ROZDZIAŁ 15 PRZEMIANY STRUKTURY KONSUMPCJI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE ANALIZA EKONOMETRYCZNA

Transkrypt

1 Krystyna Hanusik Urszula Łangowska-Szczęśniak ROZDZIAŁ 15 PRZEMIANY STRUKTURY KONSUMPCJI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE ANALIZA EKONOMETRYCZNA Wprowadzenie W Polsce po 1989 r. miały miejsce dynamiczne i bardzo głębokie zmiany systemu społeczno-ekonomicznego. Ich celem było przekształcenie gospodarki centralnie sterowanej, o dominującej własności państwowej czynników wytwórczych i ograniczonym do minimum mechanizmie rynkowym, w rozwiniętą gospodarkę rynkową. Poprzedni system gospodarczy okazał się, bowiem bardzo nieefektywny, co ostatecznie miało negatywny wpływ na poziom życia ludności naszego kraju, na wzorce konsumpcji gospodarstw domowych. Pierwsze dziesięciolecie przemian systemowych można uznać za okres przejściowy, w którym rozwinęła i ustabilizowała się gospodarka rynkowa oraz ugruntowały wzorce konsumpcji gospodarstw domowych niepodlegające już ograniczeniom wynikającym z niedoborów podaży towarów. Kolejnym bodźcem rozwoju gospodarki naszego kraju stało się wejście do Unii Europejskiej. Oprócz skutków gospodarczych wywarło ono niewątpliwie wpływ na wzorce zachowań gospodarstw domowych. Celem artykułu jest przedstawienie wyników badań nad zmianami wzorców konsumpcji w Polsce w okresie ugruntowania się stosunków rynkowych. Badaniom poddano strukturę wydatków gospodarstw domowych, wynikającą z przyjętych wzorców konsumpcji. Poziom i struktura wydatków jest również silnie zdeterminowana dochodami gospodarstw oraz sytuacją rynkową, a w szczególności strukturą podaży dóbr konsumpcyjnych oraz poziomem i relacjami cen towarów. W związku z tym analizowano: długoterminowe zmiany dochodów realnych gospodarstw domowych, zmiany poziomu i struktury wydatków w poszczególnych typach społecznoekonomicznych gospodarstw domowych, hierarchię zaspokajania potrzeb w zależności od dochodów gospodarstw domowych, kształtowanie się wydatków w zależności od dochodów gospodarstw. W badaniach wykorzystano dane GUS o dochodach i wydatkach gospodarstw domowych z lat Szczegółową analizę porównawczą wydatków przeprowadzono dla lat 1999 i Długookresowe zmiany poziomu dochodów gospodarstw domowych w Polsce Kształtowanie się realnych miesięcznych dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach przedstawiono w tabeli 1 i na rysunku 1.

