ROZDZIAŁ 22 KORZYSTANIE Z KART KREDYTOWYCH A WYDATKI GOSPODARSTW DOMOWYCH

Transkrypt

1 Agnieszka Wałęga Grzegorz Wałęga ROZDZIAŁ 22 KORZYSTANIE Z KART KREDYTOWYCH A WYDATKI GOSPODARSTW DOMOWYCH Wprowadzenie W ostatnich latach znacznej ewolucji uległy modele zachowań polskich gospodarstw domowych. Zmieniła się nie tylko struktura wydatków, ale także źródła ich finansowania. Wpływ na to ma niewątpliwie transformująca się gospodarka Polski oraz szereg procesów obserwowanych w skali globalnej. Szybki rozwój technik informacyjnych przyspiesza i ułatwia przeprowadzanie operacji gospodarczych. Jedną z ciekawych i obserwowanych już od dłuższego czasu zmian we wzorcach zachowań gospodarstw domowych jest wykorzystywanie przez nie elektronicznych instrumentów płatniczych, a zwłaszcza kart kredytowych. Celem artykułu jest analiza porównawcza struktury wydatków gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych oraz gospodarstw, które tego instrumentu nie używają. Podjęto również próbę określenia wpływu posiadania karty kredytowej na poziom wydatków gospodarstw domowych. Główną tezą artykułu jest stwierdzenie, że korzystanie z kart kredytowych pozwala gospodarstwom domowym przejść na wyżej położoną ścieżkę konsumpcji niż wynika to z aktualnego poziomu dochodów. Dodatkowym problemem badawczym jest określenie czy użytkownicy kart kredytowych w Polsce to gospodarstwa o wyższym statusie materialnym niż przeciętny. Badania przeprowadzono na postawie studiów literatury przedmiotu. Do weryfikacji hipotezy badawczej wykorzystano dane pochodzące z Narodowego Banku Polskiego oraz z badania budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w 2005 r. Pojęcie karty kredytowej Karta płatnicza jest narzędziem, za pośrednictwem którego dokonywane są płatności głównie o charakterze detalicznym. Zgodnie z art. 4, ust. 1, pkt. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm.) kartę płatniczą definiuje się jako kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, upoważniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu, także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu 1. Z punktu widzenia sposobu rozliczania transakcji, karty płatnicze można podzielić na: debetowe, kredytowe i obciążeniowe (charge). W przypadku pierwszego rodzaju kart kwota transakcji wykonywanej kartą nie może przekroczyć salda rachunku, który jest obciążany. Rozliczenie transakcji wykonanej z użyciem tego rodzaju karty dokonywane jest natychmiast po otrzymaniu przez bank informacji o jej przeprowadzeniu. Karta kredytowa i obciążeniowa to instrumenty, które umożliwiają posiadaczowi korzystanie ze środków do wysokości limitu 1 W literaturze można spotkać pogląd, że analiza ustawowej definicji karty płatniczej w aspekcie semantycznym i funkcjonalnym jest błędna, ponieważ karty płatnicze oprócz możliwości zapłaty za towary i usługi umożliwiają także pobieranie z bankomatów kwot pieniężnych (por. np. (Stecki, 1998, s ).

