysowego. 2. Dostępne w Polsce sposoby transferu ryzyka powodzi W Polsce możliwe jest dokonanie transferu ryzyka powodzi w sposób aktywny - poprzez wykupienie ubezpieczenia - lub w przypadku wystąpienia strat powodziowych w sposób pasywny dzięki uzyskaniu rekompensaty pochodzącej zazwyczaj z budżetu państwa bądź funduszy unijnych. (Dubel, A. 2014; Dubiel, B. 2014) Poprzez ubezpieczenia przekazanie ryzyka może być dobrowolne lub wymuszone jak w przypadku ubezpieczeń obowiązkowych, np. budynków w gospodarstwach rolnych. W przypadku ubezpieczeń rolnych ubezpieczenia dobrowolne obejmują: kompleksowo mienie w gospodarstwach rolnych, mienie ruchome, uprawy rolne, zwierzęta gospodarskie, hodowlę i chów stawowy. Natomiast ubezpieczenia obowiązkowe dotyczą: budynków w gospodarstwach rolnych od ognia i innych zdarzeń losowych, OC z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego, a także z uwzględnieniem dotacji upraw rolnych i zwierząt gospodarskich.

3 Dane na temat liczby polis oraz penetracji rynku ubezpieczeniami od powodzi i innych zdarzeń losowych (ubezpieczenia dobrowolne na poziomie do około 25% - Gaschen, S. 1998, Szumlicz, T. 2007, KNF , a obowiązkowe na poziomie do 90% - Szumlicz, T. 2007, Dubiel, B. 2014) wskazują, iż dobrowolny transfer ryzyka nie jest powszechnie aktywnie dokonywany. 3. Cel i metoda analizy Celem prezentowanych badań było poznanie preferencji dotyczących transferu ryzyka, w szczególności osób, których domy i gospodarstwa wg map zagrożenia i ryzyka powodziowego znajdują się na obszarach o średnim i znacznym ryzyku powodzi. Ambicją badania było również zidentyfikowanie przyczyn dla których ludzie w miejscach występowania takiego ryzyka często nie korzystają z możliwości jego przeniesienia. W zlewniach Dolnej Warty, Górnej Narwi i Soły przeprowadzono ustrukturyzowane wywiady pogłębione, uzyskując odpowiedzi od odpowiednio 165 (Dolna Warta), 168 (Górna Narew) i 167 (Soła) respondentów. Wyróżnione zlewnie zostały wybrane, aby łącznie być reprezentatywne dla obszaru Polski, gdyż sumarycznie charakteryzują się różnorodnością w zakresie parametrów: ekonomicznych, demograficznych, geograficznych, przyrodniczych, zagrożenia i ryzyka powodzi, czy statystyk w zakresie ubezpieczeń od katastrof naturalnych. Przedstawione poniżej wyniki należy interpretować również w odniesieniu do odmiennych reżimów hydrologicznych wybranych zlewni, a w konsekwencji różnego charakteru występujących w tych zlewniach zjawisk powodziowych.