2 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 147 Rysunek 1. Kształtowanie się realnych miesięcznych dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach dochody miesięczne GD w zł Pracowników Rolników Emerytów i rencistów Pracujących na własny rachunek Bez źródeł zarobkowych Ogółem r. 1994r. 1995r. 1996r. 1997r. 1998r. 1999r. 2000r. 2001r. 2002r. 2003r. 2004r. 2005r. 2006r. lata Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych źródłowych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w latach W początkowym okresie transformacji ustrojowej, któremu towarzyszyło obniżenie aktywności gospodarczej miał miejsce spadek realnych dochodów ludności, który trwał do 1993 r. Następnie sytuacja gospodarcza zaczęła się powoli poprawiać, co znalazło odbicie w sukcesywnym zwiększaniu się do 1997 r. dochodów praktycznie wszystkich typów gospodarstw domowych w Polsce. Wzrost ten wyniósł około 16%. Od 1998 r. natomiast zaobserwować można było niewielkie obniżenie i następnie trwającą do 2005 r. stagnację dochodów gospodarstw domowych. W okresie od 1997 r. do 2005 r. średnie dochody gospodarstw domowych ogółem obniżyły się o około 1%. W 2006 r. średnie realne dochody gospodarstw domowych znowu istotnie wzrosły w stosunku do roku poprzedniego i wzrost ten osiągnął prawie 7%. Na tę ogólną tendencję złożyły się zróżnicowane w czasie zmiany poziomu realnych dochodów poszczególnych typów społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych. Najliczniejszą grupę gospodarstw domowych w Polsce tworzą gospodarstwa pracownicze. W całym analizowanym okresie miesięczne realne dochody tych gospodarstw wzrosły o około 22,6% i wzrost ten był podobny do średniego w kraju. W latach odnotowano aż piętnastoprocentowy wzrost średnich miesięcznych dochodów w tej grupie gospodarstw. Po 1997 r. nastąpiła trwająca do 2005 r. praktycznie stagnacja dochodów gospodarstw pracowniczych. W tym dziewięcioletnim okresie realne dochody gospodarstw pracowniczych wzrosły tylko o niecałe 1,4%. Relatywnie duży wzrost dochodów odnotowano natomiast w ciągu 2006 r. i wyniósł on ponad 5% w stosunku do roku poprzedniego.

3 148 Krystyna Hanusik, Urszula Łangowska-Szczęśniak Tabela 1. Kształtowanie się średnich miesięcznych dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach Wyszczególnienie typów gospodarstw domowych 1993r. 1994r. 1995r. 1996r. 1997r. 1998r. 1999r. Dochody gospodarstwa domowego zł w cenach 2006 r. Pracowników Rolników Emerytów i rencistów Pracujących na własny rachunek Bez źródeł zarobkowych Ogółem Relacja do dochodów ogółem w % Pracowników 114% 114% 113% 116% 113% 115% 116% Rolników 114% 114% 122% 117% 122% 104% 95% Emerytów i rencistów 70% 72% 72% 71% 72% 72% 73% Pracujących na własny rachunek 151% 154% 152% 150% 150% 146% 149% Bez źródeł zarobkowych 56% 58% 72% 56% 52% 54% 56% Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Wyszczególnienie typów gospodarstw domowych 2000r. 2001r. 2002r. 2003r. 2004r. 2005r. 2006r. Dochody gospodarstwa domowego zł w cenach 2006 r. Pracowników Rolników Emerytów i rencistów Pracujących na własny rachunek Bez źródeł zarobkowych Ogółem Relacja do dochodów ogółem w % Pracowników 118% 117% 116% 118% 116% 116% 114% Rolników 102% 103% 115% 94% 104% 118% 124% Emerytów i rencistów 72% 76% 78% 78% 78% 76% 75% Pracujących na własny rachunek 153% 147% 147% 147% 148% 146% 150% Bez źródeł zarobkowych 58% 58% 60% 56% 57% 60% 58% Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych źródłowych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w latach Podobnie kształtowały się zmiany w czasie realnych miesięcznych dochodów gospodarstw osób pracujących na własny rachunek i gospodarstw emerytów i rencistów. W przypadku gospodarstw osób pracujących na własny rachunek poziom średnich dochodów realnych był jednak znacznie wyższy od dochodów pozostałych grup gospodarstw domowych i stanowił w badanym okresie około 150% średnich dochodów gospodarstw domowych ogółem, a gospodarstwa domowe emerytów i rencistów osiągały z kolei dochody realne na poziomie 72%-78% w stosunku do średnich w kraju. Najbardziej równomierny w czasie był wzrost dochodów gospodarstw domowych osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. W latach wyniósł on 27,6%. Dochody gospodarstw domowych rolników charakteryzowały się relatywnie dużą zmiennością w czasie. Od 1993 r. do 1997 r. miesięczne realne dochody tych gospodarstw domowych wzrosły aż o 23,2%, potem nastąpił spadek ich dochodów, trwający do 1999 r. Przez następne trzy lata dochody rolników rosły, nie osiągając jednak poziomu z 1997 r. Po kolejnym spadku w 2003 r. w kolejnych latach nastąpił jednak szybki i stosunkowo duży, bo wynoszący ponad 41%, wzrost dochodów realnych gospodarstw rolniczych.

