UNIVERZITA MATEJA BELA V BANSKEJ BYSTRICI FAKULTA HUMANITNÝCH VIED KATEDRA SLOVANSKÝCH JAZYKOV WALENCJA CZASOWNIKÓW RUCHU W JĘZYKU SŁOWACKIM I POLSKIM

Transkrypt

1 UNIVERZITA MATEJA BELA V BANSKEJ BYSTRICI FAKULTA HUMANITNÝCH VIED KATEDRA SLOVANSKÝCH JAZYKOV WALENCJA CZASOWNIKÓW RUCHU W JĘZYKU SŁOWACKIM I POLSKIM Diplomová práca EVA MASNÁ Študijný odbor: Prekladateľstvo a tlmočníctvo Študijný program: Nemecký jazyk a kultúra Poľský jazyk a kultúra Vedúci diplomovej práce: Mgr. Anita Račáková, PhD. Stupeň kvalifikácie: magister (v skratke Mgr. ) Dátum odovzdania práce: Dátum obhajoby:... Banská Bystrica 2009

2 2

3 Poďakovanie Úprimné poďakovanie patrí konzultantke mojej práce Mgr. Anite Račákovej, PhD. za poskytovanie odborných rád a literatúry, takisto za jej ochotu a záujem pri realizácii mojej práce. 3

4 Čestné vyhlásenie Čestne vyhlasujem, že diplomovú prácu Walencja czasowników ruchu w języku słowackim i polskim som vypracovala samostatne pod odborným vedením Mgr. Anity Račákovej, PhD. a použitú literatúru som uviedla v zozname bibliografických odkazov. Eva Masná 4

5 Abstrakt Eva Masná, študent Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici Fakulta humanitných vied Katedra a slovanských jazykov Názov: Valencia pohybových slovies v slovenčine a poľštine (Walencja czasowników ruchu w języku słowackim i polskim) Pod vedením: Mgr. Anita Račáková, PhD. Banská Bystrica, 2009 Práca má teoretickú a praktickú časť. Teoretická časť je venovaná teórii valencie a pohybovým slovesám. Praktická časť sa zameriava na analýzu vybraných slovies, ich porovnanie a zovšeobecnenie výsledkov. Práca má 100 strán a je napísaná v poľskom jazyku. Cieľom práce je obohatiť výskum slovensko-poľských jazykových vzťahov, konkrétne syntaktickej roviny analýzou vetnej štruktúry v obidvoch jazykoch. Vetná štruktúra je skúmaná pri vybraných pohybových slovesách. Pri výskume boli používané tri základné metódy. Začiatočnú fázu tvorila analýza slovies v jednotlivých jazykov. Po analýze nastúpila konfrontácia analyzovaných slovies a v závere bola použitá syntéza na zovšeobecnenie výsledkov. Zistené rozdiely sa týkajú predovšetkým syntaktickej a sémantickej roviny. Táto práca je prínosom pre výskum slovensko-poľských jazykových vzťahov. Výsledky môžu byť použité pri učení sa poľštiny, resp. slovenčiny ako cudzieho jazyka, ale aj ako východisko, resp. pomocný materiál pre slovensko-poľský valenčný slovník, ktorý zatiaľ absentuje. Kľúčové slová: valencia, pohyb, sloveso, valenčná štruktúra, pohybové sloveso 5

6 Abstract Eva Masná, student Matej Bel University in Banská Bystrica Faculty of Humanities Department of Slavonic languages Name: Valence of transitive verbs in Slovak and Polish (Walencja czasowników ruchu w języku słowackim i polskim) Tutor: Mgr. Anita Račáková, PhD. Banská Bystrica, 2009 The work consists of a practical and a theoretical part. The theoretical part deals with the valence theory and the dynamic/transitive verbs. The practical part concentrates on the analysis of selected verbs, their comparison and generalisation of the results. The work contains 100 pages and is written in Polish language. The aim of the work is to enrich Slovak Polish relationships in linguistics, particularly in syntax area by the means of investigating of sentence structure in both languages. The sentence structure is being studied within selected transitive verbs. Three basic methods were used at the research. The scope of the initial phase was to analyse the verbs in respective languages. After the analysis, analysed verbs confrontation was performed, and in the conclusion, synthesis was used to generalise the results. The differences discovered mainly concern syntactic and semantic area. This work seeks to be an asset to Slovak Polish relationships. The results can be used at learning of Polish/Slovak as a foreign language; as well as a starting point or an auxiliary material for Slovak Polish valence dictionary which has not been created yet. Key words: valence, motion, verb, valence structure, transitive verb 6

