Wykształcenie jako determinanta poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 817 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Statystyki Wykształcenie jako determinanta poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych 1. Wstęp Złożona struktura gospodarstw domowych oraz ich wielokierunkowe powiązania z otoczeniem powodują znaczne różnice w sposobie postępowania poszczególnych ich typów w sferze konsumpcji. W związku z tym zaspokajanie potrzeb jest determinowane wieloma czynnikami: społecznymi, ekonomicznymi, demograficznymi, a także kulturowymi, o różnej sile i kierunku oddziaływania. Istotną rolę w kształtowaniu poziomu i struktury konsumpcji odgrywa pozycja zawodowa członków gospodarstwa domowego, a zwłaszcza osoby będącej głową gospodarstwa. Jest ona zazwyczaj podstawowym wyróżnikiem statusu społecznego danego gospodarstwa, ponieważ im wyższych kwalifikacji wymaga dany zawód oraz im wyższe zajmuje się stanowisko, tym na ogół więcej się zarabia, a lepsza pozycja finansowa stwarza większe możliwości konsumpcyjne. Wykonywany zawód ma ponadto istotny wpływ na zachowania konsumpcyjne, a więc poziom i styl życia. Ze statusem zawodowym i społecznym ściśle wiąże się wykształcenie. Ma ono duży, a często decydujący wpływ na miejsce jednostki i gospodarstwa domowego w systemie społecznym. Wpływa ono na konsumpcję pośrednio: na wielkość i rodzaj potrzeb oraz na możliwość ich zaspokojenia. Celem opracowania jest określenie wpływu poziomu wykształcenia osoby będącej głową rodziny na poziom i strukturę wydatków gospodarstw domowych w Polsce. W hipotezie badawczej założono, że wydatki na poszczególne dobra i usługi konsumpcyjne różnią się w zależności od poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego. Dane empiryczne będące podstawą

2 60 analizy pochodzą z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych w 2006 r. przez GUS Poziom wykształcenia a pozycja zawodowa W ostatnich latach kapitał ludzki i związana z nim wiedza, kwalifikacje i doświadczenie nabrały szczególnego znaczenia. Już w latach 80. P.F. Drucker stwierdził, że współczesne społeczeństwo musi być społeczeństwem ludzi wykształconych, aby móc się rozwijać, a nawet aby istnieć [5, s. 23]. Poziom wykształcenia w znacznej mierze wpływa na konkurencyjność jednostki na rynku pracy. To właśnie wykształcenie i posiadane przez członków gospodarstwa domowego kwalifikacje pozwalają osiągnąć odpowiednią pozycję zawodową, która przekłada się na kondycję finansową gospodarstwa domowego. Na podstawie danych pochodzących z badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) w IV kwartale 2006 r. najwyższy współczynnik aktywności j zanotowano wśród osób z wyższym wykształceniem (79,4%) i niewiele niższy wskaźnik zatrudnienia 2 (tabela 1). Należy podkreślić, że np. w tej grupie osób bezrobocie jest najmniejsze bezrobotni stanowili jedynie 5,8% aktywnych Tabela 1. Aktywność ekonomiczna (w %) ludności w wieku co najmniej 15 lat według poziomu wykształcenia w IV kwartale 2006 r. Wykształcenie Współczynnik aktywności j Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Wyższe 79,2 74,6 5,8 Policealne 71,3 63,2 11,3 Średnie 66,5 59,3 10,9 Średnie ogólnokształcące 45,6 38,2 16,1 Zasadnicze 65,9 56,4 14,5 Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe 20,8 16,9 18,8 Ogółem 54,1 45,7 12,2 Źródło: [1, s. 77]. 1 W 2006 r. pełny zbiór danych obejmował indywidualnych obserwacji gospodarstw domowych. 2 Odnośnie do wskaźnika zatrudnienia za bardziej precyzyjne można uznać określenie wskaźnik pracujących, ponieważ do grupy pracujących należą zarówno osoby zatrudnione przez pracodawców, jak i sami pracodawcy (por. [7, s. 60]). W artykule przyjęto terminologię używaną w publikacjach GUS.