2 216 Agnieszka Wałęga, Grzegorz Wałęga kredytowego określonego przez wystawcę. W przypadku karty typu charge spłata całości zadłużenia musi nastąpić w terminie określonym przez bank. Karta kredytowa pozwala natomiast konsumentowi na zaciągnięcie zobowiązania na dłużej niż jeden okres rozliczeniowy. W takim przypadku co miesiąc wymagana jest spłata jedynie minimalnej kwoty 2. Teoretyczne przesłanki korzystania z kart kredytowych przez gospodarstwa domowe Karty kredytowe odgrywają coraz większą rolę we współczesnej gospodarce. Początkowo wprowadzane były one jako instrumenty stricte kredytowe. Z czasem stały się ważnym i popularnym instrumentem płatniczym. Wynika to z faktu, że karty kredytowe zapewniają korzyści wszystkim podmiotom w gospodarce nie tylko konsumentom, ale także pośrednikom, bankom oraz punktom akceptującym karty (Chakravorti, 2003, s. 50). Z punktu widzenia gospodarstw domowych karty kredytowe spełniają dwie podstawowe funkcje: płatniczą i kredytową. Ułatwiają one konsumentom dokonywanie zakupów, stanowiąc przy tym względnie bezpieczny i wygodny środek płatniczy. Nie bez znaczenia są także niskie koszty (lub nawet ich brak) korzystania z kart kredytowych. Często oferowane usługi dodatkowe (np. rabaty, ubezpieczenia) oraz możliwość skorzystania z bezodsetkowego okresu (grace period) 3 dodatkowo zachęcają gospodarstwa domowe do użycia ich jako środka płatniczego. Przeprowadzone w USA badania wskazują, że konsument mając do wyboru zapłatę kartą kredytową lub innym instrumentem płatniczym (gotówka, czek, karta debetowa) skorzysta raczej z pierwszego sposobu z uwagi na wyżej wskazane korzyści (Chakravorti, 1997, s. 8). Dodatkowo funkcja płatnicza kart kredytowych wzmacniana jest przez rozwiązania zwiększające bezpieczeństwo takich transakcji 4. Za pomocą kart kredytowych gospodarstwa domowe zyskują także możliwość pobierania pieniędzy z bankomatów, a nawet w niektórych placówkach detalicznych 5. W ten sposób posiadacze kart płatniczych mają dostęp do gotówki praktycznie o każdej godzinie, w dowolnym dniu tygodnia. Jednocześnie korzystanie z kart kredytowych zapewnia konsumentom dostęp do dodatkowego zasobu środków, które mogą przeznaczyć na sfinansowanie wydatków. Pozwala to gospodarstwom domowym na większą konsumpcję bieżącą niż wynikałoby to z uzyskiwa- 2 W przeważającej większości kart kredytowych wydawanych w Polsce minimalna wymagana przez wystawcę karty kwota spłaty wynosi 5% kwoty zadłużenia, czyli całkowita spłata zaciągniętego zadłużenia (zakładając tylko minimalne wymagane kwoty spłaty) może trwać nawet kilka lat. 3 Pojęcie grace period (okres bezodsetkowy, okres prolongaty) w praktyce rozumiane jest w węższym i szerszym znaczeniu. Grace period w szerszym rozumieniu liczony jest od pierwszego dnia każdego cyklu rozliczeniowego i zazwyczaj wynosi średnio ponad 50 dni. Grace period w węższym rozumieniu liczony jest od dnia następującego po ostatnim dniu każdego cyklu rozliczeniowego, tj. dniu wystawienia wyciągu z rachunku karty (Kowalczyk, 2006, s. 45). 4 Zgodnie z art. 28, ust. 2 ustawy z dn. 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. z 2002 r. nr 169, poz. 1385, z późn. zm.) posiadacza karty płatniczej obciążają operacje dokonane z użyciem utraconej karty płatniczej, ale tylko do momentu zgłoszenia wydawcy faktu utraty karty. Górna granica odpowiedzialności posiadacza karty została określona na stanowiącą równowartość w złotych kwotę 150 euro. Dodatkowym zabezpieczeniem dla konsumenta, zgodnie z art. 22 powołanej powyżej ustawy, jest obowiązek przyjmowania przez wydawcę przez całą dobę zgłoszeń posiadaczy kart płatniczych o utracie lub zniszczeniu karty płatniczej. Oprócz normatywnych uregulowań prawnych, wydawcy kart proponują często dodatkowe ubezpieczenie towarów zakupionych kartą lub też gotówki pobranej z bankomatu. 5 Na początku września 2006 r. została uruchomiona w Polsce usługa Visa Cashback, dzięki której przy okazji płacenia za codzienne zakupy można wygodnie podejmować niewielkie kwoty pieniędzy (do 200 złotych) z kasy sklepu. Warto zauważyć, że w Wielkiej Brytanii możliwość podejmowania gotówki przy płaceniu kartami Visa funkcjonuje już od niemal 20 lat i jest bardzo popularna wśród posiadaczy kart debetowych. W USA odsetek korzystających z usługi cashback wynosi ponad 50% posiadaczy kart debetowych (Usługa Visa Cashback..., 2007).

