OCHRONA ORLIKA KRZYKLIWEGO. poradnik dla rolników

Transkrypt

1 OCHRONA ORLIKA KRZYKLIWEGO poradnik dla rolników

2 SPIS TREŚCI INFORMACJA OGÓLNA O ORLIKU Informacja ogólna o orliku... 2 Rozpoznawanie orlika... 3 Informacja o gatunkach towarzyszących... 5 Co potrzebuje orlik do życia... 8 Dlaczego warto chronić orlika Co można i warto zrobić Znaczenie użytków zielonych Co oferują obecne programy rolnośrodowiskowe Orlik krzykliwy Clanga pomarina jest w Polsce bardzo nielicznym ptakiem lęgowym, jednym z 20 gatunków ptaków szponiastych, zwanych potocznie drapieżnymi. Obszar jego występowania obejmuje centralną, część wschodniej i południowej Europy, od krajów nadbałtyckich poprzez Niemcy aż po Bułgarię i Grecję. Liczebność światowej populacji szacowana jest na tys. par. Ponad połowa gnieździ się na terenie Białorusi, Polski, Łotwy, Litwy i Słowacji. W Polsce liczebność orlika krzykliwego szacowana jest na par. Jego rozmieszczenie jest nierównomierne. Zwarty areał występowania obejmuje północnozachodnią i wschodnią Polskę. Większość populacji koncentruje się na Warmii i Mazurach (ok. 40% populacji krajowej) oraz na Nizinie Połnocnopodlaskiej. Występuje też na Pomorzu Zachodnim i Środkowym, sporadycznie w Wielkopolsce, w Polsce Centralnej i w województwie opolskim. W kwietniu, po powrocie z zimowisk w centralnej i południowej Afryce, orliki łączą się w pary. Z roku na rok zajmują te same rewiry i miejsca gniazdowe. Mogą też budować nowe gniazdo w pobliżu użytkowanego w poprzednich latach. Są ptakami terytorialnymi - jedna para ptaków zajmuje obszar wokół gniazda (terytorium) gdzie zdobywa pokarm i broni go przed innymi orlikami. Obszar ten

3 ma wielkość 5-15 km2. W terytorium ptaki odbywają loty tokowe - krążą na dużej wysokości wykonują różne ewolucje, samiec na przemian wzbija się w górę i opada pikując w kierunku samicy. Na przełomie kwietnia i maja samica składa zwykle dwa, rzadziej jedno jajo. Inkubacja jaj trwa ok. 40 dni. Samica zaczyna wysiadywać już po zniesieniu pierwszego jaja, dlatego gdy drugie pisklę kluje się, pierwsze ma już kilka dni. Jest większe i silniejsze. Zachowuje się agresywnie w stosunku do młodszego rodzeństwa. Nęka je i odbiera pokarm, dlatego młodsze pisklę zazwyczaj szybko słabnie i ginie. Bardzo rzadko i wyjątkowo zdarza się, aby w gnieździe wychowały się dwa młode orliki. Opieką nad pisklęciem w gnieździe zajmuje się samica, ogrzewając i rozdrabniając pokarm. Samiec intensywnie poluje, aby wykarmić samicę i młode. Pokarm orlików to głównie gryzonie - norniki (60-80% diety) oraz drobne ptaki, żaby i jaszczurki a czasem także owady i ślimaki. Orliki najczęściej polują krążąc w powietrzu i wypatrując ofiar, na które pikują z góry. Tylko niecała połowa ataków z powietrza kończy się sukcesem. Innym sposobem łowieckim jest zasiadka, czyli czatowanie na wyniesionych punktach obserwacyjnych jak drzewa, stogi siana czy słupki. Potrafią też polować krocząc po łące i płosząc ofiary - w ten sposób łowią głównie żaby i owady. Młody ptak opuszcza gniazdo po około 2 miesiącach. Przez kolejne dni przebywa w rewirze, w pobliżu gniazda, gdzie jest nadal karmiony przez rodziców i doskonali umiejętności latania i chwytania pokarmu. Po miesiącu ptak usamodzielnia się. Pełną dojrzałość rozrodczą orliki uzyskują w 3-4 roku życia. Po sezonie lęgowym we wrześniu ptaki wracają na afrykańskie zimowiska oddalone o km. Wędrówka ta, ze średnią