3 Wykształcenie jako determinanta poziomu 61 zawodowo. Im niższy jest poziom wykształcenia, tym niższy jest wskaźnik zatrudnienia oraz wyższa stopa bezrobocia. Na uwagę zasługuje również to, że osoby mające wykształcenie ( lub zasadnicze) mają lepszą pozycję na rynku pracy niż osoby z wykształceniem ogólnym. Świadczy o tym znacznie niższy wskaźnik zatrudnienia i wyższa stopa bezrobocia osób w wieku 15 lat i starszych z wykształceniem średnim ogólnym. Wykształcenie traktowane jako kwalifikacje umożliwiające zajęcie określonego stanowiska pozwala wiązać z pozycją zawodową również dochody. Im wyższy jest poziom wykształcenia, tym na ogół dana jednostka uzyskuje wyższe wynagrodzenie, które wpływa na ogólny dochód i zwiększa jej możliwości konsumpcyjne. Potwierdzeniem tego są dane zawarte w tabeli 2, dotyczące wysokości miesięcznego wynagrodzenia osób o różnym poziomie wykształcenia. Tabela 2. Średnie miesięczne wynagrodzenie (w zł) w IV kwartale 2006 r. według poziomu wykształcenia zatrudnionych Wykształcenie Ogółem Mężczyźni Kobiety Wyższe ze stopniem naukowym co najmniej doktora oraz tytułem magistra, lekarza lub równorzędnym Wyższe z tytułem inżyniera, dyplomem studiów licencjackich, tytułem dyplomowanego ekonomisty lub równorzędnym 3910, , , , , ,25 Policealne 2378, , ,18 Średnie 2378, , ,24 Średnie 2262, , ,54 Zasadnicze 1951, , ,54 Gimnazjalne 1608, , ,47 Podstawowe i niepełne podstawowe 1860, , ,67 Ogółem 2654, , ,68 Źródło: [9, s. 20]. Najwyższy poziom wynagrodzenia w 2006 r. otrzymali pracownicy z wyższym wykształceniem, ze stopniem naukowym co najmniej doktora oraz tytułem magistra, lekarza lub równorzędnym ich zarobki w IV kwartale 2006 r. przewyższały o 47,3% przeciętne miesięczne wynagrodzenie ogółu badanych. Wynagrodzenia pracowników z wykształceniem średnim ukształtowały się nieco poniżej j. Pracownicy z wykształceniem zasadniczym zawodowym uzyskali wynagrodzenia o 26,5% niższe od przeciętnego, a pracownicy o najniższym poziomie wykształcenia o 29,9% niższe od j. Nieco inaczej kształtowały się te zależności

4 62 w grupie mężczyzn i kobiet. Mężczyźni z wyższym wykształceniem otrzymywali wynagrodzenie o 66,3% wyższe od przeciętnego w subpopulacji mężczyzn. Wynagrodzenie kobiet z takim samym wykształceniem było wyższe od przeciętnego w subpopulacji o 39,3%. Niezależnie jednak od poziomu wykształcenia mężczyźni otrzymywali wyższe wynagrodzenie od kobiet przeciętnie o 21,7%. Jeśli podda się analizie poziomy przeciętnych wynagrodzeń najlepiej wykształconych pracowników i tych z najniższym poziomem wykształcenia (co najwyżej podstawowym), to stosunek tych wielkości w wypadku kobiet i mężczyzn był zbliżony (odpowiednio: 2,2 : 1 i 2,3 : 1). 3. Wydatki gospodarstwa domowego a poziom wykształcenia osoby będącej głową tego gospodarstwa Podstawowym źródłem informacji o wydatkach gospodarstw domowych są badania budżetów gospodarstw domowych, prowadzone od wielu lat przez GUS. Stosuje się w nich metodę reprezentacyjną, dającą podstawę do uogólnienia uzyskanych wyników z próby losowej na wszystkie gospodarstwa domowe. Struktura przebadanych gospodarstw domowych odzwierciedla strukturę społeczeństwa. Wydatki ogółem obejmują koszty towarów i usług konsumpcyjnych oraz pozostałe wydatki. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne są przeznaczane na zaspokojenie potrzeb członków gospodarstwa domowego i dotyczą towarów kupionych za gotówkę, na kredyt, otrzymanych bezpłatnie oraz spożycia naturalnego [2, s. 13]. Analizując strukturę wydatków w gospodarstwach domowych, uwzględniono następujące działy: wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe, wydatki na napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki, wydatki na odzież i obuwie, wydatki na utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii, wydatki na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, wydatki na zdrowie, wydatki na transport, wydatki na łączność, wydatki na rekreację i kulturę, wydatki na edukację, wydatki na restauracje i hotele, pozostałe wydatki na towary i usługi, inne wydatki.

5 Wykształcenie jako determinanta poziomu 63 Należy dodać, że wydatki ogółem gospodarstw domowych oraz dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę są najczęściej stosowanym miernikiem służącym do oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych. Do celów opracowania wyodrębniono pięć poziomów wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego: wyższe,,, zasadnicze i co najwyżej gimnazjalne 3. Strukturę gospodarstw domowych w 2006 r. ze względu na poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa przedstawiono w tabeli 3. W prawie 55% gospodarstw głową gospodarstwa domowego była osoba z wykształceniem co najwyżej zasadniczym zawodowym. W 32 przypadkach na 100 gospodarstw domowych była to osoba z wykształceniem średnim (ogólnym bądź zawodowym). Gospodarstwa domowe, w których głową gospodarstwa była osoba z wyższym wykształceniem, stanowiły w badanym roku prawie 14% ogółu badanych gospodarstw. Tabela 3. Struktura (w %) gospodarstw domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego % gospodarstw domowych Co najwyżej gimnazjalne 21,86 Zasadnicze 32,68 Średnie 6,98 Średnie 24,69 Wyższe 13,79 Wykształcenie jest bardzo często uznawane za dobro samoistne, a jego wyrazem są wiedza, kwalifikacje, odpowiedni stopień rozwoju wyższych potrzeb itp. Wraz ze wzrostem wykształcenia rosną i wyraźnie różnicują się potrzeby, co oczywiście pośrednio oddziałuje na konsumpcję [3, s. 69]. Wykształcenie ma wpływ na konsumpcję, ponieważ z jednej strony rozwija potrzeby, a z drugiej wpływając na poziom dochodów, umożliwia zaspokojenie tych potrzeb. 3 W badaniach budżetów gospodarstw domowych GUS wyróżnia osiem poziomów wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego: wyższe, policealne,, ogólnokształcące,, gimnazjalne, podstawowe ukończone i bez wykształcenia.