4 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 149 Analiza porównawcza zmian struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w latach Na podstawie analizy zmian poziomu dochodów gospodarstw domowych w latach wybrano do porównań przemian struktury wydatków konsumpcyjnych lata 1999 i Rok 1999 to kolejny rok stagnacji dochodów w ugruntowanej już gospodarce rynkowej w Polsce. Natomiast w 2006 r. nastąpił tak znaczny wzrost dochodów gospodarstw domowych, że musiało to wpłynąć na zmiany poziomu i struktury ich wydatków na spożycie. Zmiany poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych w okresie przedstawiono w tabeli 2. W latach wszystkie typy gospodarstw domowych odnotowały wzrost wydatków konsumpcyjnych, wzrost ten wynosił średnio około 7% i był zbliżony do wzrostu dochodów w tym okresie. Wyjątek stanowiły gospodarstwa domowe rolników, w których wydatki konsumpcyjne wzrosły znacznie więcej, bo o 27%, a także gospodarstwa rencistów, w których odnotowano jedynie dwuprocentowy wzrost całkowitych wydatków na spożycie. Wzrost wydatków spowodowany był głównie zwiększeniem wydatków na utrzymanie mieszkania we wszystkich klasach gospodarstw domowych. Należy zwrócić uwagę na bardzo wysoki wzrost tego typu wydatków w gospodarstwach rolników. Wzrost wydatków na utrzymanie mieszkania, elementu konsumpcji autonomicznej, był wynikiem wzrostu cen energii i usług komunalnych, silniejszego niż wzrost cen innych towarów konsumpcyjnych w tym okresie. A zatem nie był on przejawem pozytywnych zmian w poziomie konsumpcji. Wszystkie typy gospodarstw domowych w 2006 r. w porównaniu z 1999 r. zwiększyły znacząco wydatki na zdrowie, lecz w największym stopniu dotyczyło to gospodarstw osób bez zarobkowych źródeł utrzymania, gdzie wydatki te wzrosły o 31%, gospodarstw emerytów i rolników, gdzie wydatki na zdrowie wzrosły odpowiednio o 21% i 20%. Wzrost skali tego typu wydatków gospodarstw domowych należy wiązać przede wszystkim ze wzrostem cen leków i w pewnym stopniu ze wzrostem cen prywatnych usług medycznych. Wzrost cen paliw był też ważną przyczyną wzrostu wydatków gospodarstw domowych na transport. W najsilniejszym stopniu dotknęło to gospodarstwa rolników i pracowników. Tabela 2. Zmiany poziomu i struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce w latach Wyszczególnienie Typy gospodarstw domowych wydatków pracowników rolników własny rachunek 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. Średnie miesięczne wydatki gospodarstwa w zł w cenach z 2006 r. żywność 692,76 643,36 854,18 880,98 787,33 731,84 alkohol 77,98 68,91 66,27 65,81 88,11 75,45 odzież i obuwie 157,52 149,66 130,12 142,63 233,10 223,96 utrzymanie mieszkania 397,04 445,98 248,59 405,48 470,99 537,10 wyposażenie mieszkania 127,77 131,51 90,97 137,30 165,67 170,13 zdrowie 78,91 89,24 75,02 89,98 102,98 110,57 transport 207,52 258,78 192,18 282,46 326,05 348,27 łączność 64,46 129,50 40,64 114,92 119,82 186,41 kultura 165,78 184,96 78,30 112,44 254,84 298,44 edukacja 25,44 44,31 16,13 26,83 45,38 56,86 ogółem 2286, , , , , ,58