7 Przedmowa Niniejsza praca nosi nazwę Walencja czasowników ruchu w języku słowackim i polskim. Pierwsza część zawiera założenia teoretyczne określenie pojęcia walencji oraz czasowników ruchu. W drugiej części są analizowane wybrane czasowniki ruchu. W trzeciej części są czasowniki te wzajemnie porównywane i następnie określono wyników. Teoretyczne wyjścia dla pracy przedstawiają Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich (Polański, 1980), słowacki Valenčný slovník slovenských slovies (Sokolová, M Nižnínková, J., 1998) oraz prace zajmujące się czasownikami ruchu w językoznawstwie polskim Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem (B. Bojar, 1979) w słowackim Slovesá pohybu v slovenčine a angličtine (Ružičková, 1982). Celem pracy jest stwierdzenie oraz określenie różnic pomiędzy czasownikami ruchu v języku słowackim i polskim na płaszczyźnie syntaktycznej i semantycznej. Niniejsza praca może służyć jako baza materiałowa dla słownika walencyjnego polsko słowackiego, który dotychczas nie istnieje. Z wyników badań zawartych w pracy korzystać mogą wszyscy ci, którzy uczą się języka polskiego albo słowackiego jako obcego. 7

8 Spis treści Poďakovanie... 3 Čestné vyhlásenie... 4 Abstrakt... 5 Abstract... 6 Przedmowa... 7 Spis treści... 8 Lista tabel Lista grafów Skróty, znaki i symbole zastosowane w pracy Wstęp Część teoretyczna Metodyka Przegląd dotychczasowych prac i badań Walencja Czasowniki ruchu Część praktyczna Czasownik biec bežať Analiza czasownika biec bežať Czasownik biegać behať Analiza czasownika biegać behať Czasownik chodzić chodiť Analiza czasownika chodzić chodiť Czasownik iść ísť Analiza czasownika iść ísť Czasownik jeździć jechać i jazdiť

9 2.10. Analiza czasownika jeździć jechać i jazdiť Czasownik latać lietať Analiza czasownika latać lietať Czasownik łazić loziť Analiza czasownika łazić loziť Czasownik lecieć letieť Analiza czasownika lecieć letieť Czasownik leźć liezť Analiza czasownika leźć liezť Czasownik nieść niesť Analiza czasownika nieść niesť Czasownik nosić nosiť Analiza czasownika nosić nosiť Czasownik płynąć plynúť Analiza czasownika płynąć plynúť Czasownik pływać plávať Analiza czasownika pływać plávať Czasownik uciekać uciec i utekať Analiza czasownika uciekać uciec i utekať Czasownik wieść viesť Analiza czasownika wieść viesť Czasownik wieźć viezť Analiza czasownika wieźć viezť Czasownik wodzić vodiť Analiza czasownika wodzić vodiť Czasownik wozić voziť Analiza czasownika wozić voziť

10 3. Wyniki badań Płaszczyzna semantyczna Płaszczyzna syntaktyczna Słowniki Podział wszystkich różnic Zakończenie Resumé Lista bibliografii

11 Lista tabel Tabela nr 1. Czasownik biec bežať Tabela nr 2. Czasownik biegać behať Tabela nr 3. Czasownik chodzić chodiť Tabela nr 4. Czasownik iść ísť Tabela nr 5. Czasownik jeździć jechać i jazdiť Tabela nr 6. Czasownik latać lietať Tabela nr 7. Czasownik łazić loziť Tabela nr 8. Czasownik lecieć letieť Tabela nr 9. Czasownik leźć liezť Tabela nr 10. Czasownik nieść niesť Tabela nr 11. Czasownik nosić nosiť Tabela nr 12 Czasownik płynąć plynúť Tabela nr 12. Czasownik pływać plávať Tabela nr 13. Czasownik pływać plávať Tabela nr 14. Czasownik wieść viesť Tabela nr 15. Czasownik wieźć viezť Tabela nr 16. Czasownik wodzić vodiť Tabela nr 17.Czasownik wozić voziť