6 64 Tabela 4. Podstawowe charakterystyki liczbowe rozkładu dochodu rozporządzalnego na osobę (w zł) w gospodarstwach domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Wyszczególnienie Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Ogółem Średnia arytmetyczna 642,98 643,16 956,18 891, ,59 834,64 Współczynnik zmienności (w %) 69,96 73,52 63,34 63,82 79,15 82,82 Mediana (Me) 578,42 556,93 846,88 780, ,24 691,09 Percentyl 10 (P 10 ) 257,60 271,50 392,00 386,15 634,01 308,22 Percentyl 90 (P 90 ) 1094, , , , , ,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie. Tabela 5. Podstawowe charakterystyki liczbowe rozkładu wydatków ogółem na osobę (w zł) w gospodarstwach domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Wyszczególnienie Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Ogółem Średnia arytmetyczna 578,40 573,63 869,84 807, ,41 744,76 Współczynnik zmienności (w %) 68,73 64,04 69,95 69,08 79,49 81,77 Mediana (Me) 486,51 486,04 745,31 676, ,47 592,59 Percentyl 10 (P 10 ) 238,01 255,96 346,62 345,33 526,10 283,24 Percentyl 90 (P 90 ) 1018,02 987, , , , ,87

7 Wykształcenie jako determinanta poziomu 65 Tabela 6. Podstawowe charakterystyki liczbowe rozkładu wydatków na towary i usługi konsumpcyjne na osobę (w zł) w gospodarstwach domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Wyszczególnienie Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Ogółem Średnia arytmetyczna 553,53 554,70 833,02 772, ,50 712,51 Współczynnik zmienności (w %) 67,17 62,52 68,93 67,14 78,44 79,80 Mediana (Me) 468,58 474,35 722,63 656,16 978,70 574,87 Percentyl 10 (P 10 ) 235,21 251,55 340,50 340,10 513,97 278,84 Percentyl 90 (P 90 ) 952,93 944,9 1439, , , ,90 Tabela 7. Podstawowe charakterystyki liczbowe rozkładu oszczędności gospodarstw domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Wyszczególnienie Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Ogółem Średnia arytmetyczna (w zł na osobę) 64,58 69,54 86,33 83,99 194,18 89,88 Stopa oszczędzania (w %) 10,04 10,81 9,03 9,42 13,26 10,77 Przystępując do analizy kształtowania się wydatków gospodarstw domowych, należy określić ogólną kondycję finansową tych gospodarstw. Służą do tego różne wskaźniki, spośród których najczęściej stosuje się właśnie dochody i wydatki. W tabelach 4 6 przedstawiono podstawowe charakterystyki liczbowe dochodów rozporządzalnych, wydatków ogółem i wydatków na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych w 2006 r. (w przeliczeniu na osobę) w zależności od poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego.

8 66 Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia zwiększa się dochód rozporządzalny na osobę. Średni dochód na osobę w gospodarstwach, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wykształcenie co najwyżej gimnazjalne lub zasadnicze, był bardzo zbliżony. Podobną sytuację można zaobserwować w wypadku średnich wydatków ogółem oraz wydatków na towary i usługi konsumpcyjne w przeliczeniu na osobę. W gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wykształcenie, średni dochód rozporządzalny na osobę był wyższy o ponad 7% od dochodu w gospodarstwach kierowanych przez osobę z wykształceniem średnim zawodowym (podobnie było z wydatkami ogółem oraz wydatkami na towary i usługi konsumpcyjne). Najwyższym poziomem go dochodu na osobę odznaczały się gospodarstwa domowe, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wyższe wykształcenie. Był on o ponad 75% wyższy od go dochodu na osobę w gospodarstwach ogółem i blisko 2,3 razy wyższy od go dochodu gospodarstw osób z najniższym wykształceniem. Wyższe dochody wpływają na wydatki oraz na oszczędności. W gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wyższe wykształcenie, poziom oszczędności w przeliczeniu na osobę oraz stopa oszczędzania były najwyższe (13,26%; tabela 7). W najbogatszych gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wyższe wykształcenie (P 90 ), w 2006 r. dysponowano dochodem rozporządzalnym na osobę ponad 2,2-krotnie wyższym od dochodu w odpowiedniej grupie gospodarstw osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (P 90 ). Należy również dodać, że w 10% gospodarstw domowych osób o najniższych zarobkach (P 10 ) dochód ten był prawie 2,5-krotnie wyższy. Wartości współczynnika zmienności (V s ) wskazują na duże zróżnicowanie cech w analizowanych grupach gospodarstw, przy czym największą zmiennością charakteryzowały się dochody i wydatki przypadające na osobę w gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała wyższe wykształcenie. Analizując dane zawarte w tabelach 4 7, można zauważyć, że w 2006 r. wydatki na towary i usługi konsumpcyjne stanowiły w gospodarstwach kierowanych przez osobę z wyższym wykształceniem 81,9% dochodu rozporządzalnego. W pozostałych grupach gospodarstw udział ten był o 4 5 punktów procentowych wyższy. Porównanie wysokości wydatków na towary i usługi konsumpcyjne z poziomem dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych pozwala na ocenę ich sytuacji materialnej. Można przyjąć, że im niższy jest udział wydatków na pokrycie podstawowych kosztów utrzymania w dochodzie rozporządzalnym, tym wyższy jest poziom życia. Po wstępnej ocenie poziomu dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych z uwzględnieniem wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa można przejść do bardziej szczegółowej analizy struktury wydatków ogółem. Na pod-