4 Rysunek 1: fragment mapy ryzyka powodziowego w zlewni Soły z zaznaczonym obszarem zalewu o prawdopodobieństwie Q1% wraz z infrastrukturą (M C-d-1 RL). Źródło: Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK), KZGW. Prezentowany na rysunku 1 fragment mapy to mapa ryzyka powodziowego negatywne konsekwencje dla ludności oraz wartości potencjalnych strat powodziowych, przedstawiająca obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest średnie i wynosi raz na 100 lat (Q1%). Kolorem jasno żółtym oznaczano obszary, dla których nie oblicza się strat, a kolorem żółtym obszary na których wartość potencjalnych strat powodziowych jest mniejsza lub równa 1zł/m 2. Kolejno kolorem brązowym oznaczono obszary na których wartość potencjalnych strat powodziowych wynosi pomiędzy 150,01 zł/m 2 a 300 zł/m 2, a kolorem pomarańczowym oznaczano budynki mieszkalne w obszarze zalania wodami powodziowymi o głębokości mniejszej lub równej 2 m. Takie mapy zostały wykorzystane do identyfikacji respondentów. 4. Korzystanie przez interesariuszy z transferu ryzyka poprzez ubezpieczenia - wyniki badań Poniżej przedstawiono wybrane wyniki przeprowadzonych badań społecznych. Z pozostałymi wynikami i szczegółowym opisem metodyki można zapoznać się w publikacji Instrumenty transferu ryzyka powodzi (Dubel, A. 2015). Zidentyfikowane przyczyny podejmowania transferu ryzyka to przede wszystkim awersja do ryzyka oraz wymóg jego przekazania, np. ubezpieczenia obowiązkowe. Wśród przyczyn braku transferu ryzyka, które zostały pozytywnie zweryfikowane w badaniu, wyróżnić można w szczególności: niską świadomość faktycznego ryzyka, brak wiedzy o możliwościach transferu ryzyka, negatywne doświadczenia z ubezpieczeniami (długi proces uzyskiwania odszkodowania, niezrozumienie faktycznych warunków umowy skutkujące wrażeniem uchylania się firm ubezpieczeniowych od wypłaty odszkodowań), a w konsekwencji brak zaufania do instytucji ubezpieczeniowych, a także pogląd o nieopłacalności transferu ryzyka. Na rysunku 2 przedstawiono w ujęciu procentowym odpowiedzi respondentów na pytanie o to czy ich mienie jest zagrożone wystąpieniem powodzi o danym prawdopodobieństwie, zgodnym z mapami ryzyka powodzi.

5 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dolna Warta Górna Narew Soła NIE TAK Rysunek 2: Odpowiedzi respondentów na pytanie o świadomość, że ich mienie jest zagrożone wystąpieniem powodzi o danym prawdopodobieństwie, zgodnym z mapami ryzyka powodzi. Źródło: opracowanie własne Na pytanie czy Pana/Pani postawę wobec ryzyka powodzi opisuje stwierdzenie oczekuję że państwo (rząd/samorząd) zabezpieczą mnie przed ryzykiem powodzi 7% respondentów w zlewni Dolnej Warty, 10% w zlewni Górnej Narwi i 6% w zlewni Soły odpowiedziała twierdząco. Równocześnie 6% respondentów w zlewni Dolnej Warty, 4% w zlewni Górnej Narwi i 10% w zlewni Soły zdecydowanie zaprzeczyła, że taka postawa ich dotyczy. Jednocześnie 3% respondentów w zlewni Dolnej Warty, 1% w zlewni Górnej Narwi i 11% w zlewni Soły wskazała, ze ich postawę wobec ryzyka powodzi opisuje stwierdzenie chcę podjąć zabezpieczenia wspólnie z sąsiadami i myślę, że mi się to uda. Dwukrotnie więcej respondentów wyraziło chęć podjęcia zabezpieczeń z sąsiadami, ale uważali, że nie udałoby się zrealizować takiego zamierzenia. Na rysunkach 3, 4 i 5 przedstawiono udział procentowy odpowiedzi respondentów, u których wystąpiły straty powodziowe na pytanie Jak finansowane były(by) Pana/Pani straty powodziowe?.

6 Dolna Warta Środki własne Dotacja z budżetu państwa Ubezpieczenia 36% 59% 5% Rysunek 3: Źródła finansowania strat wg respondentów w zlewni Dolnej Warty. Górna Narew Środki własne Dotacja z budżetu państwa Ubezpieczenia 42% 54% 4% Rysunek 4: Źródła finansowania strat wg respondentów w zlewni Górnej Narwi. 12% Soła Środki własne Dotacja z budżetu państwa Ubezpieczenia 23% 65% Rysunek 5: Źródła finansowania strat wg respondentów w zlewni Soły.

