Materialna sfera warunków życia gospodarstw domowych na wsi

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 817 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Statystyki Materialna sfera warunków życia gospodarstw domowych na wsi 1. Wstęp Badania budżetów gospodarstw domowych prowadzone przez GUS są podstawowym źródłem informacji o warunkach życia ludności. Ta złożona kategoria badawcza jest jednym z pojęć określających ogólnie rozumiany byt człowieka, takich jak: dobrobyt, poziom życia, stopa życiowa, jakość życia. Dotyczą one najczęściej zarówno materialnej, jak i niematerialnej sfery życia. Ze względu na swoją złożoność są trudno mierzalne, a do ich diagnozowania opracowano wiele metod badawczych. Sfera materialna obejmuje tę część warunków życia gospodarstw domowych, którą można ująć wartościowo. Składają się na nią bieżące dochody gospodarstwa domowego oraz zasobność majątkowa, czyli oszczędności, nieruchomości, przedmioty trwałego użytkowania i inne zasoby materialne. Jednym z syntetycznych mierników służących do oceny bieżącej sytuacji finansowej rodziny są wydatki ogółem (przypadające na gospodarstwo bądź w przeliczeniu na osobę). Są one główną determinantą stopnia zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych gospodarstwa domowego. Sytuację materialną określa się także na podstawie wskaźnika udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem. W zamożnych gospodarstwach jest on relatywnie niski. W ocenie sytuacji materialnej mogą zostać wykorzystane opinie, jakich w tym zakresie udzielają same gospodarstwa. W badaniach budżetów domowych formułowane są bowiem m.in. pytania o sytuację materialną własnego gospodarstwa domowego do wyboru jest pięć odpowiedzi: bardzo dobra, raczej dobra, przeciętna, raczej zła, zła. Gospodarstwa domowe udzielają ponadto informacji o poziomie dochodów netto, który uznałyby za: bardzo zły, niewystarczający,

2 46 ledwo wystarczający, dobry, bardzo dobry. Te subiektywne zmienne coraz częściej są wykorzystywane w badaniach stopnia zaspokojenia potrzeb. Celem opracowania jest określenie sytuacji materialnej gospodarstw domowych na wsi. Mimo znacznej poprawy warunków życia tej grupy ludności sytuacja materialna rodzin wiejskich jest znacznie trudniejsza niż tych żyjących w miastach. Gospodarstwa domowe na wsi różnią się od gospodarstw miejskich wieloma cechami społeczno-ekonomicznymi, co oddziałuje na sytuację materialną. Badania empiryczne oparto na próbie składającej się z elementów, opisanych w badaniach budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2006 r. Podzbiór wiejskich gospodarstw domowych liczy jednostek statystycznych, co stanowi 42,16% wszystkich gospodarstw. 2. Stosowane metody badania Odmienność cech charakteryzujących gospodarstwa domowe na wsi przedstawiono w porównaniu do ogółu gospodarstw domowych oraz rodzin mieszkających w miastach różniących się pod względem liczby mieszkańców. W tym celu wykorzystano najpierw metody opisu struktury zbiorowości gospodarstw domowych ze względu na poziom wybranych cech społeczno-ekonomicznych. Z procedur badawczych pozwalających na przeprowadzenie analizy kształtowania się wydatków gospodarstw domowych na wsi zastosowano modele regresji wielorakiej 1 o postaci liniowej, potęgowej, wykładniczej i potęgowo- -wykładniczej. Spośród proponowanych modeli najlepsze statystycznie rezultaty dawało zastosowanie postaci wykładniczych i potęgowo-wykładniczych. Funkcja wykładnicza: y i = exp(α 0 + α 1 x i1 + α 2 x i2 + + α k x ik + ε i ) (1) po obustronnym zlogarytmowaniu ma postać: Model potęgowo-wykładniczy: ln y i = α 0 + α 1 x i1 + α 2 x i2 + + α k x ik + ε i. (2) s k y i = 0 x j ij exp j x ij e i (3) j s 1 j =1 1 Problemy związane z modelem regresji wielorakiej zostały przedstawione w [1].