9 Wykształcenie jako determinanta poziomu 67 Tabela 8. Przeciętne miesięczne wydatki na podstawowe grupy dóbr i usług w gospodarstwach domowych (w zł na osobę) w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa Rodzaje wydatków Ogółem co najwyżej gimnazjalne Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego zasadnicze wyższe Żywność i napoje bezalkoholowe 202,11 198,85 179,61 215,20 209,79 247,56 Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki 19,99 17,50 18,07 23,32 20,52 26,21 Odzież i obuwie 40,18 22,91 28,83 49,35 44,71 82,79 Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii 146,92 130,05 117,28 184,21 157,72 213,80 Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 37,96 25,99 28,17 41,44 42,12 72,21 Zdrowie 36,57 38,84 23,51 45,02 37,69 62,90 Transport 65,28 31,75 45,76 67,90 77,12 142,70 Łączność 38,35 24,44 29,51 48,58 44,34 66,13 Rekreacja i kultura 53,19 24,10 32,69 71,02 59,27 130,57 Edukacja 10,44 2,88 5,99 15,29 13,20 25,77 Restauracje i hotele 14,63 7,70 9,42 19,13 14,72 36,39 Pozostałe wydatki na towary i usługi 46,89 28,52 35,87 52,56 51,08 92,47 Inne wydatki 32,25 24,87 18,92 36,82 35,45 70,91 budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.

10 68 stawie informacji zawartych w tabeli 8 można stwierdzić, że wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia zwiększają się przeciętne wydatki na poszczególne grupy dóbr i usług, wchodzące w skład wydatków ogółem. Najniższe wydatki na osobę zanotowano w gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa była najsłabiej wykształcona. Wyjątek stanowią wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe, utrzymanie mieszkania oraz zdrowie, a także inne wydatki, których najniższy poziom zaobserwowano w gospodarstwach domowych osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Największe różnice pomiędzy gospodarstwami w wypadku wykształcenia wyższego i co najwyżej gimnazjalnego dotyczą wydatków na: edukację (prawie 9-krotna różnica), rekreację i kulturę (5,4-krotna), restauracje i hotele (4,7-krotna) oraz transport (4,5-krotna). Są to wydatki zaspokajające potrzeby wyższego rzędu. Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego jest zatem czynnikiem istotnie różnicującym poziom wydatków. Porównując wysokość wydatków w analizowanych grupach gospodarstw domowych z poziomem średnich wydatków na poszczególne rodzaje dóbr i usług gospodarstw domowych ogółem (tabela 9), można zauważyć, że wydatki powyżej j dotyczą tych gospodarstw domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała co najmniej wykształcenie ( bądź ). Gdy miała wyższe wykształcenie, gospodarstwa domowe wydawały ponad dwukrotnie więcej na odzież, obuwie, transport, rekreację i kulturę, edukację oraz hotele i restauracje, niż wynosi średnia tych wydatków. W wypadku wykształcenia co najwyżej gimnazjalnego wydatki na edukację stanowiły tylko 27,6% średnich wydatków na ten cel. Może to być związane z faktem, że w tych gospodarstwach korzysta się jedynie z bezpłatnych form kształcenia i nie inwestuje się w dalszą edukację. Tabela 9. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstw domowych (w zł na osobę) według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa do przeciętnych miesięcznych wydatków (w zł na osobę) gospodarstw domowych ogółem w 2006 r. (w %) Rodzaje wydatków Żywność i napoje bezalkoholowe Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe 98,39 88,87 106,48 103,80 122,49 Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, narkotyki 87,54 90,40 116,66 102,65 131,12 Odzież i obuwie 57,02 71,75 122,82 111,27 206,05 Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii 88,52 79,83 125,38 107,35 145,52