12 Lista grafów Graf nr 1. Różnice znaczeniowe Graf nr 2. Różnice w strukturze walencyjnej Graf nr 3. Wszystkie różnice

13 JP JS VSSS SSG Zn. Skróty, znaki i symbole zastosowane w pracy język polski język słowacki Valenčný slovník slovenských slovies Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich znaczenie Analiza czasowników polskich: Adv przysłówek IP fraza bezokolicznikowa (wyrażenie bezokolicznikowe) NA rzeczownikowa nazwa czynności (nomen actionis) NP fraza nominalna (grupa rzeczownikowa) NP Abl fraza nominalna ablatywna (tj. oznaczająca kierunek oddalania się, np. z domu, ze wsi) NP Adl fraza nominalna adlatywna (tj. oznaczająca kierunek zbliżania się, np. do domu, do wsi, do ogrodu) NP Akc fraza nominalna akcesoryjna (tj. oznaczająca okoliczność towarzyszącą, np. wśród burzy, w deszczu) NP Caus fraza nominalna przyczynowa (tj. oznaczająca przyczynę, np. z powodu przeziębienia, z głodu, ze zmartwienia) NP Dest fraza nominalna celowa (np. dla zabawy) NP Loc fraza nominalna lokatywna (miejscowa) NP Mod fraza nominalna sposobowa NP Perl fraza nominalna perlatywna (tj. oznaczająca miejsce, przez które odbywa się ruch, np. przez las) NP Td fraza nominalna temporalno-duratywna (wyrażająca czas trwania) N Tp fraza nominalna temporalno-limitywna (wyrażająca granicę czasową) Pass passivum (strona bierna) NP N,G,D,A,I,L litery u dołu fraz nominalnych i korelatu zaimkowego wskazują ich przypadek gramatyczny (= nominativus, genitivus, dativus, accusativus, instrumentalis, locativus),, NP cyfry u góry fraz nominalnych odróżniają frazy, występujące w schemacie w tym samym przypadku [+ Abstr] abstrakcyjność, oderwaność 13

14 [- Abstr] konkretność [+ Anim] żywotność [- Anim] nieżywotność, nieożywionść [+ Hum] osobowość [- Hum] nieosobowość [Instit] [Instr] [Liqu] [Mach] [Mat] [Pars] instytucja narzędzie płyn maszyna materiał część kombinacji cech semantycznych: konkret nieożywiony (np. cecha semantyczna takich rzeczowników, jak kamień, szkło) część ciała ludzkiego (np. cecha semantyczna takich rzeczowników, jak ręka, ząb, głowa) pozycja czasownika hasłowego w schemacie zdaniowym, np. schemat NP N NP Acc pod czasownikiem abonować oznacza, że czasownik ten łączy się z frazą nominalną w nominatiwie (tj. NP N ) i z frazą nominalną w accusatiwie (tj. NP Acc ) + między składnikami oznacza ich łączenie bez implikacji szyku w aktualnym zdaniu konkatenacja (znak implikujący szyk składników) ( ) fakultatywność składników lub grupy składników (tj. możliwość ich pominięcia w zdaniu) { } wymienność składników w danej pozycji, przy czym notacji tej używa się w schematach składniowych // wymienność składników w danej pozycji, przy czym notacji tej używa się w odniesieniu do przykładów strzałka odsyła do charakterystyki semantycznej za pomocą cech 14

15 {x y z} obowiązkowe występowanie w danej pozycji przynajmniej jednego spośród składników znajdujących się w takich nawiasach Analiza czasowników słowackich: VF verbum finitum S rzeczownik (przypadek jest oznaczony przez małą literę, np. Sn rzeczownik w mianowniku) p S przyimek + rzeczownik ADJ przymiotnik PARTC partycypium/imiesłów przymiotnikowy NUM liczebnik PRON zaimek INF bezokolicznik TRANSF modyfikacje walencyjne, transformaty, transformacja ADVloc/dir/temp/mod/mot/kauz okolicznik miejsca, kierunku, czasu, sposobu, motywacji, przyczyny Adv przysłówek AG agens ANIM żywotność BEN benefaktor BO bez ograniczeń DESTR/destr destruktor dk/ndk dokonany, niedokonany czasownik HUM osoba imp impersonalne, nieosobowe INST/inst narzędzie INŠTA instytucja KONKR konkretum MANR/manr manipulator MANT/mant manipulant MAT materia, materiał MECH mechanizm MENT zjawisko mentalne, cecha charakterystyczna NAT zjawisko naturalne nkv nosiciel kwalifikacji 15

16 npv czasownik w funkcji niesamodzielnej NST/nst nosiciel stanu OBJ obiekt PARS część czegoś PROC procesual Proc procesor REL/rel czasownik zwrotny (refleksywny) SIT sytuacja, czynność STAT statual VV zdanie podrzędne ( ) partycypant potencjonalny [ ] orzeczenie analityczne/przyjaw semantyczny / warianty w strukturze walencyjnej // pomiędzy nimi znajduje się podmiot gramatyczny 16