3 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 47 można w postaci logarytmiczno-liniowej zapisać jako: s k ln y i =ln 0 + j ln x ij + j x ij + i. (4) j =1 j = s+1 W modelach tych y i oznacza kwotę wydatków (na osobę) poniesionych przez i-te gospodarstwo domowe, x ji oznacza wartość j-tej zmiennej objaśniającej dla i-tego gospodarstwa domowego, α j oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającej, a ε i wartość składnika losowego dla i-tego gospodarstwa domowego. Spośród wielu proponowanych zmiennych objaśniających, charakteryzujących zarówno gospodarstwo domowe, jak i osobę będącą głową rodziny, do modelu wyselekcjonowano (metodą regresji krokowej) zespół zmiennych spełniających kryteria formalno-statystyczne. Estymację parametrów proponowanych modeli przeprowadzono metodą najmniejszych kwadratów. W pracy wykorzystano ponadto zawarte w zbiorze danych oceny formułowane przez poszczególne gospodarstwa na temat ich sytuacji materialnej oraz kwoty dochodu netto, określane jako ledwo wystarczające, dobre i bardzo dobre. Zależą one przede wszystkim od wielkości gospodarstwa domowego oraz od rzeczywistego dochodu, jakim się w nim rozporządza. Uznając za granicę ubóstwa dochody ledwo wystarczające, można się posłużyć parametrami równania regresji (5) do szacowania tych granic (por. [3, s. 270]): ln y min = α 0 + α 1 L + α 2 ln y, (5) gdzie: y min poziom dochodów określony jako ledwo wystarczający, L liczba osób w gospodarstwie domowym. Wartości subiektywnej granicy ubóstwa (y * ), zależne od liczby osób w gospodarstwie domowym, wyznaczone ze wzoru: y * L =exp 0 1 ln L, (6) 1 2 określają minimalny poziom dochodu umożliwiający zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb. Stosując opisaną metodę, można także określić postulowany poziom dochodu, przy którym gospodarstwa domowe uznałyby swoją sytuację za dobrą lub bardzo dobrą. Aby to zrobić, należy oszacować parametry równania (5), w którym y min oznacza odpowiedni dochód, i na tej podstawie oszacować poziom dochodu umożliwiający osiągnięcie lepszej sytuacji materialnej.

4 48 3. Wyniki badań empirycznych Gospodarstwa domowe podzielono ze względu na wybrane cechy istotnie oddziałujące na sytuację materialną (tabela 1). Obliczono procent gospodarstw o określonej cesze w ogólnej liczbie gospodarstw domowych, gospodarstw miejskich (według wielkości miasta ze względu na liczbę mieszkańców) oraz gospodarstw na wsi. Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego należy do ważnych czynników wpływających na sytuację materialną rodziny. W 2006 r. w 13,8% gospodarstw domowych osoba pełniąca funkcję głowy rodziny miała wyższe wykształcenie. Taka sytuacja ma miejsce prawie w co trzeciej rodzinie w miastach mających powyżej 500 tys. mieszkańców, a na wsi w co siedemnastej. Wykształcenie co najwyżej gimnazjalne ma osoba będąca głową rodziny w