7 Przedstawione na rysunkach 3, 4 i 5 wyniki w kontekście całości przeprowadzonej analizy i wywiadów pogłębionych 2 zinterpretować można, iż największe zaufanie do instytucji ubezpieczeniowych i pozytywne doświadczenia maja osoby z obszaru Dolnej Warty. Na obszarze Górnej Narwi zaufanie to jest najmniejsze, natomiast tam gdzie powodzie o danym prawdopodobieństwie faktycznie występują częściej (zlewnia Soły) jest instytucjonalnie ograniczony dostęp do możliwości ubezpieczenia. Z dotacji z budżetu państwa korzystało niewiele osób, najwięcej w zlewni Soły, gdzie skala zjawiska powodzi w przypadku jej wystąpienia jest większa. Równocześnie jednak przy braku dostępności ubezpieczeń i zawsze niepewnych dotacjach mieszkańcy w największym stopniu w finansowaniu strat korzystają ze środków własnych. Przeprowadzone badania społeczne wykazały, iż mieszkańcy są zdenerwowani swoją bezradnością oraz jak twierdzą zbyt małą pomocą ze strony państwa w przypadku braku możliwości przekazania ryzyka do ubezpieczenia. Ludzie zazwyczaj krytycznie oceniają władze i techniczne zabezpieczenia. Chętniej korzystaliby z ubezpieczeń, gdyby nie mieli negatywnych doświadczeń i braku zaufania do instytucji ubezpieczeniowych. 5. Dyskusja wyników Otrzymane wyniki można próbować wyjaśniać i interpretować na gruncie znanych w literaturze naukowej eksperymentów i teorii: - efekt odbicia (teoria perspektywy) w przypadku prognozowanych (a w kontekście powodzi prawdopodobnych) strat ludzie mają mniejszą awersję do ryzyka (chętniej ryzykują) licząc na to, że czarny scenariusz się nie sprawdzi, - bierna postawa w zabezpieczaniu swojego majątku, wynikająca z krótkowzrocznego myślenia (natural disasters syndrome), - złudne poczucie bezpieczeństwa (moral hazard), gdy podjęte zabezpieczenia lub transfer ryzyka wpływa na wzrost zainwestowania na obszarach zalewowych, - niespójność czasowa (time inconsistency) niekonsekwentna polityka, która stanowi dodatkowy czynnik niepewności przy podejmowaniu decyzji (np. dotyczących transferu ryzyka) i prowadzi do braku zaufania do wprowadzanych rozwiązań. Inne badania ankietowe dotyczące ubezpieczeń wskazują, iż co trzeci ankietowany posiada ubezpieczenie w zakresie podstawowym (ubezpieczenie gospodarstw rolnych) lub obejmujące również ryzyko powodzi. ( Zastosowanie analizy wielokryterialnej, 2014) To samo badanie wykazało, iż niewielkiej część ankietowanych odmówiono ubezpieczenia. Ponadto, mieszkańcy nie są zainteresowani zakupem zabezpieczeń mobilnych na drzwi czy okna, natomiast w przypadku otrzymania dofinansowania mogliby rozważyć podjęcie takich zabezpieczeń. ( Zastosowanie analizy wielokryterialnej, 2014) Badanie świadomości ubezpieczeniowej posiadaczy nieruchomości na terenach o wysokim zagrożeniu klęskami żywiołowymi (Bac, M. 2009b, Bac, M. 2009c) wykazało, iż najważniejszymi powodami dla ubezpieczenia domów i mieszkań jest poczucie bezpieczeństwa, w dalszej kolejności otrzymanie odszkodowania, tradycje rodzinne i namowa agenta. Z kolei argumentami za nieubezpieczaniem są: brak pieniędzy, brak potrzeby ubezpieczenia, ubezpieczyciel nie wypłaca pieniędzy, czy to iż otoczenie nie ubezpiecza się. Zdecydowana większość pozytywnie oceniła swój dostęp do oferty ubezpieczeniowej. Należy zwrócić uwagę, 2 Pytania pogłębiające dotyczyły m.in. zadowolenia z tego sposobu finansowania strat, jego dostępności i poziomu satysfakcji z otrzymanych warunków.