5 150 Krystyna Hanusik, Urszula Łangowska-Szczęśniak Wyszczególnienie Typy gospodarstw domowych wydatków emerytów rencistów bez źródeł zarobk. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. żywność 543,59 525,06 495,49 461,43 471,43 451,33 alkohol 46,55 42,87 46,24 40,48 57,27 46,07 odzież i obuwie 76,36 63,62 65,62 50,81 72,27 70,71 utrzymanie mieszkania 372,30 399,02 292,98 328,61 228,79 317,74 wyposażenie mieszkania 88,74 83,61 67,94 59,53 49,87 63,58 zdrowie 119,57 144,47 86,43 97,82 39,34 51,55 transport 87,77 105,37 68,45 67,75 70,14 82,05 łączność 44,75 81,51 36,42 69,84 32,26 67,46 kultura 81,72 98,73 64,02 71,29 75,31 94,17 edukacja 6,21 7,94 7,15 8,59 12,98 19,41 ogółem 1667, , , , , ,25 Wyszczególnienie Typy gospodarstw domowych wydatków pracowników rolników własny rachunek 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. Struktura wydatków w % żywność 30,29% 26,20% 43,52% 35,22% 26,26% 23,07% alkohol 3,41% 2,81% 3,38% 2,63% 2,94% 2,38% odzież i obuwie 6,89% 6,09% 6,63% 5,70% 7,77% 7,06% utrzymanie mieszkania 17,36% 18,16% 12,67% 16,21% 15,71% 16,93% wyposażenie mieszkania 5,59% 5,36% 4,64% 5,49% 5,53% 5,36% zdrowie 3,45% 3,63% 3,82% 3,60% 3,43% 3,49% transport 9,07% 10,54% 9,79% 11,29% 10,87% 10,98% łączność 2,82% 5,27% 2,07% 4,59% 4,00% 5,88% kultura 7,25% 7,53% 3,99% 4,50% 8,50% 9,41% edukacja 1,11% 1,80% 0,82% 1,07% 1,51% 1,79% ogółem 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% Wyszczególnienie Typy gospodarstw domowych wydatków emerytów rencistów bez źródeł zarobk. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. 1999r. 2006r. żywność 32,59% 29,54% 35,75% 32,80% 36,36% 31,73% alkohol 2,79% 2,41% 3,34% 2,88% 4,42% 3,24% odzież i obuwie 4,58% 3,58% 4,73% 3,61% 5,57% 4,97% utrzymanie mieszkania 22,32% 22,45% 21,14% 23,36% 17,64% 22,34% wyposażenie mieszkania 5,32% 4,70% 4,90% 4,23% 3,85% 4,47% zdrowie 7,17% 8,13% 6,24% 6,95% 3,03% 3,62% transport 5,26% 5,93% 4,94% 4,82% 5,41% 5,77% łączność 2,68% 4,59% 2,63% 4,96% 2,49% 4,74% kultura 4,90% 5,55% 4,62% 5,07% 5,81% 6,62% edukacja 0,37% 0,45% 0,52% 0,61% 1,00% 1,36% ogółem 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie źródłowych danych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w latach Zwiększyły się też istotnie we wszystkich typach gospodarstw domowych średnie wydatki na łączność, dwukrotnie w przypadku gospodarstw pracowniczych i prawie trzykrotnie w przypadku gospodarstw rolników. Te zmiany poziomu wydatków można z kolei uznać za skutek wpływu nowoczesnych technologii teleinformacyjnych na wzorce konsumpcji. W stosunkowo krótkim czasie upowszechniło się, bowiem w naszym kraju korzystanie z telefonów komórkowych czy Internetu. Pozytywnie można ocenić wzrost poziomu realnych wydatków na kulturę i wypoczynek obserwowany we wszystkich typach gospodarstw domowych w 2006 r., a także fakt stosunkowo największego wzrostu tych wydatków w gospodarstwach rolników,

6 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 151 emerytów i osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł dochodów, czyli gospodarstwach domowych, które wydawały na ten cel w 1999 r. relatywnie niewielkie kwoty. Bardzo ważną charakterystyką zmian wzorca konsumpcji w badanym okresie był spadek poziomu realnych wydatków na żywność, alkohol oraz odzież i obuwie w prawie wszystkich typach gospodarstw domowych. Jedynie rolnicy zwiększyli nieznacznie średnie wydatki na żywność (o 3%) oraz na odzież i obuwie (o10%). Taka zmiana mogła zostać wymuszona wzrostem wydatków autonomicznych gospodarstw domowych. Przedstawione zmiany w poziomie wydatków konsumpcyjnych znalazły odbicie w istotnych przemianach struktury wydatków gospodarstw domowych w latach , przedstawionych w drugiej części tabeli 3. I tak za najistotniejsze można uznać, że we wszystkich typach gospodarstw domowych nastąpił kilkuprocentowy spadek udziału wydatków na żywność. Taka zmiana byłaby