co trzecim gospodarstwie na wsi, a co najwyżej zasadnicze zawodowe w ponad 70% gospodarstw. Tabela 1. Frakcje (%) gospodarstw domowych charakteryzujących się wybranymi cechami społeczno-ekonomicznymi i demograficznymi w Polsce w 2006 r. według klasy miejscowości Gospodarstwa domowe ogółem Klasa miejscowości miasto liczba mieszkańców (w tys.) powyżej do 100 Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego Wyższe 13,8 32,0 21,0 13,5 5,8 Średnie 31,7 43,1 38,7 36,9 22,0 Zasadnicze zawodowe a 32,6 16,4 23,7 32,7 39,4 Gimnazjalne i niższe 21,9 8,5 12,6 16,9 32,8 Grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw Gospodarstwa pracowników robotników a 26,3 15,9 22,8 27,4 30,1 Gospodarstwa pracowników nierobotników 20,3 36,7 25,4 22,9 11,8 Gospodarstwa rolników 6,1 0,01 0,02 0,6 13,9 Gospodarstwa pracujących na własny rachunek 6,2 7,8 7,6 6,5 5,0 Gospodarstwa emerytów 26,1 26,4 27,2 27,5 24,6 Gospodarstwa rencistów 9,4 5,9 9,7 9,3 10,4 Gospodarstwa utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 5,5 7,3 7,1 5,8 4,2 wieś

5 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 49 cd. tabeli 1 Gospodarstwa domowe ogółem Klasa miejscowości miasto liczba mieszkańców (w tys.) powyżej do 100 Wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego Do 34 lat a 15,9 24,8 18,8 15,0 12, lat 18,8 13,8 16,4 18,2 22, lat 26,6 21,9 25,1 27,5 28,0 55 lat i więcej 38,7 39,5 39,6 39,3 37,6 Sytuacja na rynku pracy Pracodawca 0,9 1,1 1,4 0,9 0,7 Liczba gospodarstw domowych wieś a Warianty cechy stanowiące w modelach ekonometrycznych podstawę porównania. Klasyfikacja gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych umożliwia wskazanie podstawowego źródła dochodów rodziny. Należy zauważyć, że najwięcej gospodarstw jest utrzymywanych z pracy najemnej oraz z emerytury. Odsetek gospodarstw pracowniczych zmienia się wraz ze zmianą klasy miejscowości: rośnie udział rodzin robotniczych, osiągając 30% w wypadku gospodarstw wiejskich, i maleje udział gospodarstw nierobotniczych z 36,7% w dużych miastach do 11,8% na wsi. Niepokojąca jest migracja ludzi do 34. roku życia ze wsi do miast, szczególnie dużych powyżej 500 tys. mieszkańców. Może to wynikać z przekonania o braku perspektyw na wsi, ale może także stać się przyczyną pogłębiania się ubóstwa na wsi. Spośród wielu cech charakteryzujących osobę pełniącą funkcję głowy gospodarstwa domowego na rynku pracy w badaniu zwrócono uwagę na fakt bycia pracodawcą. Przeanalizowano, jak często zdarza się to w gospodarstwach wiejskich oraz czy istotnie oddziałuje na sytuację materialną rodziny. Przeciętne miesięczne wydatki ogółem przypadające na osobę uznano za tę zmienną, która pozwala określić podobieństwa i różnice w bieżącej sytuacji finansowej rodzin charakteryzujących się wybranymi cechami społeczno-ekonomicznymi oraz mieszkających w miejscowościach określonej klasy.