8 że na przestrzeni lat od przeprowadzenia cytowanego badania firmy ubezpieczeniowe jeszcze lepiej rozpoznały ryzyko i część dostępnych wcześniej ofert została ograniczona. Jednym z wyników prezentowanych w poprzednim rozdziale był wyrażany przez respondentów pogląd o nieopłacalności transferu ryzyka. Decyzja o transferze wiąże się z analizą opłacalności dokonywaną indywidualnie przez podmioty (osoby fizyczne, firmy, organizacje). W tabeli 1 przedstawiono kilka przykładowych symulacji efektywności finansowej transferu ryzyka z punktu widzenia hipotetycznego gospodarstwa domowego dla różnych prawdopodobieństw wystąpienia powodzi. Scenariusze zróżnicowano również wg podatności majątku na zniszczenia. Tabela 1: Przykładowe symulacje efektywności finansowej z transferu ryzyka hipotetycznego gospodarstwa domowego prawdopodobieństwo [%] Q0,2% Q1% Q10% oszacowane straty maksymalne Scenariusz A [zł] oszacowane straty średnie Scenariusz B [zł] oszacowane straty niskie Scenariusz C [zł] prawdopodobna roczna strata (Scenariusz A) [zł] prawdopodobna roczna strata (Scenariusz B) [zł] prawdopodobna roczna strata (Scenariusz C) [zł] roczny koszt składki ubezpieczeniowej [zł] koszt składki ubezpieczeniowej 300zł w okresie 30 lat obliczony jako FV przy stopie procentowej 3% [zł] , , ,80 straty uwzględniające prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi w 30 letnim okresie analizy (Scenariusz A) straty uwzględniające prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi w 30 letnim okresie analizy (Scenariusz B) straty uwzględniające prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi w 30 letnim okresie analizy (Scenariusz C) Źródło: opracowanie własne Jedynie podkreślone w tabeli 1 szacowane wartości prawdopodobnej rocznej straty przewyższają wartość rocznej składki wskazując na opłacalność ubezpieczenia przy przyjętych założeniach. Należy pamiętać, ze szacowane zyski są wartościami probabilistycznymi, inaczej niż faktycznie ponoszone koszty, stąd podjęcie decyzji wiąże się z indywidualnym poziomem awersji do ryzyka. 6. Implikacje dla zarządzania zasobami wodnymi i zarzadzania przeciwpowodziowego Najważniejsze wnioski, wynikające z przeprowadzonych wywiadów pogłębionych z mieszkańcami i przeprowadzonych analiz, mogące mieć znaczenie dla strategicznego zarządzania zasobami wodnymi, zarządzania przeciwpowodziowego, w tym zarządzania kryzysowego przedstawiono poniżej. Istnieje potencjał wśród badanych mieszkańców do podejmowania decyzji o finansowym transferze ryzyka korzystnych indywidualnie, ale również korzystnych z punktu widzenia oszczędności w wydatkowaniu rezerw celowych z budżetu państwa. Przyjęcie stałych reguł dotyczących odszkodowań i zakresu odpowiedzialności państwa oraz konsekwentne wprowadzanie skonsultowanych ze społeczeństwem rozwiązań przyczyni się

9 do wzrostu zaufania społecznego i lepszej jakości podejmowanych przez mieszkańców decyzji o indywidualnym transferze ryzyka. Ważnymi cechami przyjmowanych rozwiązań i zasad jest ich transparentność i prostota, tak aby były podatne na nadużycia i zrozumiałe. Powinny być one równocześnie spójne w wielu obszarach tworzonego prawa (np. zagospodarowanie przestrzenne, polityka wodna, rolna, etc.), aby wyeliminować zjawisko hazardu moralnego (złudnego poczucia bezpieczeństwa). Finansowanie jest postrzegane jako podstawowa bariera ochrony środowiska, a w praktyce realizacji, konstytucyjnie obowiązującej, zasady rozwoju zrównoważonego, a także polityki ekologicznej państwa w zakresie gospodarki wodnej. (Preisner, L. 2008; Pindór, T. 2008) Stąd finansowy transfer ryzyka powodzi może prowadzić do poprawy tej sytuacji dzięki możliwości odbudowy infrastruktury. Transfer ryzyka w ujęciu finansowym jest ważnym elementem odbudowy majątku, ale należy w miarę możliwości ograniczać posadowienie zabudowy i infrastruktury w miejscach, gdzie często są one narażone na straty. Transfer ryzyka w ujęciu finansowym może pełnić istotną rolę w zapobieganiu, dzięki narzuceniu odpowiednich wymogów dotyczących gospodarowania majątkiem. 