17 Wstęp Mówić jaśnie, dokładnie, wyraźnie, eksplicytnie, być prężnym, szybko przyzwyczajającym się do warunków środowiska. To wymagania współczesnego świata, zakładów pracy. Wymagania te pojawiają się we wszystkich dziedzinach życia, w językoznawstwie oczywiście też. Dla językoznawstwa współczesnego jest niewystarczającą formą podanie podstawowych cech gramatycznych wyrazu (np. ogólna charakterystyka kategorialna), wymagany jest wyczerpujący opis języka, który nie dawa miejsce dla domysłów ze strony czytelnika. Taki opis nie polega na zbiorze tekstów i przykładów (ponieważ zbior ten nigdy nie byłby kompletny). Opis polega na stanowieniu struktury (struktury zdaniowej albo struktury walencyjnej; w językoznawstwie polskim równoważnym pojęciem do pojęcia łączliwość jest walencja), według której można tworzyć nowe poprawne zdania. Opis tego rodzaju nazywamy generatywnym. Logicznie wychodzi z gramatyki generatywnej najczęściej określanej jako taki opis języka, który uwzględnia jego twórczy charakter. Z tego wynika, że rodowity użytkownik danego języka potrafi produkować i rozumieć zdania, których nigdy uprzednio nie słyszał. Celem gramatyki generatywnej jest opis zdolności użytkowników języka do tworzenia coraz to nowych również poprawnych wypowiedzeń. Rodowity użytkownik języka może się odwoływać do intuicji językowej, również lingwista dopóki nie chodzi o pracę nad analizą materiału językowego. Eksplicytność opisu wymaga, ażeby wszystkie twierdzenia gramatyki sformułowane były wyraźnie i dokładnie. Językoznawstwo współczesne stara się więc dokładnie określić elementy wchodzące w język, tworzące system językowy, strukturę języka. Niniejsza praca dotyczy szczególnie elementów wchodzących w składnię oraz w strukturę zdania, czyli leksykalnych i semantycznych elementów oraz relacji pomiędzy nimi. Badanie oraz analizę struktury zdaniowej można wykorzystać przede wszystkim w praktyce dydaktycznej oraz w nauczaniu języka jako obcego. Cudzoziemiec nie zbyt wiele może zaufać swej intuicji językowej, struktury zdaniowe są dla niego nieskończonie ważne. Opanowanie struktur, ew. możliwość najrzeć do słownika, niezbędne jest również dla tłumaczy, pracowników z językiem oraz wszystkich, którzy chcą w języku rodzimym albo obcym produkować poprawne i gramatycznie odpowiednie zdania. 17

18 Dotychczas nie istnieje praca, która zajmowałaby się porównaniem struktur zdaniowych języków słowackiego i polskiego. Niestety, stosunki językowe słowackopolskie albo polsko-słowackie nie są w stanie wychwalać się porównawczymi analizami, w tej dziedzinie jest jeszcze dużo do zrobienia. Większość prac, które pojawiły się, analizują semantyczną płaszczyznę, natomiast nie istnieje zbiorowe dzieło obejmujące różnice w składni. Niniejsza praca jest tylko małą wkładką oraz próbą zanalizować, porównać już (częściowo) przebadane w pojedyńczych językach. Oba poddane konfrontacji języki (słowacki i polski) należą do grupy językowej słowiańskiej, dokładnie zachodniosłowiańskiej oraz do typu strukturalnego języków fleksyjnych i do podtypu morfologicznego języków afiksalnych. Potrzeba badań konfrontotawnych nie wynika tylko z przewidywania, że sporo rzeczy będzie wspólnych. Następuje też chęć pokazać mechanizmy oraz prawidłowości w danych systemach językowych. Teoretyczne wyjście dla pracy przedstawiają prace, które zajmują się walencją - z polskiego językoznawstwa to przede wszystkim Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich (Polański, 1980), Składnia (Gramatyka współczesnego języka polskiego: Składnia. Pod red. Z. Topolińskiej, 1984), z językoznawstwa słowackiego to Valenčný slovník slovenských slovies (Sokolová, M Nižnínková, J., 1998) oraz prace zajmujące się czasownikami ruchu w językoznawstwie polskim Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem (B. Bojar, 1979), w słowackim Slovesá pohybu v slovenčine a angličtine (Ružičková, 1982). W pracy nie przeprowadzono badań wszystkich czasowników (choć o walencji łączliwości można mówić również w przypadku innych członków zdania). Skupiono się na czasownikach ruchu, najczęściej używanych, konkretnie na liście czasowników, która znajduje się w pracy J. Pyzika Iść czy jechać. J. Pyzik wymienia 30 podstawowych czasowników ruchu. W pracy zostało zaprezentowanych 17 par czasowników. 1 para pozostaje z czasownika słowackiego i czasownika polskiego, oczywiście biorąc pod uwagę tylko czasownik w jego podstawowej formie, nieuwzględając derywatów prefiksalnych. Bazą materiałową pracy są Valenčný slovník slovenských slovies (Nižníková Sokolová, 1998), Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich (pod red. Polańskiego, 1980), Słownik języka polskiego, Krátky slovník slovenského jazyka. Celem pracy jest stwierdzenie różnic pomiędzy strukturami zdaniowymi polskich i słowackich czasowników ruchu. Podstawowym założeniem było 18