pozytywna gdyby wynikała ze wzrostu dochodów a nie z ograniczenia poziomu realnych wydatków i tym samym zmniejszenia poziomu i pogorszenia struktury spożycia żywności. Kolejną ważną zmianą w strukturze wydatków wszystkich typów gospodarstw domowych w Polsce był wzrost udziału wydatków na utrzymanie mieszkania, był on szczególnie wysoki w gospodarstwach relatywnie najmniej zamożnych. Należy także podkreślić fakt, że w gospodarstwach emerytów, rencistów i osób nieposiadających zarobkowych źródeł utrzymania wydatki na ten cel stanowiły w badanym okresie ponad 20% ogółu wydatków konsumpcyjnych. Wpływ dochodów na poziom i strukturę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych Analizę wpływu dochodów na poziom konsumpcji przeprowadzono na podstawie zachowań konsumpcyjnych najliczniejszej grupy gospodarstw domowych w Polsce gospodarstw pracowniczych w latach 1999 i Zbudowano ekonometryczne modele zależności między wydatkami na poszczególne grupy dóbr i usług konsumpcyjnych a dochodami gospodarstw domowych. W badaniach zastosowano krzywe Engla w postaci modeli Törnquista i modeli linowych 1. Oszacowane równania modeli przedstawiono w tabeli 3 a ich graficzne odwzorowanie na rysunku 2 i 3. Otrzymane modele wydatków charakteryzują się dobrym dopasowaniem do danych empirycznych, o czym świadczą wartości współczynników determinacji. Należy dodać, że w przypadku wszystkich grup wydatków zaobserwowano podobną prawidłowość przy najwyższych dochodach pojawiało się większe zróżnicowanie wydatków wokół oszacowanej linii. Zbudowane modele pozwalają określić hierarchę zaspokajania potrzeb w gospodarstwach domowych w zależności od osiąganego poziomu dochodów oraz w przypadkach, w których można było zastosować krzywe Törnquista, pozwalają ocenić poziomy nasycenia potrzeb gospodarstw domowych. 1 Więcej na temat zastosowania krzywych Törnquista w badaniach popytu konsumpcyjnego i własności tych funkcji można znaleźć w pracy T. Stanisza: Funkcje jednej zmiennej w badaniach ekonomicznych, PWN, 1986, s. 169 i dalsze

7 152 Krystyna Hanusik, Urszula Łangowska-Szczęśniak Tabela 3. Modele wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych pracowniczych w Polsce Wyszczególnienie Oszacowane równania dla Współczynnik Oszacowane równania dla Współczynnik klas wydatków 1999 r. R r. R 2 konsumpcyjnych Żywność 1183,15x 0, ,36x 0, ,02 + x 1408,86 + x Alkohol 139,59x 0,58 151,33x 0, ,50 + x 2718,89 + x Odzież i obuwie 1437,18x 0,85 801,26x 0, ,82 + x 10115,90 + x Użytkowanie 947,55x 0, ,33x 0,79 mieszkania 2997,25 + x 3007,18 + x Wyposażenie 0,05x 8,46 0,76 0,05x + 9, 72 0,87 mieszkania Zdrowie 252,30x 0, ,13x 0, ,65 + x 49566,10 + x Transport 0,11x 53,9 0,78 0,11x 39,97 0,89 x 6000 x 6000 Łączność 291,40x 0,81 424,55x 0, ,72 + x 5664,61+ x Kultura 0,084x 34, 04 0,84 0,078x 23, 72 0,95 Edukacja 0,012x 3,80 0,81 0,021x 9,73 0,87 x < 7000 x < 7000 Oznaczenia zmiennych: y miesięczne wydatki GD w zł, x miesięczne dochody GD w zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych źródłowych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w Polsce w 1999 r. i 2006 r. Na podstawie przedstawionych na rysunku 2 zależności poszczególnych grup wydatków konsumpcyjnych od dochodów można stwierdzić, że w 1999 r. podstawową potrzebą gospodarstw domowych pracowników była potrzeba żywnościowa, na której zaspokajanie ponoszono najwyższe wydatki niezależnie od dochodu. Poziom nasycenia w przypadku wydatków na żywność osiągany był przy wydatkach