prędkością 50 km/h, zajmuje około 80 dni. W sumie orlik krzykliwy połowę życia spędza w podróży. ROZPOZNAWANIE ORLIKA Orlik krzykliwy jest najmniejszym spośród krajowych gatunków orłów. Ich cechą rozpoznawczą jest to, że poza żółtymi palcami, mają całkowicie opierzone nogi (skoki). Jest on nieznacznie większy od myszołowa, jednak szerokie i długie skrzydła sprawiają, że jego sylwetka jest potężniejsza. Długość ciała wynosi cm, rozpiętość skrzydeł cm (myszołów jest o cm mniejszy), waga od 1,2 do 2,2 kg. Samica jest nieznacznie większa od samca. Ogon krótki, zaokrąglony, głowa szeroka i krótka. Skrzydła szerokie o równoległych krawędziach, zakończone wyraźnymi siedmioma palcami dłoni. Podczas krążenia i szybowania dłonie są nieco opuszczone, przez co skrzydła tworzą łagodny łuk (sylwetka myszołowa widziana od przody przypomina płaską literę V ). Ubarwienie orlik ma jednolite, rdzawobrązowe do ciemnobrązowego (u myszołowa widać wyraźne kontrastowy ciemno-biały spód skrzydeł). Lotki i sterówki czarniawe, ciemniejsze od reszty ciała. U nasady lotek dłoni i pokryw I -rzędowych widoczne są charakterystyczne dwa sierpowate rozjaśnienia w kształcie półksiężyca i równoległego do niego przecinka. Z wierzchu skrzydeł wyraźnie jaśniejsze beżowe ramiona kontrastują z ciemnymi lotkami. Nasada wewnętrznych lotek dłoni tworzy białawą plamę, widoczną nawet z dużej odległości. Głowa jest jasnobrązowa. Skóra na nasadzie dzioba (woskówka) oraz sięgający do połowy oka zajad są żółte (podobnie, jak u dorosłego myszołowa). Tęczówka oka jasna, żółtobrązowa. Ubarwienie ptaków młodych jest wyraźnie ciemniejsze niż dorosłych. Charakterystyczna dla młodych ptaków jest jasna, rdzawa plama na karku, która może być widoczna przez dwa kolejne lata. Najłatwiej można pomylić orlika krzykliwego ze skrajnie nielicznym orlikiem grubodziobym, od którego jest mniejszy, jaśniejszy i smuklejszy, oraz z pospolicie występującym myszołowem, który jednak nie dość, że jest nieco mniejszy, to od spodu na brzuchu i skrzydłach ma kontrastowe, biało-brunatne plamy, których nigdy nie posiada orlik, dość jednolity w ubarwieniu.

4 INFORMACJA O GATUNKACH TOWARZYSZĄCYCH Mozaika pól, łąk i pastwisk, z licznymi miedzami, nieużytkami i terenami podmokłymi to urozmaicony krajobraz rolniczy, który uformował się na przestrzeni wielu wieków prowadzenia ekstensywnej tradycyjnej gospodarki rolnej. Tereny rolne stanowią w Polsce około 2/3 powierzchni kraju. Są miejscem występowania ponad 160 gatunków ptaków, które znajdują tu pokarm i dostępne miejsca lęgowe. Z powodu niekorzystnych dla przyrody zmian w rolnictwie (chemizacja i intensyfikacja), liczebność wielu z tych gatunków znacznie spada a także zmniejsza się ich obszar występowania. Szereg gatunków niegdyś pospolitych to dziś ptaki skrajnie nieliczne i zagrożone (np. kraska, czy turkawka). Do gatunków, które towarzyszą orlikowi krzykliwemu, należą między innymi bocian, derkacz, czajka, kszyk, krwawodziób, pokląskwa. Ptaki te korzystają z tych samych terenów żerowiskowych lub lęgowych. Ochrona orlika krzykliwego pełni rolę pewnego rodzaju parasola ochronnego dla wielu innych gatunków, zapewniając także im właściwy stan siedlisk. Orlik krzykliwy Błotniak stawowy Żuraw Pliszka Kszyk Czajka Bocian biały Pomimo, że związał się z siedzibami ludzkimi jako miejscem gniazdowania, wykorzystuje tę samą co orlik krzykliwy bazę pokarmową. Jest silnie uzależniony