19 występowanie 2 typów różnic: 1. Różnica w strukturze semantycznej (odmienne znaczenie czasowników, ew. brak znaczenia w pojedyńczych językach); 2. Różnica w formie struktur zdaniowych (forma gramatyczna partycypantów w strukturze zdaniowej np. zamiast narzędnika biernik, inny przypadek, itd.). 19

20 1. Część teoretyczna 1.1. Metodyka W pracy zostały zastosowane trzy podstawowe metody. Na początku wykorzystano analizę. Analiza czasowników słowackich opierała się na pracy Valenčný slovník slovenských slovies (Sokolová, 1998), która zawiera szczegółowe opisy struktur zdaniowych (struktur walencyjnych) pojedynczych czasowników. Bowiem w danym słowniku nie są zagarnięte wszystkie czasowniki, trzeba było pracować też ze słownikiem języka słowackiego (Krátky slovník slovenského jazyka, 1997). Metodę analizy stosowano również przy badaniu struktur zdaniowych czasowników niewłączonych do słownika walencyjnego. Przy analizie czasowników polskich korzystano ze Słownika syntaktyczno-generatywnego czasowników polskich (Polański, 1954). Po analizie czasowników obu języków nastąpiła faza konfrontatywna. Punktem wyjściowym porównania struktur polskich a słowackich były czasowniki polskie. W ostatnim etapie dokonano syntezy. Z konfrontacji wynikają fakty, które można uogólnić i stosować w praktycznym użyciu języka, procesie dydaktycznym oraz w praktyce tłumaczeniowej. 20

21 1.2. Przegląd dotychczasowych prac i badań Mówiąc o semantycznej strukturze czasowników w językoznawstwie słowackim powinniśmy zacząć od E. Pauliny go, którego prace należą do podstaw językoznawstwa słowackiego. Dla naszego tematu ważną jest przede wszystkim praca Štruktúra slovenského slovesa (1943). Pauliny jest twórcą teorii intencji czynności wyrażonej czasownikiem (intencie slovesného deja). Intencją czasownika rozumie zjawisko jak leksykalne tak i gramatyczne; kategorie znaczeniowe czasownika są przedmiotem badania leksykalnego oraz gramatycznego (syntaktycznego). Czasownik jako orzeczenie ze swoją semantyką i wpływem na strukturę zdania jest najważniejszą częścią zdania. Cechy czasownika mają bezpośredni wpływ na budowę zdania jako jednostki systemu syntaktycznego języka. Połączenie leksyki z gramatyką przedstawia początki teorii walencji. Teorię Pauliny go dalej opracowali J. Ružička (1966), J. Kačala (1989), M. Sokolová (Sémantika slovesa a slovesný rod, 1993). Kačala (Sloveso a sémantická štruktúra vety, 1989) po raz pierwszy na Słowacji syntetycznie opracował semantykę zdania. Pracą bezpośrednio poświęconą walencji oraz strukturom zdaniowym czasowników słowackich jest Valenčný slovník slovenských slovies (Nižníková, Sokolová, 1998). Słownik ten jest jedynym syntaktycznym opracowaniem czasowników słowackich i dlatego stał się bazą materiałową ninijszej pracy. Niestety, słownik nie jest dziełem zbiorowym i nie obejmuje wszystkie czasowniki języka słowackiego. W językoznawstwie polskim natomiast istnieje dzieło, z którym nie można (co do treści oraz liczby czasowników) tego słownika porównywać. Obejmuje prawie wszystkie czasowniki języka polskiego oraz ich struktury zdaniowe. Mowa tutaj o Słowniku syntaktyczno-generatywnym czasowników polskich pod red. K. Polańskiego (1980). Udziela możliwości zasięgnąć po strukturach zdaniowych wszystkich czasowników polskich jako przedmiotu badań syntaktycznych i porównawczych. Czasowniki ruchu, choć są przebadane, trudno jednak dokładnie określić pojęcie owych czasowników. Problem ten wynika z semantycznej definicji, którą każdy rozumie inaczej. Z lingwistów słowackich czasownikami ruchu zajmowała się Ružičková, która opracowała słowackie i angielskie czasowniki ruchu z aspektu 21