wynoszących około 1200 zł miesięcznie średnio na gospodarstwo domowe. Kolejną grupę ważnych wydatków stanowiły w 1999 r. wydatki na utrzymanie mieszkania. W gospodarstwach, których dochody miesięczne nie przekraczały 6000 zł, były to drugie, co do wielkości wydatki na cele konsumpcyjne. Dopiero w gospodarstwach o wyższych dochodach wydatki na transport przekroczyły koszt utrzymania mieszkania W przypadku wydatków na odzież i obuwie, wyposażenie mieszkania, zdrowie, transport, łączność i kulturę widać, że ich hierarchia zmieniała się istotnie wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych. W gospodarstwach domowych, których dochody nie przekraczały 1400 zł wydatki na odzież i obuwie były trzecie w kolejności. Natomiast gospodarstwach zamożniejszych, o dochodach w przedziale zł, więcej niż na odzież wydawano na transport, a w gospodarstwach jeszcze zamożniejszych wyższe od wydatków na odzież i obuwie były wydatki na kulturę i wypoczynek.

8 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 153 Najsilniej wzrastały wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych wydatki na transport, a najwolniejszy wzrost obserwowano w przypadku wydatków na edukację, alkohol, łączność i zdrowie. Wydatki na alkohol były przy tym najmniej uzależnione od dochodów gospodarstw i osiągały poziom nasycenia przy kwocie około 140 zł miesięcznie. Rys.2. Kształtowanie się hierarchii wydatków gospodarstw domowych pracowników w zależności od dochodów w 1999 r , ,00 900,00 800,00 wydatki miesięczne GD w zł 700,00 600,00 500,00 400,00 300,00 żywność alkohol odzież i obuwie użytkowanie mieszkania wyposażenie mieszkania zdrowie transport łączność kultura edukacja 200,00 100,00 0, dochody miesięczne GD w zł Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych źródłowych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w latach W ciągu następnych siedmiu lat wzrosły dochody i zmieniła się struktura wydatków gospodarstw domowych jednak nie uległa zmianie hierarchia potrzeb ze względu na wysokość ponoszonych na ich zaspokojenie wydatków, co obrazuje rysunek 3. W 2006 r. nadal najwięcej wydawano na żywność, ale w porównaniu z 1999 r. asymptota odpowiedniej funkcji Törnquista obniżyła się wyraźnie, bo do poziomu około 1060 zł. Relatywnie wzrosły w 2006 r. wydatki na utrzymanie mieszkania i to we wszystkich grupach dochodowych gospodarstw domowych. Te dwie zmiany spowodowały zbliżenie się krzywej wydatków na żywność do krzywej wydatków na utrzymanie mieszkania. Zmniejszyły się też w gospodarstwach pracowników wydatki na odzież i obuwie, czego odzwierciedleniem jest obniżenie asymptoty tego typu wydatków do poziomu 800 zł w 2006 r. przy 1400 zł w 1999 r. Wydatki na transport w 2006 r., podobnie jak w 1999 r., zależały liniowo od dochodu i stanowiły około 11% dochodów gospodarstw domowych pracowników. Analogicznie jak w 1999 r. kształtowała się w 2006 r. zależność wydatków na kulturę od dochodów, rosły one liniowo w podobnym tempie wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych. Istotnej zmianie uległa natomiast zależność wydatków na zdrowie od dochodów. W 2006 r. wykazywały one silniejszą liniową zależność od dochodu i rosły w szybszym tempie wraz z dochodem niż przez siedmiu laty, osiągając prawie trzyprocentowy udział w dochodach gospodarstw domowych pracowników. Podobny charakter miały zmiany w przypadku wydatków na edukację i łączność, przy czym poprawiła się pozycja wydatków na edukację w gospodarstwach zamożniejszych.