3 Korzystanie z kart kredytowych a wydatki gospodarstw domowych 217 nych w danym okresie dochodów i posiadanych aktywów. W tym aspekcie karty kredytowe umożliwiają gospodarstwom domowym dokonywanie wyboru międzyokresowego zgodnie ze swoimi preferencjami (Barro, 1997, s ); (Varian, 2002, s ). Korzystanie z karty kredytowej pozwala gospodarstwom domowym na zaciągnięcie niezabezpieczonego kredytu w punkcie sprzedaży do limitu określonego przez wystawcę karty. Uzyskany przez gospodarstwo domowe za pomocą tego rodzaju instrumentu kredyt przeznaczany jest głównie na cele konsumpcyjne 6. Zadłużenie zaciągnięte kartą kredytową nosi cechy kredytu rewolwingowego czyli takiego, który może być wielokrotnie zaciągany i spłacany w trakcie trwania umowy kredytowej. Równocześnie kredyty zaciągane kartą kredytową mogą mieć charakter długoterminowy, w przeciwieństwie do kredytów zaciąganych kartą obciążeniową (charge), które zawsze mają charakter krótkoterminowy. Gospodarstwa domowe korzystające z kart kredytowych można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich convenience users wykorzystuje wyłącznie funkcję płatniczą kart kredytowych, a powstałe w trakcie miesiąca zadłużenie spłaca w całości przed końcem okresu bezodsetkowego. Druga grupa gospodarstw domowych oprócz funkcji płatniczej wykorzystuje karty jako instrument kredytowy. Osoby nie spłacające w całości długu wynikającego z użytkowania karty kredytowej w literaturze zwane są revolvers (Johnson, 2004, s. 3 8). Na decyzję o korzystaniu przez gospodarstwo domowe z karty kredytowej ma wpływ wiele czynników. Jednym z najistotniejszych są koszty związane z użytkowaniem karty kredytowej. Składają się na nie: oprocentowanie kredytu kartowego, opłaty za wydanie i/lub używanie karty oraz składki z tytułu obowiązkowych i/lub fakultatywnych ubezpieczeń dodawanych do kart kredytowych (Kowalczyk, 2006). Nie bez znaczenia jest także posiadanie przez ubiegającego się o wydane karty zdolności kredytowej, a więc uzyskiwanie odpowiedniego poziomu dochodów i/lub posiadanie majątku. Oprócz czynników o charakterze ekonomicznym, wpływ na korzystanie z kart kredytowych mają aspekty psychologiczne i marketing bankowy. Klienci zazwyczaj nie lubią się zadłużać, a karta kredytowa, nawet poprzez samą nazwę, kojarzy im się z narastającymi zobowiązaniami wobec banków. Jednakże odpowiednio skonstruowany komunikat marketingowy stara się neutralizować obawy związane z korzystaniem z kart kredytowych. Eksponowana jest raczej możliwość zaspokojenia potrzeb, których nie można by zaspokoić ze środków własnych 7. Podkreśla się przy tym dodatkowe zalety kart kredytowych (np. długi okres bezodsetkowy, promocyjnie obniżone oprocentowanie, zniżki, itp.). Na decyzję o posiadaniu karty kredytowej, szczególnie w krajach, w których poszczególne systemy kart kredytowych nie stanowią jeszcze powszechnego elementu obrotu bezgotówkowego, wpływ mają także względy prestiżowe (Stecki, 1998, s. 30). Korzystanie z tzw. złotych kart kredytowych pozwala ich posiadaczom na podniesienie lub potwierdzenie pozycji zawodowej i statusu społecznego. Wśród czynników sprzyjających rosnącemu zainteresowaniu kartami kredytowymi wymienia się także wzrost zapotrzebowania na elektroniczne instrumenty płatnicze wykorzystywane w handlu internetowym (Johnson, 2004, s. 5). Reasumując można uznać, że współcześnie karty kredytowe są nie tylko narzędziem zwiększania siły nabywczej gospodarstw domowych, ale również kreują styl życia i model 6 Karty kredytowe w Polsce wykorzystywane są przede wszystkim przez gospodarstwa domowe nieprowadzące działalności gospodarczej. Zadłużenie przedsiębiorców i rolników indywidualnych związane z wykorzystaniem przez nich kart kredytowych w latach wynosiło średnio tylko 0,6% wartości kredytów kartowych (szacunki własne na podstawie danych NBP). 7 Liczne badania wskazują, że większość konsumentów decydując się na korzystanie z karty kredytowej zakłada a priori spłatę całości zadłużenia w okresie bezodsetkowym. W związku z tym konsumenci rzadko zwracają uwagę na oprocentowanie kredytu związanego z kartą. Konsekwencją tego jest zaciąganie przez gospodarstwa domowe drogich kredytów, co pozwala zrekompensować bankom koszty usług dodatkowych oferowanych wraz z kartą kredytową (Cargill, Wendel, 1996, s ); (Draut, Silva, 2003).