6 50 Tabela 2. Przeciętne wydatki ogółem (w zł na osobę) i ich struktura (w %) w gospodarstwach domowych w Polsce w 2006 r. oraz z uwzględnieniem klasy miejscowości Żywność i napoje bezalkoholowe Gospodarstwa domowe ogółem Klasa miejscowości miasta według liczby mieszkańców (w tys.) powyżej do 100 wieś 33,0 25,7 29,9 31,6 37,8 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 2,9 2,9 3,0 2,8 2,9 Odzież i obuwie 4,9 4,8 5,0 5,1 4,9 Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 19,9 20,9 22,2 21,7 17,0 Wyposażenie mieszkania 4,4 4,3 4,3 4,4 4,4 Zdrowie 4,5 5,2 4,4 4,5 4,4 Transport 7,1 7,9 6,2 5,9 8,4 Łączność 5,5 6,2 5,7 5,6 5,0 Rekreacja i kultura 6,1 8,7 7,0 6,3 4,7 Edukacja 1,1 1,7 1,3 1,3 0,8 Pozostałe 10,6 11,7 11,0 10,8 9,7 Wydatki ogółem gospodarstw domowych 744, ,42 839,57 731,57 601,64 Z tabeli 2 wynika, że przeciętne wydatki ogółem przypadające na osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w 2006 r. kształtowały się na poziomie 744,80 zł, przy czym w dużych miastach (powyżej 500 tys. mieszkańców) poziom ten osiągnął 1102,42 zł, a na wsi tylko 601,64 zł. Istnieje pewna prawidłowość obniżania się poziomu wydatków wraz ze zmianą klasy miejscowości zamieszkania, od największych miast, przez mniejsze, aż do wsi. Można także zauważyć na podstawie udziału wydatków na żywność w ogólnej kwocie wydatków ubożenie gospodarstw domowych wraz z przechodzeniem do niższych klas miejscowości zamieszkania. W gospodarstwach wiejskich przeznacza się na żywność prawie 38% wydatków ogółem, podczas gdy w dużych miastach udział ten wynosi nieco ponad 25%. Odwrotne zależności można zauważyć w udziale wydatków na rekreację i kulturę oraz na edukację, który jest najniższy w gospodarstwach wiejskich.

7 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 51 Tabela 3. Wybrane charakterystyki rozkładu wydatków konsumpcyjnych (w zł na osobę) w gospodarstwach domowych na wsi w 2006 r. Żywność i napoje bezalkoholowe Średnia arytmetyczna Odchylenie standardowe Asymetria Kwartyl dolny Decyl dziewiąty 192,59 90,73 2, ,34 342,96 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 16,25 26,25 3,848 0,00 52,95 Odzież i obuwie 31,45 52,05 5,124 0,00 88,60 Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 112,09 177,25 8,187 36,54 304,00 Wyposażenie mieszkania 30,84 75,32 10,286 5,50 76,60 Zdrowie 28,17 50,73 9,415 1,47 96,49 Transport 58,61 165,27 17,678 1,85 126,87 Łączność 28,17 27,19 6,208 12,53 64,83 Rekreacja i kultura 30,74 57,17 7,416 5,70 77,52 Edukacja 5,66 32,17 12,603 0,00 2,00 Wydatki ogółem gospodarstw wiejskich 601,64 437,41 3, , ,09 W tabeli 3 przedstawiono wybrane charakterystyki rozkładu podstawowych grup wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach wiejskich. Należy podkreślić duże zróżnicowanie wydatków z wyraźną asymetrią prawostronną 2. Na szczególną uwagę zasługują miary pozycyjne. Tylko w 10% gospodarstw domowych na wsi wydatki ogółem są co najmniej na poziomie 1103 zł, podczas gdy w dużych miastach jest to przeciętny poziom wydatków ogółem. Z obliczonych wartości dolnego kwartyla wydatków wynika, że w 25% gospodarstw domowych ograniczono zaspokojenie wielu potrzeb, nie wydając praktycznie pieniędzy na odzież i obuwie, zdrowie, transport oraz edukację. Z prowadzonych wcześniej badań wynika (zob. np. [2]), że głównymi determinantami sytuacji materialnej ludności są: wykształcenie, wiek, źródła dochodów oraz sytuacja na rynku pracy. Dodajmy, że grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych (wyróżnione ze względu na podstawowe źródła dochodów) różnią się nie tylko poziomem zamożności, ale także stylem życia, tradycjami i w związku z tym również potrzebami. W ślad za zróżnicowanym poziomem 2 Do określenia asymetrii posłużono się standaryzowanym momentem centralnym trzeciego rzędu.