9 154 Krystyna Hanusik, Urszula Łangowska-Szczęśniak Rysunek 3. Kształtowanie się hierarchii wydatków gospodarstw domowych pracowników w zależności od dochodów w 2006 r , ,00 900,00 800,00 miesięczne wydatki GD w zł 700,00 600,00 500,00 400,00 żywność alkohol odzież i obuwie użytkowanie mieszkania wyposażenie mieszkania zdrowie transport łączność kultura edukacja 300,00 200,00 100,00 0, miesieczne dochody GD w zł Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych źródłowych GUS z badań budżetów gospodarstw domowych w latach Dla gospodarstw domowych pracowników oszacowano również modele ekonometryczne zależności między strukturą wydatków konsumpcyjnych i poziomem dochodów gospodarstwa. Otrzymane modele dla 1999 r. i 2006 r. przedstawiono w tabeli 4. Graficzne przedstawienie kształtowania się zależności struktury wydatków w zależności od poziomu dochodów i ich zmian w 2006 r. w porównaniu z 1999 r. zawierają rysunki 3 i 4. W przypadku większości grup wydatków otrzymane modele potwierdzają opisywane w teorii ekonomii prawidłowości zmian struktury wydatków zależności od dochodów. Przede wszystkim miał miejsce spadek udziału wydatków na dobra podstawowe (na przykład wydatki na żywność) oraz stabilizowanie się udziału wydatków na dobra wyższego rzędu (przykładem mogą być wydatki na zdrowie, czy łączność) i wzrost udziału wydatków na dobra luksusowe, które mieściły się w wydatkach na transport czy kulturę i wypoczynek. Oprócz wskazanych w badanym okresie prawidłowości na uwagę zasługują przyczyny zmiany struktury wydatków w zależności od dochodów. Obserwowane w 2006 r. w porównaniu z 1999 r. zmniejszenie udziału wydatków na żywność praktycznie w wszystkich grupach dochodowych gospodarstw domowych zostało wymuszone wzrostem kosztów utrzymania mieszkań, co było wynikiem wzrostu kosztów nośników energii. Podobne przyczyny spowodowały wzrost udziału wydatków gospodarstw domowych na transport. Można zatem wnosić, że zmiany te są skutkiem zmian struktury cen w latach

10 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 155 Tabela 4. Modele zależności struktury wydatków konsumpcyjnych od dochodów gospodarstw domowych pracowniczych Wyszczególnienie Oszacowane równania dla 1999 Współczynnik Oszacowane równania dla Współczy klas wydatków r. R r. nnik R 2 konsumpcyjnych Żywność 0,123x ,36 0,97 0,023x ,49 0, ,44 + x 4436,26 + x Alkohol 0,020x + 53,38 0,85 0,016x + 67,95 0,77 441,47 + x 883,51+ x Odzież i obuwie 0,103x + 84,28 0,60 0,085x + 45,64 0, ,46 + x 2098,60 + x Użytkowanie 0,2316 0,0345x x ,65 0,018x ,17 0,83 mieszkania 0,2607 1,3632x x > ,50 + x Wyposażenie 0,088x + 73,48 0,48 0,087x + 114,27 0,63 mieszkania 3323,88 + x 4665,73 + x Zdrowie 0, 033 0,052x + 40,12 0, ,11+ x Transport 0,140x 0,58 0,171x + 118,40 0, ,36 + x 4105,11+ x Łączność 0,033x + 0,95 0,45 0, ,89 + x Kultura 0,217x + 216,7 0,73 0,212x + 319,21 0, ,80 + x 10401,2 + x Edukacja 0, 012 0,048x + 3,30 0, ,27 + x Oznaczenia zmiennych: y udział miesięcznych wydatków w wydatkach ogółem GD w zł, x miesięczne dochody GD w zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych źródłowych GUS z reprezentacyjnych badań budżetów gospodarstw domowych w Polsce w1999 r. i 2006 r