4 218 Agnieszka Wałęga, Grzegorz Wałęga konsumpcji (Bernthal, Crockett, Rose, 2005). Rynek kart kredytowych w Polsce Krajowy rynek kart płatniczych zaczął rozwijać się w Polsce dopiero w latach 90. ubiegłego wieku 8. Przemiany w systemie bankowym pozwoliły bankom zaoferować nowe rodzaje produktów i usług pierwsze karty bankomatowe i płatnicze (VISA) zaczęto wydawać w 1991 r. Dopiero w 1995 r. Bank Polska Kasa Opieki SA zaoferował swoim klientom pierwszą bankową kartę kredytową Partner o zasięgu krajowym. Początkowo umiarkowane zainteresowanie klientów tymi instrumentami płatniczymi wynikało przede wszystkim z braku odpowiedniej infrastruktury technicznej akceptującej płatności kartami 9. Większą dynamikę liczby wydanych kart kredytowych oraz wolumenu dokonywanych przy ich użyciu transakcji da się zaobserwować po 2000 r. Na koniec 2006 r. wyemitowanych było prawie 6,5 mln kart kredytowych, co stanowiło ponad ¼ wszystkich kart płatniczych będących w obiegu (rysunek 1). Rosnąca popularność kart kredytowych wśród gospodarstw domowych odbiła się także na wzroście liczby i wartości wykonywanych nimi transakcji. W ciągu ostatnich 6 lat liczba transakcji kartami kredytowymi zwiększyła się blisko 12-krotnie (do 27,3 mln na koniec 2006 r.). W ujęciu wartościowym odnotowano wzrost ponad 9-krotny (do 4,5 mld zł). Warto przy tym zauważyć, że udział transakcji (zarówno ilościowo, jak i wartościowo) kartami kredytowymi w rynku kart płatniczych ogółem jest znacznie mniejszy niż wspomniane powyżej 25%. W IV kwartale 2006 r. transakcje wykonane kartami kredytowymi stanowiły 11,2% ogólnej liczby transakcji kartami płatniczymi oraz 7,5% w ujęciu wartościowym. Wynika to z faktu, że w Polsce dominują karty debetowe, które ciągle jeszcze wykorzystywane są do pobierania gotówki z bankomatów, co zawyża średnią wartość transakcji (Informacja..., 2007). Rysunek 1. Liczba wyemitowanych kart kredytowych i ich udział (%) w rynku kart płatniczych w Polsce w latach % % 20% 15% 10% 5% 0% liczba wyemitowanych kart kredytowych (tys. szt.) udział % w rynku kart płatniczych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP oraz (Informacja..., 2007). 8 Historia kart płatniczych w Polsce sięga końca lat 60. XX wieku. Były to jednak karty wydawane przez banki zagraniczne, którymi turyści mogli regulować swoje płatności w bardzo ograniczonym zakresie. Niewiele jednak było w Polsce miejsc, w których można było płacić kartami. Były to głównie placówki związane z biurem podróży Orbis, ekskluzywne hotele i restauracje (Rynek kart..., 2003, s. 6). 9 Rozwój infrastruktury technicznej akceptującej płatności kartami można scharakteryzować poprzez analizę zmiany liczby bankomatów oraz punktów handlowo-usługowych, które akceptują płatności kartami. W III kwartale 2006 r. w Polsce zainstalowanych było 9400 bankomatów (wobec 91 funkcjonujących w 1993 r.). Liczba placówek honorujących płatności kartami wzrosła w Polsce z 19 tys. w 1995 r. do ponad 136 tys. (na koniec 2006 r.).