11 Wykształcenie jako determinanta poziomu 69 Wykształcenie wpływa zarówno na poziom wydatków ogółem, jak i wydatków na poszczególne rodzaje dóbr i usług. Wyraźne różnice można również zaobserwować, analizując strukturę wydatków wyróżnionych grup gospodarstw domowych (tabela 10). Udział wydatków związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb życiowych (kupno żywności, utrzymanie mieszkania) w j sumie wydatków był najwyższy w gospodarstwach, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała co najwyżej wykształcenie gimnazjalne (56,9%). Wydatki te stanowiły ponad 50% wszystkich wydatków również w gospodarstwach domowych prowadzonych przez osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Udział tego rodzaju wydatków zmniejszał się wraz ze wzrostem wykształcenia. Na uwagę zasługuje również to, że w gospodarstwach domowych, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała co najwyżej wykształcenie gimnazjalne, odnotowano najwyższy udział wydatków na ochronę zdrowia (6,71%). Jest to najprawdopodobniej związane z dużą w tej grupie gospodarstw liczbą takich, w których osoba będąca głową gospodarstwa miała więcej niż 55 lat (ponad 68%). Największe podobieństwo wśród analizowanych grup gospodarstw domowych wykazały struktury wydatków w tych, w których głową gospodarstwa była osoba z wykształceniem średnim ogólnym i średnim zawodowym (96,13%). Są one również w największym stopniu podobne do struktury wydatków gospocd. tabeli 9 Rodzaje wydatków Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa 68,47 74,21 109,17 110,96 190,23 domowego Zdrowie 106,21 64,29 123,11 103,06 172,00 Transport 48,64 70,10 104,01 118,14 218,60 Łączność 63,73 76,95 126,68 115,62 172,44 Rekreacja i kultura 45,31 61,46 133,52 111,43 245,48 Edukacja 27,59 57,38 146,46 126,44 246,84 Restauracje i hotele 52,63 64,39 130,76 100,62 248,74 Pozostałe wydatki na towary i usługi 60,82 76,50 112,09 108,94 197,21 Inne wydatki 77,12 58,67 114,17 109,92 219,88

12 70 Tabela 10. Struktura (w %) przeciętnych miesięcznych wydatków ogółem gospodarstw domowych w 2006 r. według poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego Wyszczególnienie Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwyżej gimnazjalne zasadnicze wyższe Żywność i napoje bezalkoholowe 34,38 31,31 24,74 25,97 19,49 Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, narkotyki 3,03 3,15 2,68 2,54 2,06 Odzież i obuwie 3,96 5,03 5,67 5,53 6,52 Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii 22,48 20,44 21,18 19,53 16,83 Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa 4,49 4,91 4,76 5,21 5,68 domowego Zdrowie 6,71 4,10 5,18 4,67 4,95 Transport 5,49 7,98 7,81 9,55 11,23 Łączność 4,23 5,14 5,59 5,49 5,21 Rekreacja i kultura 4,17 5,70 8,17 7,34 10,28 Edukacja 0,50 1,05 1,76 1,63 2,03 Restauracje i hotele 1,33 1,64 2,20 1,82 2,86 Pozostałe wydatki na towary i usługi 4,93 6,25 6,04 6,32 7,28 Inne wydatki 4,30 3,30 4,23 4,39 5,58 darstw domowych ogółem (odpowiednio 95,96% i 98,10%; por. [8, s ; 4, s ]). 4. Wykorzystanie modelowania regresyjnego w analizie wydatków W tej części opracowania przedstawiono wyniki modelowania regresyjnego wydatków ogółem gospodarstw domowych, przeprowadzonego na podstawie informacji o indywidualnych gospodarstwach domowych z 2006 r. Do oceny oddziaływania różnych cech gospodarstwa domowego, a przede wszystkim poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa, na kształtowanie się wydatków

13 Wykształcenie jako determinanta poziomu 71 na osobę zaproponowano model potęgowo-wykładniczy 4. Zmienną objaśnianą w modelu są wydatki ogółem (w zł na osobę) ponoszone przez gospodarstwo domowe. Tabela 11. Wartości ocen parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków ogółem na osobę w gospodarstwach domowych w 2006 r. (wariant 1.) Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(37 278) Poziom p Wyraz wolny 2,7296 0, ,9690 0,0000 Ln dochodu na osobę 0,6044 0,0039 0,5806 0, ,4133 0,0000 Ln liczby osób w gospodarstwie domowym 0,2171 0,0036 0,2429 0, ,2421 0,0000 Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego 0,1467 0,0035 0,0652 0, ,9687 0,0000 R = 0,7865; R 2 = 61,86%; F(3,37278) = ; p < 0,0000 W pierwszym wariancie zaproponowano następujące zmienne objaśniające: dochód rozporządzalny przypadający na osobę określający ogólną sytuację finansową gospodarstwa domowego, liczbę osób w gospodarstwie oraz wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa 5. W tabeli 11 przedstawiono wyniki oszacowania parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków ogółem 6. Zaproponowane zmienne w istotny sposób wpływają na poziom wydatków, a współczynnik determinacji w tym modelu przyjmuje wartość 61,86%. Kolejność siły oddziaływania zmiennych objaśniających na zróżnicowanie wydatków określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametrów (alfa). Z analizy wynika, że na poziom wydatków najsilniej oddziałuje sytuacja finansowa, a w dalszej kolejności liczba osób w rodzinie i wykształcenie osoby 4 W toku badań dokonano estymacji parametrów następujących modeli wydatków na osobę: liniowego, wykładniczego i potęgowo-wykładniczego. W opracowaniu zaprezentowano oceny parametrów modelu potęgowo-wykładniczego, ponieważ jego zastosowanie dawało najlepsze rezultaty w sensie statystycznym (por. [6, s. 53 i nast.]). 5 Wyróżniono pięć poziomów wykształcenia: 1 co najwyżej gimnazjalne, 2 zasadnicze, 3, 4 i 5 wyższe. 6 Alfa ocena parametru dla zmiennej standaryzowanej: im wyższa, co do modułu, jest wartość współczynnika alfa, tym większy jest wpływ odpowiedniej zmiennej na kształtowanie się zmiennej objaśnianej; A ocena parametru stojącego przy zmiennej objaśniającej; t(37 278) wartość zmiennej losowej t-studenta dla stopni swobody; poziom p krytyczny poziom istotności.