8 52 dochodów klasyfikacja ta ujawnia także odmienny poziom i strukturę wydatków. Wykorzystanie modelowania ekonometrycznego do określenia wpływu wybranych zmiennych na kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych na wsi dało wyniki zestawione w tabelach 4 i 5. Tabela 4. Oceny parametrów wykładniczego modelu wydatków ogółem (w zł na osobę) w wiejskich gospodarstwach domowych w 2006 r. Alfa A t(15 795) Poziom p Wyraz wolny 6,6928 0, ,250 0,0000 Liczba osób 0,4520 0,0077 0,1534 0, ,525 0,0000 Wykształcenie wyższe 0,1655 0,0074 0,4129 0, ,289 0,0000 Wykształcenie średnie 0,1172 0,0075 0,1652 0, ,579 0,0000 Wykształcenie gimnazjalne i niższe 0,0955 0,0080 0,1188 0, ,888 0,0000 Gospodarstwa pracowników nierobotnicze 0,1047 0,0076 0,1892 0, ,832 0,0000 Gospodarstwa rolników 0,0806 0,0070 0,1360 0, ,533 0,0000 Gospodarstwa pracujących na własny rachunek 0,0863 0,0070 0,2302 0, ,242 0,0000 Gospodarstwa rencistów 0,0680 0,0068 0,1304 0,1312 9,942 0,0000 Niezarobkowe źródło utrzymania 0,1086 0, , ,369 0,0000 Płeć osoby będącej głową gospodarstwa: mężczyzna 0,0195 0,0069 0,0242 0,0086 2,834 0,0046 Stan cywilny: kawaler lub panna 0,0162 0,0068 0,0393 0,0166 2,373 0,0176 Pracodawca 0,0382 0,0068 0,2625 0,0478 5,611 0, lat 0,0954 0,0099 0,1241 0,0130 9,567 0, lat i więcej 0,1854 0,0114 0,2236 0, ,240 0,0000 Drugi dom 0,0229 0,0065 0,1582 0,0449 3,526 0,0004 R = 0,580; R 2 = 0,337; F = 501,61; p < 0,0000 Tabela 4 zawiera oceny parametrów wykładniczego modelu wydatków ogółem przypadających na osobę w gospodarstwach domowych na wsi. W tabeli podano zmienne, które w wyniku zastosowania regresji krokowej z pełnego zbioru proponowanych zmiennych zostały zakwalifikowane jako zmienne objaśniające. Wszystkie zmienne wprowadzone do modelu istotnie wpływają na kształtowanie

9 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 53 się zmienności zmiennej objaśnianej. Kolejność siły oddziaływania na zróżnicowanie wydatków określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametrów (alfa). Najsilniej na poziom wydatków oddziałuje liczba osób w rodzinie, w dalszej kolejności dodatni wpływ na poziom wydatków ma wiek (55 lat i więcej) oraz wyższe wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego. Jeżeli osoba będąca głową gospodarstwa ma wyższe wykształcenie, to poziom wydatków ogółem w tym gospodarstwie jest wyższy średnio o 51,1% od podstawy porównania, tzn. od gospodarstw, w których osoba ta ma wykształcenie zasadnicze zawodowe (przy założeniu stałości pozostałych zmiennych) 3. Wartości oszacowanych parametrów potwierdzają spostrzeżenia na temat wpływu np. źródła dochodów. Wśród zmiennych zero-jedynkowych wyjaśniających zmienność wydatków znalazły się także: identyfikująca osobę będącą głową gospodarstwa na rynku pracy jako pracodawcę 4 oraz wskazująca na posiadanie drugiego domu 5. Mają one w badaniu charakter uzupełniający, ale statystycznie istotnie wpływają na wzrost poziomu wydatków ogółem. Tabela 5. Oceny parametrów strukturalnych potęgowo-wykładniczych modeli wydatków w wiejskich gospodarstwach domowych w 2006 r. Żywność Mieszkanie Zdrowie Transport Łączność Rekreacja Wyraz wolny 2,6389 2,2738 1,8837 3,2331 0,1501 a 4,1442 Ln wydatki ogółem na osobę 