5 Korzystanie z kart kredytowych a wydatki gospodarstw domowych 219 Rysunek 2. Tempo zmian wielkości zadłużenia osób prywatnych z tytułu wybranych rodzajów kredytów w latach (styczeń 2002 = 100) 375% 325% 275% 225% 175% 125% 75% 25% -25% karty kredytowe kredyty w rach. bieżącym ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP. kredyty ratalne ogółem kredyty ogółem Rynek kart kredytowych w Polsce można scharakteryzować także poprzez analizę wielkości zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów związanych z funkcjonowaniem kart kredytowych. Jak wynika z rysunku 2 w ostatnich latach dynamika zadłużenia wśród osób prywatnych z tytułu kredytów kartowych znacznie przekracza dynamikę zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek ogółem, a także kredytów w rachunku bieżącym. Jednocześnie od kilku lat obserwowane jest zmniejszanie się zadłużenia z tytułu kredytów ratalnych i zastępowanie ich kredytami związanymi z kartami kredytowymi (Wałęga, 2006, s. 82). Wskazaną powyżej tendencję tłumaczyć można przede wszystkim większą funkcjonalnością kart kredytowych. Karty kredytowe pozwalają, co zostało już wcześniej wspomniane, na uzyskanie kredytu odnawialnego, zarówno w formie bezgotówkowej jak i gotówkowej praktycznie na dowolny cel. Zaciągnięcie kredytu kartą nie wymaga przy tym każdorazowej weryfikacji zdolności kredytowej przez kredytodawcę. Można przypuszczać, że na wzrost zainteresowania kartami kredytowymi w ostatnich latach ma także wpływ przełamywanie barier psychologicznych przed zaciąganiem kredytów i coraz lepsza sytuacja gospodarki na poziomie mikro- i makroekonomicznym. Charakterystyka gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych W opracowaniu wykorzystano dane dotyczące indywidualnych gospodarstwach domowych, pochodzące z badania budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonego w 2005 r. przez Główny Urząd Statystyczny. Pełny zbiór obejmuje obserwacji gospodarstw domowych. Na podstawie tych danych wyodrębniono gospodarstwa korzystające z kart kredytowych. Zaliczono do nich te gospodarstwa, które co najmniej raz dokonały transakcji kartą kredytową 10. Zbiór gospodarstw korzystających z kart kredytowych liczy 876 jed- 10 Zbiór danych obejmuje jedynie gospodarstwa domowe, które były aktywnymi użytkownikami kart kredytowych, czyli co najmniej raz dokonały transakcji kartą kredytową w badanym miesiącu. Posiadane dane nie pozwalają zidentyfikować tzw. biernych użytkowników kart kredytowych, czyli tych gospodarstw, które karty kredytowe posiadają, ale w miesiącu badania z nich nie korzystały. Interpretację wyników należy zatem traktować z ostrożnością.

6 220 Agnieszka Wałęga, Grzegorz Wałęga nostek, co stanowi 2,5% wszystkich gospodarstw domowych badanej próby. Dane liczbowe pozwalają analizować kształtowanie się miesięcznych dochodów oraz poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych w świetle ich cech społecznoekonomicznych i demograficznych. Sytuację materialną rodziny charakteryzować można za pomocą wysokości dochodu rozporządzalnego i ogólnego poziomu wydatków (w tym konsumpcyjnych) wyrażonych w złotych na jedną osobę w gospodarstwie domowym. W tabeli 1 przedstawiono ogólne informacje na temat sytuacji materialnej gospodarstw domowych korzystających i niekorzystających z kart kredytowych w 2005 r. Dochód rozporządzalny w gospodarstwach korzystających z kart kredytowych kształtował się na poziomie 1512,94 zł i był zdecydowanie wyższy od średniego dochodu dla gospodarstw, które z kart kredytowych nie korzystały (o blisko 80%). Jednocześnie 10% gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych posiada dochód rozporządzalny na poziomie co najmniej 2884,50 zł. Wartość ta dla gospodarstw nie posługujących się kartą kredytową jest prawie o połowę niższa. Należy zaznaczyć, że wartości wszystkich charakterystyk liczbowych dotyczących zasobów finansowych gospodarstw domowych, których członkowie korzystają z kart kredytowych są wyższe niż w przypadku gospodarstw niekorzystających z tego instrumentu 11. Na tej podstawie można przypuszczać, że użytkownikami kart kredytowych są gospodarstwa domowe o wyższym statusie ekonomicznym. Tabela 1. Ogólne informacje o sytuacji finansowej gospodarstw domowych w 2005 r. Wyszczególnienie Średnia Mediana Decyl 1 Decyl 9 Vs (%) Gospodarstwa domowe korzystające z kart kredytowych Dochód na osobę 1512, ,17 568, ,50 