11 156 Krystyna Hanusik, Urszula Łangowska-Szczęśniak Rys. 3. Kształtowanie się struktury wydatków gospodarstw domowych pracowników w zależności od dochodów w 1999 r. 1,000 0,900 0,800 udziały wydatków 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 pozostałe edukacja99 kultura99 łączność99 transport99 zdrowie99 wyposażenie mieszkania99 odzież i obuwie99 alkohol99 użytkowanie mieszkania99 żywność99 0,200 0,100 0, miesięczny dochód GD w zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych źródłowych GUS z reprezentacyjnych badań budżetów gospodarstw domowych w Polsce w1999 r. Rys. 4. Kształtowanie się struktury wydatków gospodarstw domowych pracowników w zależności od dochodów w 2006 r. 1,000 0,900 0,800 udziały wydatków 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 pozostałe edukacja06 kultura06 łączność06 transport06 zdrowie06 wyposażenie mieszkania06 odzież i obuwie06 alkohol06 użytkowanie mieszkania06 żywność06 0,200 0,100 0, miesięczne dochody GD w zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych żródłowych GUS z reprezentacyjnych badań budżetów gospodarstw domowych w Polsce w 2006 r.

12 Przemiany struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce analiza ekonometryczna 157 Podsumowanie Przeprowadzona analiza przemian poziomu i struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce pozwala na sformułowanie następujących wniosków: w badanym okresie wzrosły istotnie dochody gospodarstw domowych, przy czym największy wzrost miał miejsce w 2006 r., w latach zmianie uległa zarówno struktura wydatków konsumpcyjnych, jak i hierarchia zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych, na ukształtowaną strukturę wydatków największy wpływ miał relatywny wzrost kosztów utrzymania mieszkań, na zmiany w hierarchii zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych najsilniej oddziałał wzrost dochodów gospodarstw domowych, bowiem większość rozważanych grup wydatków wykazywała rosnącą zależność od dochodu. istotne znaczenie w zmianach struktury wydatków gospodarstw domowych zaobserwowanych w latach miały zmiany struktury cen, co wymusiło z jednej strony spadek udziałów wydatków na żywność a z drugiej strony wzrost udziału wydatków na utrzymanie mieszkania i na transport. BIBLIOGRAFIA: 1. K. Hanusik, U. Łangowska Szczęśniak, Zróżnicowanie poziomu życia gospodarstw domowych jako skutek transformacji systemowej, w: Demograficzne i ekonomiczne skutki transformacji w Polsce aspekt regionalny, Opole 2002, 2. K. Hanusik, U. Łangowska Szczęśniak, Tendencje zmian poziomu i zróżnicowania dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach , [w:] Współczesne wyzwania nauk praktycznych, red. A. Lewicka-Strzałecka, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźnińskiego, Warszawa 2007, 3. J. Sikorska, Konsumpcja. Warunki, zróżnicowania, strategie, Warszawa 1998.