od jakości i dostępności łąk i pastwisk jako terenów żerowiskowych. Niekorzystne przekształcanie krajobrazu rolniczego i jego zubażanie (osuszanie łąk, wycinka śródpolnych krzewów i zaorywanie miedz) wpływa negatywnie na bociany. Ich liczebność w ostatnich latach znacznie spada. Czajka Czarno-biały ptak z charakterystycznym czubkiem z tyłu głowy, którego chwiejny lot przypomina lot motyla. W locie godowym wykonuje różne ewolucje, koziołkuje, wznosi się i opada często zmieniając kierunek. Intruza próbuje odwodzić od gniazda i atakować donośnie przy tym kwiląc. Przylatuje na legowiska najwcześniej, niekiedy już w lutym. Zasiedla otwarte tereny podmokłe, zalewowe łąki i pastwiska z niską murawą. Wskutek zanikania dogodnych siedlisk coraz częściej gnieździ się na polach uprawnych. Gniazdo ma charakter niewielkiego zagłębienia w ziemi wśród traw. Zniesienie składa się z czterech oliwkowych, ciemnonakrapianych jaj. Młode czajki należą do zagniazdowników. Po 2-3 dniach po wykluciu opuszczają gniazdo. Po zakończeniu lęgów czajki koczują w dużych stadach liczących do kilkuset osobników. Rycyk Smukły ptak wielkości gołębia z charakterystycznym długim, pomarańczowym dziobem, długimi nogami i czarno-białym ogonem. Występuje głównie w dolinach dużych rzek na terenach zalewowych, podmokłych łąkach i pastwiskach. Gniazdo zakłada na ziemi, w kępach wyższych traw cm. Żeruje chodząc po ziemi lub brodząc w płytkiej wodzie. Jego donośny głos, przenikliwe powtarzane gwizdanie, słychać ze znacznej odległości. Jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem ze względu na utratę miejsc gniazdowania. Osuszanie, zarastanie i zaprzestanie użytkowania łąk i pastwisk powoduje opuszczanie siedlisk przez ten gatunek. Zbyt wczesne koszenie, nadmierny wypas oraz drapieżnictwo lisa i norki amerykańskiej powodują straty lęgów rycyka. Krwawodziób Szaro-biały ptak wielkości kosa. Ma charakterystyczny krwistoczerwony, długi dziób i nogi. Często przesiaduje na eksponowanym miejscu np. na drewnianych słup-

5 kach od ogrodzenia pastwisk. Najczęściej słychać jego alarmujący przenikliwy, dwusylabowy głos, gdy alarmuje obecność intruza. Gniazduje na okresowo zalewanych łąkach i pastwiskach w pobliżu oczek i zbiorników wodnych. Często spotykany w towarzystwie czajki i rycyka. Podobnie jak w przypadku rycyka, niedostosowanie zabiegów łąkarskich, jednorodna wysokość runi, utrata siedlisk i drapieżnictwo stanowią główne zagrożenia krwawodzioba. Jego liczebność spada w całej Europie. całą dobę i prowadzi naziemny tryb życia przez co stanowi podstawowy pokarm orlików krzykliwych. Nie zapada również w sen zimowy. Gniazdo zakłada w zagłębieniach płytko pod ziemią lub w kępach traw. Zarastanie terenów otwartych np. na skutek zaniechania koszenia powoduje spadek liczebności norników, a w ich miejsce pojawiają się mniejsze gryzonie: mysz leśna, zaroślowa, smużka, badylarka (gatunki te, ponieważ są aktywne nocą, nie stanowią tak ważnego elementu diety orlika krzykliwego). Żaba trawna Najpospolitsza z żab brunatnych. Jest gatunkiem lądowym, odpornym na złe warunki atmosferyczne. Już w marcu rozpoczyna swoją aktywność. Zasiedla różne środowiska; lasy liściaste, parki, pola uprawne i łąki a także ugory i odłogi. Miejscem rozrodu są zalane łąki, oczka wodne, stawy, jeziora. Ciało ma wydłużone, 8-10 cm długości. Ubarwienie brunatne, bardzo zmienne. Na brzuchu między przednimi łapkami