76,33 Wydatki na osobę 1426, ,11 505, ,43 100,00 Wydatki konsumpcyjne na osobę 1367, ,90 497, ,18 101,52 Gospodarstwa domowe niekorzystające z kart kredytowych Dochód na osobę 842,77 706,67 312, ,63 81,75 Wydatki na osobę 766,19 618,56 285, ,97 81,31 Wydatki konsumpcyjne na osobę 728,21 593,85 280, ,62 80,23 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. W celu scharakteryzowania frakcji gospodarstw domowych używających kart kredytowych przeprowadzono analizę struktury tych gospodarstw według różnych cech społecznodemograficznych. Największa grupa gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych ponad 39% pochodziła z miast powyżej 500 tys. mieszkańców (tabela 2). W małych miastach zlokalizowany był najniższy odsetek gospodarstw posiadających karty kredytowe (5,82%). Sytuacja ta może być związana z faktem, że w małych miastach jest stosunkowo niewiele miejsc, gdzie akceptowane są transakcje kartami. Warto również zaznaczyć, że ponad 13% gospodarstw posługujących się kartą kredytową to gospodarstwa zlokalizowane na wsi. W znacznej części są to gospodarstwa zamieszkujące obrzeża wielkich aglomeracji miejskich, co tłumaczyłoby ich relatywnie wysoki odsetek w tej grupie gospodarstw (gospodarstwa domowe rolników stanowią tylko 0,23% gospodarstw korzystających z kart) Warto zauważyć, że w tych gospodarstwach wszystkie omawiane zmienne charakteryzują się dużym zróżnicowaniem (współczynnik zmienności większy niż 70%). Sytuację tę determinuje duże rozproszenie wydatków (maksymalna kwota wydatków na osobę to ,89 zł) i dochodów (maksymalny dochód na osobę to 8.843,87 zł). 12 Struktura wszystkich gospodarstw domowych objętych badaniem ( obserwacji) według klasy miejsco-

7 Korzystanie z kart kredytowych a wydatki gospodarstw domowych 221 Tabela 2. Struktura gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych według klasy miejscowości, grupy społeczno-ekonomicznej i poziomu wykształcenia Klasa miejscowości udział Grupy społecznoekonomiczne % % udział udział Wykształcenie % > 500 tys. 39,27 pracowników nierobotzjalne co najwyżej gimna- 56,51 1, tys. 18,38 pracowników robotniczycwe zasadnicze zawodo- 15,41 11, tys. 7,88 emerytów 11,76 średnie ogólne 8, tys. 15,30 pracujących na wł. rachunek 10,16 średnie zawodowe 28,24 < 20 tys. 5,82 rencistów 3,54 wyższe 49,54 wieś 13,36 utrzymujących się z niezarob. źródeł 2,40 rolników 0,23 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Gospodarstwa domowe korzystające z kart kredytowych to przede wszystkim gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych (56%) i robotniczych (15%). Gospodarstwa domowe utrzymujące się z pracy na własny rachunek stanowią tylko 10% gospodarstw korzystających z kart kredytowych. Najmniejszy natomiast udział wśród gospodarstw korzystających z kart kredytowych stanowią gospodarstwa rolników, gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł oraz rencistów 13. Rozpatrując strukturę gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych względem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego 14 możemy zauważyć, że w prawie połowie gospodarstw głową rodziny jest osoba z wyższym wykształceniem. Blisko 40% stanowią gospodarstwa osób z wykształceniem zawodowym (średnim lub zasadniczym) 15. Może być to związane z relatywnie lepszą pozycją na rynku pracy specjalistów z wykształceniem zawodowym, a co za tym idzie lepszą ich sytuacją finansową. Warto również zauważyć, że wśród gospodarstw korzystających z kart kredytowych ponad 80% gospodarstw ocenia swoją sytuację materialną jako przeciętną lub raczej dobrą, a ponad 6% jako bardzo dobrą. wości: miasta powyżej 500 tys. 12,9%; miasta tys. 10,4%; miasta tys. 7,8%; miasta tys. 19,5%; miasta poniżej 20 tys. 11,5%, wieś 37,9%. 13 Należy dodać, że struktura gospodarstw domowych ogółem przedstawia się następująco: robotnicze 25,32%; nierobotnicze 20,19%; rolników 5,75%; pracujących na własny rachunek 6,23%; emerytów 24,78%; rencistów 10,76%; utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 7,07%. 14 Głowa gospodarstwa domowego to, zgodnie z metodyką badań GUS, osoba wnosząca najwyższy dochód do tego gospodarstwa. 15 Gospodarstwa domowe, których głową jest osoba z wyższym wykształceniem stanowiły 13,9% ogółu badanych gospodarstw domowych, z średnim zawodowym odpowiednio 25,3%, średnim ogólnym 6,9%, zasadniczym zawodowym 32,0% oraz co najwyżej gimnazjalnym 21,9%.