22 porównawczego (1982). Jej badania skupiają się na czasownikach konkretnego ruchu, które wyrażają zmianę miejsca agensa jako całości. Analizując czasowniki dokładnie semantycznie określone bada dwie płaszczyzny systemów semantycznych: a) paradygmatyczną; analizuje struktury semantyczne pojedyńczych czasowników ruchu w systemie, b) syntagmatyczną; stwierdza kompatybilność analizowanych czasowników ruchu w tekście. Lista czasowników według Ružičkovej wynosi około 230 czasowników. Czasowniki ruchu w języku polskim analizuje Z. Striekałowa i M. Grochowski. Analizy znaczeniowej czasowników ruchu dokonuje B. Bojar (Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem, 1979); czasownikami ruchu rozumie takie czasowniki, które posiadają jeden z komponentów mówiący o ruchu jakiegoś ciała, które tak zmienia swoje relacje przestrzenne; czasowniki ruchu dzieli według semantycznego opisu do kategorii. Lista czasowników ruchu według Bojar wynosi więcej niż 1600 czasowników. Wbrew aktualnej potrzebie badań konfrontatywnych obu języków, nie ma w składni pracy, która mogłaby być teoretycznym wyjściem dla niniejszej pracy. Na badania polsko-słowackich stosunków językowych wywarł duży wpływ zarówno komunizm, jak i zainteresowanie innymi, dla narodu ciekawszymi, kulturami. Nadzieją pozostają uniwersytety ze słowacystyką w Polsce (np. Kraków, Warszawa, Łódż) oraz uniwersytety z polonistyką na Słowacji (Bratysława, Bańska Bystrzyca, Prešov). 22

23 1.3. Walencja Aspekty gramatyczny i leksykalny w strukturze każdego zdania są ściśle z sobą związane. Budując określone wypowiedzenia, jesteśmy ograniczeni w wyborze wyrażeń, ponieważ kombinacje wyrazowe są z jednej strony uwarunkowane czynnikami ściśle semantycznymi (sensowność bezsensowność określonych połączeń i zgodność z potrzebą wyrażania odpowiedniej treści), z drugiej strony zależą od zasad łączliwości wyrazowej, które często mają charakter konwencjonalny. Od gramatycznej i semantycznej łączliwości wyrażeń zależy wybór wyrazów i jego forma w procesie tworzenia wypowiedzeń. Jeżeli chcemy utworzyć zdanie całkowicie poprawne, musimy uwzględniać zasady łączliwości wyrazowej w takiej samej mierze, jak kierować się regułami gramatyki. Opis gramatyczny więc musi iść razem z jego opisem leksykalnym, gramatyka i słownik powinny być wzajemnie uzupełniające się. Walencja, w polskim językoznawstwie nazywaną łączliwość (patrz wyżej) jest zjawiskiem gramatycznym, morfologicznym. Definicje walencji różnią się według autorów oraz ich podejścia do problematyki. Teoria w ciągu swojego istnienia podlegała różnym zmianom. Za ojca pojęcia walencja uważamy L. Tèsniéra (1934), który twierdził, że struktura może mieć maksymalnie trzy aktanty aktywny, który pełni akcje, jest wykonawcą czynności (w ramach członków zdania określany jako subiekt, zwykle w mianowniku), pasywny, który cierpi akcje, jest nosicielem czynności/procesu, paciens (obiekt w zgodzie w bierniku) oraz aktant, w którego korzyść albo nie-korzyść dzieje się akcja (obiekt w niezgodzie w celowniku). Z tego wynika nierównowartość podmiotu z orzeczeniem w strukturze gramatycznej zdania, przy czym podmiot jest uważany za podobne dopełnienie, jakim jest obiekt. Z takiego ujęcia problemu wynika również równowartość lewej i prawej strony struktury walencyjnej. U językoznawców jak Brinkmann (1962), Jung (1953, 1966) jest monistyckie ujęcie struktury zdania zastąpione dualizmem syntaktycznym. Erben (1964), Jung (1953, 1966), Grebe (1959) i inni zamiast o aktantach oraz cirkumstantach mówią o obligatoryjnych oraz fakultatywnych członkach struktury walencyjnej. Według G. Helbiga i W. Schenkela (1969) istnieją puste miejsca obok czasownika, które są zajęte obligatoryjnymi (obowiązujące) albo fakultatywnymi dopełnieniami. Oba autorzy wprowadzili tzw. test eliminacyjny, przy którym są z 23