7. Podsumowanie Pojawiające się z dużą częstotliwością katastrofy naturalne i prawdopodobna kontynuacja tego trendu w przyszłości nadal wymagają opracowania efektywnych i systemowych sposobów transferu ryzyka, które umożliwią uzyskanie indywidualnych i społecznych korzyści. W tym kontekście poznanie preferencji dotyczących transferu ryzyka mieszkańców oraz powodów korzystania i przyczyn braku korzystania przez nich z dostępnych instrumentów transferu ryzyka jest zaproszeniem do dyskusji nad wnioskami i formułowania zaleceń mogących mieć znaczenie dla zarządzania zasobami wodnymi, zarządzania przeciwpowodziowego, w tym zarządzania kryzysowego. 8. Podziękowania Składam serdecznie podziękowania dla życzliwych respondentów, którzy chętnie z nami rozmawiali. Szczególne podziękowania dla studentów Wydziału Zarządzania, którzy współprowadzili badania społeczne na obszarach zlewnii Dolnej Warty, Górnej Narwi oraz Soły. Badania przeprowadzono w ramach projektu, który został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/ Bibliografia [1] Bac M. (2009a). Zarządzanie nieruchomościami w kontekście zdarzeń katastroficznych. Świat Nieruchomości, (1(67)), [2] Bac M. (2009b) Świadomość ubezpieczeniowa posiadaczy nieruchomości w świetle badań ankietowych cz. I. Świat Nieruchomości, Kraków, nr 69, s [3] Bac M. (2009c) Świadomość ubezpieczeniowa posiadaczy nieruchomości w świetle badań ankietowych cz. II. Świat Nieruchomości, Kraków, nr 70, s [4] Biuletyny Kwartalne. Rynek ubezpieczeń KNF. [5] Dubel A. (2014) Analiza cech ryzyka powodzi pod kątem projektowania instrumentów transferu tego ryzyka. Ekonomia i Środowisko. nr 49 (2) Pp

10 [6] Dubel A. (2015) Instrumenty transferu ryzyka powodzi. Wyd. AGH, Kraków. [7] Dubiel B. (2014) Ubezpieczenie jako metoda zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 804, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 67, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s ; [8] Gaschen S., Hausmann P., Menzinger I., Schaad W. (1998) Floods An Insurable Risk? A Market Survey, Swiss Re, Zurich. [9] Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK), KZGW, dostęp [10] Pindór T. (2008) Financing Environmental Projects in Poland in the Context of Sustainable Development Criteria of Industrial Sectors, Polish Journal of Environmental Studies, Wyd. Hard Olsztyn, Vol. 17, No. 3A. [11] Preisner L. (2008) Analysis of the Financial Outlays Structure for Environmental Protection in Poland, Polish Journal of Environmental Studies, Wyd. Hard Olsztyn, Vol. 17, No. 3A. [12] Szumlicz T. (2007) Ubezpieczenia [w:] Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport (red. nauk. J. Czapiński, T. Panek). Warszawa [13] Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, DzU 2003, nr 124, poz z późn. zm. [14] Ustawa z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego, DzU 2008, nr 170, poz z późn. zm. [15] Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, DzU 2005, nr 150, poz z późn. zm. [16] Zastosowanie analizy wielokryterialnej do wyboru preferowanego wariantu ochrony przeciwpowodziowej w zlewni wykorzystywane w analizach planistycznych regionu wodnego górnej Wisły. ARUP, BCE, KV Projekty Inżynieryjne i Architektoniczne, MGGP, Kraków 2014.