8 222 Agnieszka Wałęga, Grzegorz Wałęga Tabela 3. Struktura wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych korzystających i niekorzystających z kart kredytowych w 2005 r. Gospodarstwa domowe Rodzaj wydatków korzystające z kart kredytowych niekorzystające z kart kredytowych Udział Średnia Średnia Udział Średnia Średnia % w zł/gosp. w zł/os. % W zł/gosp. w zł/os. Żywność i napoje bezalkoholowe 18,62 700,59 246,90 29,16 580,11 212,68 Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe 2,43 91,45 35,58 2,76 54,98 21,14 Odzież i obuwie 6,55 246,29 89,84 5,05 100,42 35,95 Utrzymanie mieszkania 15,01 564,88 219,52 19,44 386,80 158,20 Wyposażenie mieszkania 6,29 236,65 95,64 4,94 98,23 37,73 Zdrowie 4,11 154,60 62,37 4,92 97,85 43,57 Transport 14,74 554,43 209,73 8,85 176,06 63,26 Łączność 5,19 195,26 75,43 5,28 105,13 40,56 Kultura i rekreacja 11,41 429,43 163,32 6,53 129,87 49,50 Edukacja 2,52 94,76 29,66 1,28 25,48 7,95 Restauracje i hotele 2,99 112,66 48,34 1,69 33,57 14,31 Pozostałe wydatki na towary i usługi 6,42 241,49 90,88 5,93 118,03 43,36 Inne 3,72 139,90 58,90 4,17 83,04 37,98 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Analiza związku pomiędzy używaniem kart kredytowych przez gospodarstwa domowe a wielkością i strukturą ponoszonych przez nie wydatków wykazała, że rodziny korzystające z kart kredytowych mają wyższy udział wydatków na odzież i obuwie, wyposażenie mieszkania, transport oraz edukację w wydatkach ogółem (tabela 3). W gospodarstwach tych wyższy jest również odsetek wydatków na kulturę i rekreację oraz restauracje i hotele. Należy przy tym podkreślić, że średni poziom ich wydatków we wszystkich grupach wydatków jest wyższy niż gospodarstw niekorzystających z kart kredytowych. Gospodarstwa nieużywające kart kredytowych mają natomiast wyższy udział wydatków związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb (wyżywienie i utrzymanie mieszkania). Modelowanie wydatków gospodarstw domowych korzystających z kart kredytowych W celu zidentyfikowania zależności pomiędzy wysokością wydatków gospodarstw domowych a korzystaniem przez nie z kart kredytowych zaproponowano model wydatków o postaci potęgowo-wykładniczej (Podolec, 2000, s. 92) 16 : y i k α 1 = α x 0 i1 exp α jx j =2 ij e gdzie: y i - miesięczny wydatek przypadający na osobę w i-tym gospodarstwie domowym, ε i 16 W przypadku modelu potęgowo-wykładniczego otrzymano najwyższy współczynnik determinacji R 2. Dochód rozporządzalny stanowi część potęgową, natomiast pozostałe zmienne część wykładniczą modelu.