0,4238 1,0766 0,7901 1,0637 0,5292 1,0883 Liczba osób 0,0549 0,0441 0,1189 0,0439 0,1054 0,0185 Wykształcenie wyższe 0,0325 0,1383 0,1454 0,2664 0,3752 Wykształcenie średnie 0,0144 0,0421 0,1153 0,1267 0,1177 Wykształcenie gimnazjalne i niższe 0,1596 0,1051 0,1218 Gospodarstwa pracowników nierobotnicze 0,0299 0,1239 0,1714 0,1036 0,0908 0,2049 Gospodarstwa rolników 0,1664 0,1910 0,1856 0,0943 0,1325 Gospodarstwa pracujących na własny rachunek 0,0942 0,1161 0,0872 0,2714 0, (e 0,4129 1) 100% = 51,1%. 4 Podstawę porównania stanowią gospodarstwa domowe niecharakteryzujące się wyróżnioną cechą. 5 Posiadanie drugiego domu poza stałym miejscem zamieszkania charakteryzuje zamożne rodziny. Zmienna zero-jedynkowa opisująca ten przypadek przyjmuje wartość jeden. Podstawę porównania stanowią pozostałe gospodarstwa domowe, dla których zmienna zero-jedynkowa przyjmuje wartość zero.

10 54 cd. tabeli 5 Żywność Mieszkanie Zdrowie Transport Łączność Rekreacja Gospodarstwa emerytów 0,0352 0,5417 0,4206 0,0883 0,0892 Gospodarstwa rencistów 0,4383 0,3436 0,0832 Niezarobkowe źródło utrzymania 0,0264 0,1228 0,3223 0,2448 Płeć głowy gospodarstwa: mężczyzna 0,0626 0,1953 Stan cywilny: kawaler lub panna 0,0662 0,1281 Pracodawca 0, lata 0,0782 0,0826 0,1012 0, lat 0,1174 0,0462 0,0971 0,1646 0, lat i więcej 0,1514 0,0869 0,2919 0,1404 0,1699 0,1843 Współczynnik determinacji R 2 0,533 0,377 0,330 0,308 0,379 0,294 a Brak istotności. W tabeli 5 zestawiono oceny parametrów strukturalnych modeli wydatków na: żywność i napoje bezalkoholowe, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, transport, łączność oraz rekreację i kulturę. Wszystkie parametry różnią się statystycznie istotnie od zera, z wyjątkiem wyrazu wolnego w modelu wydatków na łączność. We wszystkich modelach na kształtowanie się wydatków oddziałuje dodatnio bieżąca sytuacja finansowa rodziny, wyrażona poziomem wydatków ogółem, a także liczba osób w rodzinie, zatrudnienie na stanowisku nierobotniczym oraz wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego wynoszący co najmniej 55 lat o kierunku oddziaływania zależnym od rodzaju wydatków. Charakterystyczna jest prawidłowość odnosząca się do gospodarstw, w których osoba będąca głową rodziny ma wyższe lub średnie wykształcenie poziom wydatków na żywność i mieszkanie jest w nich niższy od podstawy porównania, a wydatki na transport, łączność oraz kulturę i rekreację są wyższe (przy założeniu stałości pozostałych zmiennych). Podobnie kształtują się wydatki w rodzinach pracowników zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym, czyli w grupie gospodarstw domowych, w których sytuacja materialna jest średnio znacznie lepsza od podstawy porównania gospodarstw robotniczych. Przy określonych założeniach dotyczących stałości pozostałych zmiennych poziom wydatków na zdrowie istotnie wzrasta w gospodarstwach emerytów (o 72%), rencistów (o 55%), w gospodarstwach, w których osoba będąca głową rodziny ma co najmniej 55 lat