zwykle brunatne drobne centkowanie. Skóra gładka. Za okiem na skroni charakterystyczna ciemna, brunatna plama. Błony pływne tylnych nóg są słabo rozwinięte, jednak same nogi są długie i mocne dzięki czemu pozwalają na wykonywanie dalekich skoków. CO POTRZEBUJE ORLIK OD ŻYCIA Żaba moczarowa Nieco mniejsza i delikatniejsza niż żaba trawna. Ciało wysmukłe, pysk ostro zakończony. Odróżnia ją inny układ plam na głowie oraz wysokie, czarno obrzeżone fałdy na grzbiecie i jasna pręga wzdłuż grzbietu. Brzuch zwykle biały, bez centkowania. W okresie godowym samce przyjmują intensywnie niebieskosiny kolor. Skrzek składa wśród przybrzeżnej roślinności zbiorników wodnych o nieregularnych i łagodnych brzegach, a także na zalanych łąkach. Po godach prowadzi lądowy tryb życia na łąkach torfowiskach i bagnach. Jest aktywna w ciągu dnia. Nornik północny Mały gryzoń o długości ciała 9-15 cm. Futro na wierzchu ciała szarobrązowe, brzuch szary. Oczy i uszy małe. Występuje na wilgotnych łąkach, bagnach, turzycowiskach w dolinach rzek, trzcinowiskach i olsach. Jest aktywny przez Orlik gniazduje wyłącznie w lasach. Wybiera drzewostany starsze, powyżej 80 lat. Najchętniej zasiedla lasy mieszane, często podmokłe a przez to niedostępne i mniej penetrowane przez człowieka. Gniazdo najczęściej zakłada na świerkach, jodłach i sosnach a z pośród gatunków liściastych na dębach, olszach i brzozach. Wybiera lasy o zwartym podszycie, co gwarantuje nie tylko osłonięcie gniazda, ale też ogranicza dostępność i penetrację przez ludzi. Takie warunki spełniają zwykle położone w obniżeniach terenu podmokłe olsy, bory bagienne i torfowiska. Gniazdo zwykle posadowione jest na bocznym konarze,

6 przy pniu drzewa, na wysokości m. Wszystkie te czynniki sprawiają, że gniazdo orlika jest niewidoczne, bardzo trudne do wykrycia, a jego lokalizacja najczęściej jest niedostępna. Oprócz miejsca gniazdowania niemniej ważnym elementem areału orlika jest bogate w pokarm żerowisko. Atrakcyjne łowiska to mozaika krajobrazu rolniczego z dużym udziałem łąk i pastwisk. Niezbędna jest też obecność, śródpolnych zbiorników, zabagnień, nieużytków, miedz i remiz oraz zadrzewień i zakrzaczeń. Tak zróżnicowany krajobraz jest miejscem licznego występowania różnych gatunków zwierząt, które stanowią pokarm orlików krzykliwych. DLACZEGO WARTO CHRONIĆ ORLIKA Pomimo stabilnego stanu populacji orlik krzykliwy należy do gatunków zagrożonych a jego przyszłość nie jest pewna i wymaga szczególnej troski. Postępująca intensyfikacja rolnictwa w dłuższej perspektywie powoduje ograniczenie dostępnych siedlisk, atrakcyjnych terenów łowiskowych. Niesprzyjające orlikom, przekształcanie krajobrazu rolniczego, które zaszło już w niektórych państwach Europy, obserwowane jest również w Polsce. Może to spowodować załamanie i spadek liczebności orlika i towarzyszących gatunków. Główne zagrożenia dla populacji orlika krzykliwego to: uproszczenie struktury krajobrazu poprzez niszczenie śródpolnych oczek wodnych, miedz, zadrzewień, wprowadzanie wielkoobszarowych monokultur w miejsce rozdrobnionych pól o urozmaiconej strukturze i sposobach użytkowania zaniechanie użytkowania rolnego, ugorowanie lub zalesianie gruntów osuszanie wilgotnych łąk i pastwisk niewłaściwa gospodarka leśna uproszczenie linii terenów leśnych przez zalesianie śródleśnych luk i polan niepokojenie ptaków i penetracja terenów lęgowych urbanizacja terenów poza zwartą zabudową wsi