14 72 będącej głową gospodarstwa domowego. Jeżeli wykształcenie zwiększa się o jeden poziom, wydatki ogółem na osobę wzrastają średnio o 6,5%, przy założeniu stałości pozostałych zmiennych. Tabela 12. Wartości ocen parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków ogółem na osobę w gospodarstwach domowych w 2006 r. (wariant 2.) Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(37 275) Poziom p Wyraz wolny 2,8326 0, ,5828 0,000 Ln dochodu na osobę 0,5985 0,0039 0,5750 0, ,6464 0,000 Ln liczby osób w gospodarstwie domowym 0,2171 0,0037 0,2430 0, ,0328 0,000 Wykształcenie wyższe 0,1670 0,0041 0,2994 0, ,572 0,000 Wykształcenie 0,1133 0,0042 0,1627 0,006 27,1763 0,000 Wykształcenie 0,0633 0,0036 0,1535 0, ,6899 0,000 Wykształcenie zasadnicze 0,0507 0,0042 0,0669 0, ,9337 0,000 R = 0,7873; R 2 = 61,99%; F(6,37275) = ; p < 0,0000 W celu uszczegółowienia analizy wpływu poszczególnych poziomów wykształcenia na zmienną objaśnianą utworzono na podstawie zmiennej kategorialnej pięć zmiennych zero-jedynkowych identyfikujących osobę będącą głową gospodarstwa domowego o odpowiednim poziomie wykształcenia. Zaproponowany model wyjaśnia zmienność wydatków ogółem na osobę w 61,99%. Na podstawie informacji zawartych w tabeli 12 można stwierdzić, że każdy następny poziom wykształcenia ponad wykształcenie co najwyżej gimnazjalne skutkuje wzrostem wysokości wydatków. Należy dodać, że najwyższy poziom wydatków odnotowano w gospodarstwach prowadzonych przez osoby z wyższym wykształceniem. Wydatki gospodarstw domowych, w których funkcję głowy gospodarstwa pełni osoba z wyższym wykształceniem, są wyższe o 34,9% (średnim zawodowym: 17,67%, średnim ogólnym: 16,59%, zasadniczym zawodowym: 6,92%) od wydatków gospodarstw, w których osoba ta ma najniższe wykształcenie (ceteris paribus) 7. W największym stopniu zróżnicowanie wydatków na osobę, podobnie jak w wariancie 1. (tabela 11), 7 A = 0,2994, zatem (e 0,2994 1) 100% = (1, ) 100% = 34,9%.

15 Wykształcenie jako determinanta poziomu 73 wyjaśnia zmienna logarytm naturalny dochodu na osobę. Zatem jeśli dochód na osobę wzrośnie o 1%, to wydatki ogółem na osobę wzrosną średnio o 0,575% (pod warunkiem niezmienności pozostałych zmiennych). Kolejną pod względem ważności zmienną objaśniającą w modelu jest liczba osób w rodzinie. Każda następna osoba w gospodarstwie domowym powoduje, że wydatki na osobę spadają przeciętnie o 0,243%. W tabeli 13 zestawiono wyłącznie wartości ocen (A) parametrów stojących przy zmiennych objaśniających w modelach dotyczących wybranych grup wydatków. Na podstawie wyników zawartych w tej tabeli można stwierdzić, że im wyższy jest poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego, tym niższe są wydatki na żywność i zdrowie (w porównaniu do gospodarstw, w których osoba ta ma wykształcenie co najwyżej gimnazjalne). Warto zauważyć, że wydatki na rekreację i kulturę w gospodarstwach, w których osoba będąca głową gospodarstwa ma wyższe wykształcenie, są wyższe o 178,72% ( : 79,12%, : 93,07%, zasadnicze : 16,67%) od wydatków tego rodzaju w wypadku wykształcenia co najwyżej gimnazjalnego (ceteris paribus). Tabela 13. Wartości ocen parametrów potęgowo-wykładniczych modeli wybranych grup wydatków gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie żywność utrzymanie mieszkania Rodzaj wydatków zdrowie łączność rekreacja i kultura edukacja Wyraz wolny 3,7204 2,2562 0,9159 0,5494 2,3274 0,5777 Ln dochodu na osobę 0,2790 0,4394 0,4932 0,4710 0,7970 0,7285 Ln liczby osób w gospodarstwie domowym 0,2548 0,5958 0,8323 0,3892 0,1359 0,9184 Wykształcenie wyższe 0,0165 0,2454 0,4514 1,0251 0,3941 Wykształcenie 0,0174 0,2185 0,1280 0,3274 0,5829 0,3061 Wykształcenie 0,0724 0,2770 0,1504 0,2931 0,6579 0,2825 Wykształcenie zasadnicze 0,0245 0,1291 0,2211 0,1542 0,2670 R 2 (w %) 35,14 31,03 25,28 38,55 30,54 24,60