11 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 55 (o 34%), a także w rodzinach nierobotniczych, rolników oraz pracujących na własny rachunek (od 12% do 20%). Jest on natomiast niższy, gdy osoba będąca głową rodziny należy do młodszej grupy wiekowej. Przystępując do oceny sytuacji materialnej ludności wiejskiej na podstawie subiektywnych opinii gospodarstw domowych, należy zwrócić uwagę na strukturę badanej zbiorowości. Z tabeli 6 wynika, że udział gospodarstw o bardzo dobrej i raczej dobrej sytuacji materialnej maleje wraz z przechodzeniem od najwyższych klas miejscowości do najniższych. Odwrotną prawidłowość obserwuje się w wypadku gospodarstw o przeciętnej, raczej złej i złej sytuacji materialnej, w której znajduje się ponad 85% gospodarstw domowych na wsi. Tabela 6. Frakcje (%) gospodarstw domowych według subiektywnej oceny sytuacji materialnej oraz klasy miejscowości w 2006 r. Gospodarstwa domowe ogółem Klasa miejscowości miasto liczba mieszkańców (w tys.) powyżej do 100 Bardzo dobra 1,5 3,8 1,9 1,3 0,8 Raczej dobra 16,7 21,7 19,6 16,9 13,8 Przeciętna 56,2 53,1 53,4 55,3 59,0 Raczej zła 16,4 12,3 15,8 17,0 17,5 Zła 9,2 9,1 9,4 9,5 8,9 wieś Tabela 7. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych przez gospodarstwa domowe na wsi jako ledwo wystarczające Alfa A t(15 623) Poziom p Wyraz wolny 4,6910 0, ,924 0,0000 Ln liczba osób 0,3073 0,0067 0,2491 0, ,910 0,0000 Ln dochód rozporządzalny 0,4769 0,0067 0,3173 0, ,474 0,0000 R = 0,672; R 2 = 0,452; F = 6 441,2; p < 0,0000

12 56 Tabela 8. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych przez gospodarstwa domowe na wsi jako dobre Alfa A t(15 623) Poziom p Wyraz wolny 5,3447 0, ,286 0,0000 Ln liczba osób 0,3613 0,0066 0,2848 0, ,908 0,0000 Ln dochód rozporządzalny 0,4385 0,0066 0,2868 0, ,643 0,0000 R = 0,686; R 2 = 0,470; F = 6937,1; p < 0,0000 Tabela 9. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych przez gospodarstwa domowe na wsi jako bardzo dobre Alfa A t(15 623) Poziom p Wyraz wolny 5,7778 0, ,864 0,0000 Ln liczba osób 0,3640 0,0068 0,2930 0, ,896 0,0000 Ln dochód rozporządzalny 0,4122 0,0068 0,2753 0, ,032 0,0000 R = 0,665; R 2 = 0,442; F = 6189,3; p < 0,0000 W tabelach 7 9 zaprezentowano wyniki estymacji parametrów logarytmiczno- -liniowych modeli dochodów uznanych przez respondentów jako ledwo wystarczające, dobre i bardzo dobre. Na podstawie tych wyników oszacowano, zgodnie ze wzorem (6), subiektywne granice ubóstwa oraz poziom dochodu netto 6 w gospodarstwie wiejskim umożliwiający stworzenie dobrej i bardzo dobrej sytuacji materialnej, zależnie od liczby osób w gospodarstwie domowym (tabela 10). Obliczone wartości subiektywnego dochodu dla przeciętnej liczby osób (3,495) w gospodarstwach domowych na wsi można porównać z charakterystykami liczbowymi rozkładu wydatków ogółem przypadających na gospodarstwo. Wyniki uzyskane na podstawie próby zawierającej indywidualne dane liczbowe wskazują, że średnie wydatki ogółem przypadające na gospodarstwo domowe na wsi kształtują się na poziomie 2281,53 zł przy odchyleniu m 1494,53 zł, współczynniku asymetrii równym 3,735 oraz kurtozie wynoszącej 36,083. Kwartyl dolny Q 1 = 1353,36 zł, czyli 25% gospodarstw domowych na wsi, ma wydatki 6 W badaniach budżetów gospodarstw domowych respondentom zadaje się pytanie o poziom miesięcznych dochodów netto, który uznaliby w swoim gospodarstwie domowym za: bardzo zły, niewystarczający, ledwo wystarczający, dobry lub bardzo dobry.