24 zdania wyrzucane dopełnienia czasownikowe dotąd, dopóki zdanie nie traci poprawności gramatycznej. Teorię obligatoryjności, ew. fakultatywności rozwijają też J. Panevová (1974, 1975), P. Sgalla (1986), F. Daneš (1981). Szczegóły jednak dla nas nie są ważne, szczególny przegląd rozwoju oferuje na przykład Kačala (1989). Dla wyjaśnienia wprowadzimy pojęcie dopełnienie czasownikowe, które obejmuje walencyjne oraz niewalencyjne dopełnienia. Dopełnienia walencyjne można nazywać też partycypanty (ew. aktanty). Partycypanty mogą być obligatoryjne które muszą się zawsze realizować w strukturze walencyjnej i potencjalne które mogą być w pewnych sytuacjach z zdania wyrzucone. Fakultatywne (albo dopełnienia wolne) nie są partycypantami struktury walencyjnej czasownika. Istnieje więcej definicji, które mówią o tym, co to jest walecja. Na przykład F. Čermák (1991) mówi o walencji: Walencja jest pojęciem gramatycznym określającym zdolność otwierania wokół siebie miejsc pustych (wymagających uzupełnienia) przez poszczególne wyrazy. Zakres występowania walencji w językach naturalnych jest określany przez różnych językoznawców różnie, ale wszyscy są zgodni co do tego, że kategoria ta najpełniej realizuje się w związkach czasownika jako elementu rządzącego z elementami od niego zależnymi. Przyznając czasownikowi pozycję uprzywilejowaną nie powinniśmy jednak zapominać o tym, że zjawisko takie jak uzależnianie od siebie innych elementów językowych nie jest wyłączną domeną tylko tej kategorii części mowy. (Čermák, F.; 1991, s. 15) Autorzy J. Nižníková i M. Sokolová rozumieją walencję jak schopnosť slovesa (príp. iného slova) viazať na seba istý počet ďalších jazykových jednotiek (doplnení, participantov) a určovať ich tvarové a významové vlastnosti. (Nižíková, J.; Sokolová, M., 1998, s. 7). Sokolová mówi o walencji syntaktycznej, ponieważ łaczy się z łączliwością czasowników na płaszczyźnie syntaktycznej. Walencję syntaktyczną dopełnia walencją logiczną i semantyczną. Syntaktická valencia, ktorá sa zapisuje morfologicko-syntaktickou valenčnou schémou, determinovaná logickou a sémantickou valenciou, obsahuje všetky valenčné (obligatórne a fakultatívne) pozície, potrebné na utvorenie gramaticky sprácnych viet, zodpovedajúcich norme spisovnej slovenčiny. (Sokolová, 1995, s. 60) 24

25 Walencja może dotyczyć nie tylko orzeczenia czy czasownika. O walencji możemy mówić też z myślą o rzeczowniku albo przymiotniku (jeśli jest utworzony od czasownika). Walencja jest jednak najczęściej połączona z czasownikiem, który traktujemy razem z rzeczownikiem jako podstawę zdania. Ponieważ czasownik swoimi właściwościami semantyczno-gramatycznymi decyduje w znacznym stopniu o charakterze struktury zdania, w którym występuje, przedstawia centralny punkt teorii walencyjnej. Walencja wiąże się bezpośrednio z intencją; pojęcia te jednak nie są zgodne. Intencja oznacza semantyczne właściwości czasownika jako predykatu; walencja zaś jest szerszym pojęciem biorąc pod uwagę wszystkie możliwe prawowalencyjne partycypanty oraz ich warianty pozycyjne oraz określa ich charakterystykę gramatyczną i semantyczną (Sokolová, 1993). W polskiej składni (Składnia, 1984) mówi się o strukturach predykatowoargumentowych; jedną z ich definicyjnych właściwości jest semantyczna niepochodność (prymarność) wyrażeń zajmujących (wypełniających) pozycje argumentowe otwierane przez predykat. Poza tym istnieją cztery kombinacje struktur predykatywo-argumentowych: 1-członna (Piotr śpi.), 2- członna (Piotr ją kocha.), 3- członna (Piotr mi ją przedstawił.), 4-członna (Piotr wymienia z Magdą książkę za długopis.). W opisie formalno-syntaktycznym, który ma zdawać sprawę ze sposobu funkcjonowania wyrażeń predykatywnych w wyrażeniach zdaniowych, dokonuje się ich dyferencjacji ze względu na właściwe im cechy formalne. Różne należące do jednego zbioru traktuje się jako formalne warianty jednej jednostki języka. Istnieje tyle typów wariantów formalnych, ile jest typów różnic między wyrażeniami (np. warianty diatetyczne, leksykalne, elizyjne) (Składnia, 1984). Natomiast w składni słowackiej wyróżniamy prawowalencyjne partycypanty (obiekt, paciens, adverbiale, komplementy) i lewowalencyjne partycypanty (agens, procesual, statual). 25