16 74 Za interesujące należy uznać również wartości współczynników elastyczności dochodowej poszczególnych rodzajów wydatków, a także wartości wyrazu wolnego, wskazujące na hierarchię potrzeb w gospodarstwach domowych. Wartość współczynnika elastyczności dochodowej zależy od nabywanych dóbr i usług. Wydatki na żywność (dobro pierwszej potrzeby) charakteryzują się najniższą wartością współczynnika elastyczności dochodowej i najwyższą wartością wyrazu wolnego. Z kolei w wypadku wydatków na rekreację i kulturę występuje sytuacja odwrotna najwyższa elastyczność przy najniższej wartości wyrazu wolnego. Wzrostowi dochodu na osobę o 1% odpowiada wzrost wydatków na żywność średnio o 0,279%. Jeśli chodzi o najbardziej wrażliwe na zmianę dochodu wydatki na rekreację i kulturę, to zwiększenie dochodu na osobę o 1% powoduje wzrost tego rodzaju wydatków średnio o 0,797% (zakłada się stały poziom pozostałych zmiennych). Wzrost dochodu prowadzi zatem do nieproporcjonalnego zwiększenia się wydatków na poszczególne grupy towarów i usług, co powoduje zmianę struktury wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne. W celu określenia wpływu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego na poziom wydatków ogółem (w zł na osobę) w porównaniu do innych zmiennych charakteryzujących gospodarstwo domowe do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających, oprócz wysokości dochodu rozporządzalnego (przypadającego na osobę), liczby osób w gospodarstwie i poziomu wykształcenia osoby je utrzymującej, zaliczono również: przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych, subiektywną ocenę sytuacji materialnej w gospodarstwie domowym, klasę miejscowości zamieszkania 8. Część zmiennych objaśniających zaproponowanych do modelu wydatków wyrażono w postaci zmiennych zero-jedynkowych. Należą do nich: przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (wyróżniono sześć klas, podstawę porównania stanowią gospodarstwa pracownicze), klasa miejscowości zamieszkania (wyróżniono sześć klas miejscowości, przy czym wieś stanowi podstawę porównania), subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego (wyróżniono pięć grup, zła ocena sytuacji materialnej stanowi podstawę porównania) 9 oraz wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego. 8 Dobór zmiennych objaśniających do modelu przeprowadzono metodą regresji krokowej (tak aby pozostały jedynie zmienne statystycznie istotne), a parametry modelu zostały oszacowane klasyczną metodą najmniejszych kwadratów (po obustronnym zlogarytmowaniu równania). 9 Do modelu włączono zmienną objaśniającą subiektywną ocenę sytuacji materialnej z uwagi na to, że gospodarstwa domowe, które lepiej oceniają swoją sytuację materialną, będą też skłonne zaspokajać odmienne potrzeby. Sytuacja materialna określona na podstawie subiektywnych ocen gospodarstw domowych może zatem odzwierciedlać istotne różnice w przeciętnym poziomie ich wydatków.

17 Wykształcenie jako determinanta poziomu 75 Tabela 14. Oceny parametrów modelu potęgowo-wykładniczego wydatków ogółem na osobę w gospodarstwach domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(37 268) Poziom p Wyraz wolny 3,1271 0, ,0028 0,0000 Ln dochodu na osobę 0,5374 0,0044 0,5163 0, ,2464 0,0000 Ln liczby osób w gospodarstwie domowym 0,2491 0,0038 0,2788 0, ,2980 0,0000 Wykształcenie wyższe 0,1490 0,0042 0,2672 0, ,7283 0,0000 Ocena sytuacji materialnej raczej dobra 0,1306 0,0054 0,2169 0, ,2307 0,0000 Ocena sytuacji materialnej przeciętna 0,1059 0,0059 0,1322 0, ,0717 0,0000 Wykształcenie 0,1027 0,0042 0,1475 0, ,7162 0,0000 Ocena sytuacji materialnej bardzo dobra 0,0572 0,0036 0,2952 0, ,0664 0,0000 Wykształcenie 0,0553 0,0036 0,1341 0, ,4971 0,0000 Wykształcenie zasadnicze 0,0455 0,0042 0,0600 0, ,8298 0,0000 Ocena sytuacji materialnej raczej zła 0,0394 0,0048 0,0657 0,0081 8,1378 0,0000 Gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek 0,0357 0,0032 0,0913 0, ,0747 0,0000 Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 0,0324 0,0033 0,0612 0,0063 9,7747 0,0000 Gospodarstwo domowe rolników 0,0203 0,0032 0,0542 0,0087 6,2552 0,0000 R = 0,7938; R 2 = 63,01%; F(13,37268) = 4882,4; p < 0,0000 Model zaproponowany w tabeli 14 w 63% wyjaśnia zmienność wydatków ogółem na osobę w gospodarstwach domowych (jest to najwyższy poziom współczynnika determinacji spośród przedstawionych modeli). Ze zmiennych określających przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej w modelu znalazły się jedynie zmienne identyfikujące gospodarstwa pracujących na własny rachunek i gospodarstwa rolników, co oznacza, że wydatki tych gospodarstw różnią się statystycznie istotnie od wydatków gospodarstw pracowniczych. Przy założeniu