13 Materialna sfera warunków życia gospodarstw 57 Tabela 10. Oszacowania dochodu określającego subiektywne granice ubóstwa, dobrą oraz bardzo dobrą sytuację materialną w gospodarstwach domowych na wsi według liczby osób Liczba osób w rodzinie Dochód netto (w zł na gospodarstwo) granica ubóstwa dobry bardzo dobry Jedna 963, , ,68 Dwie 1241, , ,50 Trzy 1439, , ,04 Cztery 1598, , ,64 Pięć 1734, , ,10 Sześć 1853, , ,25 Przeciętna 3, , , ,97 ogółem co najwyżej równe tej wartości, podczas gdy granica ubóstwa w wypadku gospodarstwa o przeciętnej liczbie osób wynosi 1521,67 zł. Z kolei kwartyl górny Q 3 = 2797,00 zł, zatem 25% rodzin ma dochody co najmniej na tym poziomie. Biorąc pod uwagę subiektywną granicę dochodu pozwalającego na ocenienie sytuacji materialnej jako dobrej (wynosi ona 2963,57 zł), można wnioskować, że tylko niewielki odsetek gospodarstw wiejskich osiąga ten poziom. 4. Podsumowanie Z przeprowadzonego badania wynika, że rodziny mieszkające na wsi są w trudnej sytuacji materialnej. Przeciętny poziom ich wydatków ogółem jest prawie dwukrotnie niższy od wydatków w gospodarstwach domowych w dużych miastach. O złych warunkach materialnych na wsi świadczy także wysoki, prawie 38-procentowy, udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. W znacznej części gospodarstw domowych ogranicza się wydatki na odzież i obuwie, zdrowie, transport oraz edukację. Przyczyną tego stanu jest przede wszystkim niskie wykształcenie ludności wiejskiej oraz wynikający z tego wysoki odsetek pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, których dochody z pracy kształtują się na niskim poziomie. Migracja młodych ludzi do dużych miast nie budzi nadziei na poprawę sytuacji materialnej. Modele regresji wielorakiej zastosowane do opisu kształtowania się wydatków w gospodarstwach wiejskich potwierdzają obserwacje dotyczące wpływu cech społeczno-ekonomicznych na zmienność wydatków ogółem oraz ich podstawowych rodzajów. Wykazano, że na poziom wydatków ma wpływ sytuacja materialna w gospodarstwach domowych, wielkość rodziny, wykształcenie i wiek

14 58 osoby będącej głową rodziny oraz główne źródło utrzymania. Porównanie wyznaczonej subiektywnej granicy ubóstwa oraz poziomu dochodu umożliwiającego osiągnięcie dobrej lub bardzo dobrej sytuacji materialnej z obserwowanym poziomem wydatków w gospodarstwach domowych na wsi pozwala na potwierdzenie panującego w nich ubóstwa. Literatura [1] Maddala G.S., Ekonometria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Podolec B., Ulman P., Wałęga A., Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków [3] Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa The Material Sphere of Living Conditions in Rural Households The goal of this article is to define the financial situation of rural households. The empirical research is based on a sample group from studies of household budgets conducted by the Central Statistical Office in It includes a subset of 15,812 households. The research draws on methods for describing the structure of household collectivity on the basis of chosen social-economic features. Among the research procedures supporting this analysis formulating rural household expenditures, regressive models of both exponential and power-exponential functions were applied. Subjective poverty lines were also estimated.