7 CO MOŻNA I WARTO ZROBIĆ DLA ZACHOWANIA ORLIKA Działania, które w znacznym stopniu mogą poprawić jakość siedlisk orlika krzykliwego i przyczynić się do ochrony jego populacji: urozmaicenie struktury upraw rolnych zapobieganie scalaniu gruntów i ujednoliceniu gatunkowemu użytków rolnych zachowanie urozmaiconej struktury krajobrazu poprzez utrzymanie stałych elementów krajobrazu, takich jak śródpolne oczka wodne, mokradła, zadrzewienia i krzewy utrzymywanie lub odtwarzanie miedz i remiz śródpolnych zapobieganie osuszaniu użytków zielonych retencjonowanie wody ograniczenie chemizacji i mechanizacji produkcji rolnej właściwy dobór obsady pastwisk oraz różnicowanie terminów pokosów w obrębie gospodarstwa, co zapewnia dostępność pokarmu w dłuższej perspektywie czasu zaniechanie opóźnionego koszenia, które ze względu na wysokość wegetacji uniemożliwia zdobywanie pokarmu przez orliki koszenie użytków zielonych od środka do zewnątrz., co zapobiega zabijaniu zwierząt zasiedlających łąki, pozostawianie nieskoszonych fragmentów łąki, co tworzy dodatkowe mikrosiedliska i pozytywnie wpływa na różnorodność biologiczną użytków zielonych zaniechanie odłogowania, ugorowania oraz zalesiania użytków zielonych użytkowanie rolnicze śródleśnych enklaw i polan zachowanie naturalnych i budowa sztucznych czatowni na terenach żerowiskowych orlika (słupki, tyczki, stogi siana) ograniczenie penetracji i niepokojenia ptaków w miejscach gniazdowania (turystyka, pozyskiwanie runa leśnego) ZNACZENIE UŻYTKÓW ZIELONYCH Skuteczna ochrona orlika krzykliwego, oprócz dogodnych miejsc do zakładania gniazda, wymaga także zapewnienia odpowiednich terenów, gdzie ptaki zdobywają pożywienie. Łąki i pastwiska, czyli tzw. trwałe użytki zielone (TUZ), to najcenniejsze żerowiska orlika krzykliwego. Ich obecność w pobliżu odpowiednich terenów lęgowych decyduje o zajęciu rewiru przez parę ptaków. Użytkowane ekstensywnie, przy zachowaniu zróżnicowanych terminów koszenia i nie nadmiernym obciążeniu wypasem, zapewniają dostępność urozmaiconego pokarmu w okresie lęgów i wychowu młodych ptaków. Duże znaczenie ma

8 obecność niewielkich mokradeł, szuwarów i zbiorników wodnych, które gwarantują występowanie żab stanowiących ważne uzupełnienie diety. Osuszanie, niszczenie naturalnych zbiorników wodnych, melioracja terenów zalewowych powoduje ubożenie siedliska i zmniejsza bazę pokarmową ptaków. Obfitość pokarmu na użytkach zielonych jest uzależniona od sposobu gospodarowania. Zwłaszcza od ilości pokosów, terminów koszenia czy intensywności wypasu. Zbyt wysoka i gęsta murawa uniemożliwia ptakom polowanie. Istotne znaczenie ma również uwilgotnienie użytków zielonych. Dostępność dobrych żerowisk w pobliżu gniazda gwarantuje sukces lęgowy. Konieczność poszukiwania pokarmu w znacznym oddaleniu od gniazda, wpływa negatywnie na sukces lęgowy, a w perspektywie kilkunastu lat powoduje spadek liczebności populacji. Utrata dogodnych żerowisk na skutek działania niekorzystnych czynników występujących często równocześnie powoduje porzucanie rewirów i konieczność poszukiwania alternatywnych, często uboższych siedlisk. CO OFERUJĄ OBECNE PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE? Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW ) jest w dużej części kontynuacją dotychczasowego podejścia, tj. działania Program rolnośrodowiskowy PROW Zobowiązanie obejmuje okres 5 lat, kiedy rolnik lub zarządca, spełniający warunki przyznania płatności, zobligowany jest do przestrzegania wymogów określonych w pakiecie. Zobowiązany jest również do posiadania planu działalności rolno środowiskowej i prowadzenia rejestru działalności. Realizacja wariantów przyrodniczych wymaga sporządzenia ekspertyzy ornitologicznej lub botanicznej potwierdzającej występowanie wybranych gatunków i siedlisk. Dostępne pakiety to: 1. Rolnictwo zrównoważone. 2. Ochrona gleb i wód. 3. Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych. 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura Cenne siedliska poza obszarami Natura Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie. 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie. Stawka płatności w pakiecie Rolnictwo zrównoważone to 400 zł/ha. Stawka płatności za ochronę gleb i wód to 650 zł/ha (dotyczy międzyplonów) lub 450 zł/ha (dotyczy pasów ochronnych na stokach o nachyleniu powyżej 20%). Kwoty i stawki wsparcia w pakietach 4 i 5 Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000 są uzależnione od: ekstensywnego użytkowania na OSO: 600 zł/ha, występowania gatunków ptaków tj.: rycyka (a także kszyka, krwawodzioba, czajki): 890 zł/ha, wodniczki: 1199 zł/ha, dubelta (a także kulika wielkiego): 1070 zł/ha, derkacza: 642 zł/ha oraz typu siedliska: zmiennowilgotne łąki trzęślicowe: 1276 zł/ha, zalewowe łąki selernicowe i słonorośla: 1043 zł/ha, murawy: 1300 zł/ha, półnaturalne łąki wilgotne: 911 zł/ha, półnaturalne łąki świeże: 1083 zł/ha, torfowiska: 600 zł/ha (wymogi obowiązkowe) lub 1206 zł/ha (wymogi obowiązkowe i uzupełniające). W pakiecie Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000 stawka płatności uzależniona jest od typu siedliska: zmiennowilgotne łąki trzęślicowe: 1276 zł/ha, zalewowe łąki selernicowe i słonorośla: 1043 zł/ha, murawy: 1300 zł/ha, półnaturalne łąki wilgotne: 911 zł/ha, półnaturalne łąki świeże: 1083 zł/ha, torfowiska: 600 zł/ha (wymogi obowiązkowe) lub 1206 zł/ha (wymogi obowiązkowe i uzupełniające). Aktualnie dostępne pakiety ptasie nie są idealne dla orlika, ze względu na opóźnione terminy koszenia (orlik potrzebuje łatwego dostępu do ofiar w okresie karminia młodych). Niemniej jednak kluczowy jest sam fakt gospodarowania ekstensywnego i utrzymania mozaiki użytkowania. Płatność rolnośrodowiskowo-klimatyczna jest przyznawana do gruntów ornych w wysokości: proc. stawki podstawowej za powierzchnię 0,10-50 ha; - 75 proc. stawki do ha; - 60 proc. stawki powyżej 100 ha. Informacje na temat PROW, realizacji pakietów, szczegółowych wymogów i płatności można uzyskać u doradców rolnośrodowiskowych oraz na stronach internetowych: Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Centrum Doradztwa Rolniczego

9 Projekt LIFE+ Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000 (LIFE08 NAT/PL/000510) jest współfinansowany w ramach komponentu LIFE+ przyroda i różnorodność biologiczna, wspierającego ochronę gatunków lub siedlisk priorytetowych sieci Natura 2000 oraz projektów przyczyniających się do powstrzymania procesu spadku różnorodności biologicznej. Został zrealizowany w l i sfinansowany ze środków programu EU LIFE+, dofinansowania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środków własnych partnerów projektu. Ilustracje: Dawid Kilon Autor tekstu: Tomasz Bałdyga Opracowanie i materiały: Michał Maniakowski, Karol Szymankiewicz, Tomasz Szczepanek