18 76 stałości pozostałych zmiennych wydatki gospodarstw osób pracujących na własny rachunek są średnio wyższe o 9,56% (gospodarstw rolników o 5,57%) od wydatków gospodarstw pracowniczych. W wypadku klasy miejscowości zamieszkania tylko wydatki gospodarstw usytuowanych w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców różnią się statystycznie istotnie od wydatków gospodarstw na wsi. Wydatki te są średnio wyższe o 6,31% (ceteris paribus). Na podstawie tabeli 14 można również stwierdzić, że wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego jest zmienną, która w statystycznie istotny sposób determinuje poziom wydatków tych gospodarstw (wszystkie zmienne zero-jedynkowe charakteryzujące kolejne poziomy wykształcenia znalazły się w modelu). Analizując kolejność wpływu zaproponowanych zmiennych, można zauważyć, że wyższe wykształcenie jest trzecią w kolejności zmienną, która oddziałuje na poziom wydatków gospodarstw domowych są one wówczas wyższe na osobę średnio o 30,63% (w wypadku wykształcenia go go o 15,89%, go go 14,35%, zasadniczego go 6,18%) od tych ponoszonych przez gospodarstwa domowe prowadzone przez osobę z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (przy założeniu niezmienności pozostałych zmiennych). Wydatki ogółem na osobę gospodarstw domowych, których członkowie lepiej oceniają swoją sytuację materialną, są przeciętnie wyższe niż tych, których członkowie uważają, że są w złej sytuacji. W gospodarstwach domowych oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą wydatki ogółem na osobę są wyższe średnio o 34,34% (raczej dobrą: 24,22%, przeciętną: 14,13%, raczej złą: 6,79%), pod warunkiem stałości pozostałych zmiennych. 5. Podsumowanie Poziom wykształcenia uczestników rynku pracy wpływa na ich pozycję zawodową oraz status społeczny. Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego determinuje poziom uzyskiwanych dochodów, co przekłada się na wielkość i strukturę wydatków. Otrzymane wyniki potwierdzają tezę o znacznym zróżnicowaniu poziomu i struktury wydatków w zależności od poziomu wykształcenia osoby utrzymującej gospodarstwo domowe. Największe różnice dotyczą grup gospodarstw domowych skrajnych pod względem wykształcenia (wykształcenie wyższe i co najwyżej gimnazjalne). Wraz z rosnącym poziomem wykształcenia zmienia się struktura wydatków w taki sposób, że zmniejsza się udział wydatków na zaspokojenie podstawowych potrzeb w wydatkach ogółem, a rosną wydatki na: edukację, rekreację i kulturę, restauracje i hotele oraz inne wydatki. Obserwowany w ostatnich latach wzrost poziomu wykształcenia polskiego społeczeństwa będzie wpływał na zwiększanie się dochodów gospodarstw domowych, a co za tym idzie,

19 Wykształcenie jako determinanta poziomu 77 na kolejne zmiany poziomu i struktury wydatków. Inna stanie się też struktura popytu w gospodarstwach domowych należy oczekiwać, że coraz więcej konsumentów będzie nabywać luksusowe dobra i usługi. Literatura [1] Aktywność ekonomiczna ludności Polski. IV kwartał 2006 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa [2] Budżety gospodarstw domowych w 2005 r., GUS, Warszawa [3] Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa [4] Chomątowski S., Sokołowski A., Taksonomia struktur, Przegląd Statystyczny 1978, nr 2. [5] Grodzicki J., Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk [6] Podolec B., Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kraków [7] Podolec B., Ulman P., Wałęga A., Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków [8] Podolec B., Zając K., Ekonometryczne metody ustalania rejonów konsumpcji, PWE, Warszawa [9] Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2006 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa Education Level as a Determinant of the Level and Structure of Household Expenditure Professional and social status are both closely connected with one s level of education. To a large degree education also defines the place of household members in society. Educational level has an indirect influence on consumption: it plays a role in determining the size and structure of one s needs, and also in the possibility of satisfying those needs. The article aims to define the influence of the head of household s level of education on the amount and structure of household expenditures in Poland. It is assumed that household expenditures on particular goods and services differ depending on the head of household s education. The analysis uses individual figures from research on household budgets gathered by Central Statistical Office in Results of the research confirm the applicability of regressive modeling.