9 Korzystanie z kart kredytowych a wydatki gospodarstw domowych 223 x ij - wartość j-tej zmiennej objaśniającej dla i-tego gospodarstwa domowego, α - parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającej, j ε i - składnik losowy dla i-tego gospodarstwa domowego. Zmienną objaśnianą w tym modelu są wydatki (w złotych na osobę) ponoszone przez gospodarstwo domowe. Do zbioru zmiennych objaśniających wybrano zmienne opisujące gospodarstwo domowe, takie jak: dochód przypadający na osobę, posiadanie karty kredytowej, liczba osób w gospodarstwie, główne źródło utrzymania, klasa miejscowości zamieszkania, subiektywna ocena sytuacji materialnej oraz zmienne charakteryzujące głowę gospodarstwa domowego: wiek i poziom wykształcenia. Zmienne takie jak przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej 17 oraz wykształcenie głowy gospodarstwa domowego 18 przedstawiono w postaci zmiennych zero-jedynkowych. Wśród tych zmiennych znalazła się również zmienna identyfikująca gospodarstwa domowe korzystające z kart kredytowych. Wybór zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej, a parametry modelu potęgowo-wykładniczego zostały oszacowane klasyczną metodą najmniejszych kwadratów (po obustronnym zlogarytmowaniu równania). W tabeli 4 przedstawiono oceny parametrów 19 modelu potęgowo-wykładniczego wydatków na osobę w gospodarstwach domowych w 2005 r. Na zmienność wydatków (wyrażonych w złotych na osobę) w największym stopniu wpływa poziom dochodu rozporządzalnego na osobę oraz liczba osób w rodzinie, na co wskazują wartości ocen współczynnika alfa. Wzrost dochodu o 1% wpływa na podniesienie poziomu wydatków średnio o 0,5303%, przy założeniu stałości pozostałych zmiennych. Powiększenie natomiast rodziny o jedną osobę powoduje obniżenie wydatków przeciętnie o 10,6% przy założeniu, że poziom pozostałych zmiennych nie ulegnie zmianie 20. Ważna z punktu widzenia celu badania jest zmienna zerojedynkowa identyfikująca gospodarstwa domowe korzystające z kart kredytowych. W tych gospodarstwach poziom wydatków jest średnio wyższy o 16,1% od wydatków gospodarstw niekorzystających z tego instrumentu, przy założeniu ceteris paribus. W gospodarstwach pracujących na własny rachunek poziom wydatków jest średnio wyższy o prawie 10% od wydatków gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych zakładając, że poziom pozostałych zmiennych nie ulega zmianie. Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nierobotniczych mają wydatki odpowiednio wyższe 21 o 6,7%, a gospodarstwa rolników o 10,7%. 17 W przypadku głównego źródła utrzymania wyróżniono siedem grup, a zatem utworzono sześć zmiennych zero-jedynkowych. Za podstawę porównania przyjęto gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych. 18 Wyróżniono cztery zmienne zero-jedynkowe dotyczące poziomów wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, przy czym wykształcenie co najwyżej gimnazjalne stanowi podstawę porównania. 19 Alfa ocena parametru dla zmiennej standaryzowanej. Im wyższa, co do modułu, wartość współczynnika alfa, tym większy wpływ odpowiedniej zmiennej na kształtowanie się zmiennej objaśnianej; A ocena parametru stojącego przy zmiennej objaśniającej; Bd st. błąd standardowy; t(34555) wartość zmiennej losowej t- Studenta dla stopni swobody; p prawdopodobieństwo testowe. 20 Parametry modelu interpretujemy jako przyrosty procentowe (wartość oceny parametru mnożona jest przez 100) wartości wydatków na osobę przy wzroście danej zmiennej objaśnianej o jednostkę. Przy zmiennych zerojedynkowych przyrosty te należy przeliczyć w następujący sposób: przyrost wydatków na osobę = (e a 1) 100%, gdzie a oznacza ocenę danego parametru, np. a = 0,1494 zatem: (e 0,1494 1) 100% = (1,1611 1) 100% = 16,11%. 21 Podstawę porównania stanowią wydatki konsumpcyjne gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowisku robotniczym. W dalszej części pracy utrzymane zostaje założenie stałości pozostałych zmiennych, które dla przejrzystości interpretacji wyników nie będzie przytaczane.