26 1.4. Czasowniki ruchu Żeby móc określić poszczególne kategorie morfologiczne czasownika, potrzebne jest zatrzymać się na zagadnieniach związanych ze znaczeniem czasowników, na semantycznej klasyfikacji czasowników. Semantyka ma istotne znaczenie dla gramatycznej charakterystyki czasownika, określa zasób i strukturę jego kategorii morfologicznych. Dotyczy to przede wszystkim kategorii aspektu, której poprawny opis bez uwzględnienia różnic w semantyce leksykalnej czasowników jest niemożliwy. Określenie treści semantycznej czasowników jest zagadnieniem trudnym i skomplikowanym. Znaczenie czasownik ma bowiem charakter relatywny, nie da się odnieść do jednego desygnatu. Odnosi się ono do wszystkich desygnatów, które mogą być podmiotem czynności oznaczonej czasownikiem. Według gramatyki polskiej (Gramatyka współczesnego języka polskiego, 1998) kluczowymi dla semantycznej klasysifikacji czasownika są cztery typy opozycji: 1. Przebieg sytuacji w czasie: sytuacja może być statyczna albo dynamiczna. W pierwszym wypadku sytuacja charakteryzuje się stabilnością, pełną niezmiennością swego przebiegu w czasie. Sytuacje dynamiczne przeciwnie mają charakter wewnętrznie niestabilny, opisują nie stan lecz dzianie się wymagające użycia energii dla podtrzymania sytuacji. Sytuacje statyczne nazywano stanami, sytuacje dynamiczne akcjami. Trzy pozostałe opozycje dotyczą tylko sytuacji dynamicznych. 2. Stan końcowy sytuacji: rozwój sytuacji dynamicznej może mieć swój naturalny kres polegający na powstaniu pewnego nowego stanu (rezultat sytuacji), chodzi więc o zmianę stanu subiektu lub obiektu, ewentualnie o zmianę relacji między uczestnikami sytuacji. Sytuacje dynamiczne bywają różne w zależności od tego, czy rezultatem sytuacji jest pojawienie się nowego stanu (sytuacje zmiennostanowe) oraz czy sytuacja nie prowadzi do powstania jakiegokolwiek nowego stanu (sytuacje niezmiennostanowe). 3. Sposób osiągnięcia stanu końcowego: zmiana stanu może mieć charakter ciągłego procesu albo też być zmianą skokową. W zależności od charakteru zmiany stanu sytuacje zmiennostanowe rozpadają się na dwa typy: a) stan końcowy (rezultat) sytuacji jest osiągany w wyniku rozciągłego w czasie procesu takie sytuacje nazywano teliczne sytuacje, b) stan końcowy (rezultat) sytuacji może być osiągany 26

27 skokowo, w wyniku jednorazowej momentalnej zmiany stanu tego typu sytuacje nazwiemy zmiennostanowymi nietelicznymi lub sytuacjami zmiany skokowej. 4. Występowanie/brak kontroli subiektu nad przebiegiem sytuacji: chodzi tu o różnice między: a) akcjami traktowanymi językowo jako samoiste, niezależne od subiektu i jego woli, b) sytuacjami kontrolowanymi przez subiekt, zależnymi od jego woli akcjami zamierzonymi. Na podstawie owych właściwości semantycznych można wyróżnić następujące klasy czasowników: A. czasowniki stanu opisują sytuacje statyczne: stany fizyczne opisują sytuacje statyczne: stany fizyczne subiektu (spać, chorować, kwitnąć), stany psychiczne intelektualne (wiedzieć, rozumieć, interesować się), emocjonalne (bać się, kochać, podobać się), wolitywne (chcieć, musieć, wahać się), doznania zmysłowe (cierpieć, boleć), statyczne relacje między przedmiotami (znajdować się, mieszkać). Wśród czasowników stanu wyróżnia się grupa czasowników atemporalnych, oznaczających stany, relacje ponadczasowe. Mogą to być stałe właściwości istot żywych (niedosłyszeć), lub przedmiotów martwych (kręcić się o włosach, kosztować 5 zł), w tym często obiektów w terenie (opadać o terenie, wpadać o rzece), albo też są to abstrakcyjne relacje między przedmiotami lub faktami (przewyższać, należeć do...). Czasowniki oznaczające akcje (sytuacje dynamiczne) niezmiennostanowe (nieteliczne) dzielą się na dwie podklasy w zależności od występowania kontroli przez subiekt przebiegu akcji: B. Czasowniki oznaczające zdarzenia (dzianie się) dynamiczne sytuacje nieteliczne odbywające się bez aktywnego udziału subiektu. Są to czasowniki oznaczające ruch niezamierzony przez subiekt (płynąć o wodzie, chwiać się, pulsować), odgłosy (skrzypieć, brzęczeć), zjawiska przyrody (wiać o wietrze, padać o śniegu), inne akcje nieteliczne odbywające się bez udziału woli subiektu (migać, dymić, parować). C. Czasowniki czynnościowe oznaczają nieteliczne akcje zamierzone, odbywające się pod kontrolą (z udziałem woli) subiektu. Należą tu czasowniki ruchu (zamierzonego, wykonywanego celowo: jechać, tańczyć, chodzić o istocie żywej, poruszać się, nieść), mówienia (i inne oznaczające zamierzone wydawanie dźwięków: mówić, szeptać, kłamać, śpiewać, wyć), asertywne wyrażające sądy (twierdzić, przeczyć, pytać), ewaluatywne wyrażające oceną (chwalić, potępiać), performatywne (ich funkcja polega na stwarzaniu nowej sytuacji przez sam akt wypowiedzenia zdania z 27

28 takim czasownikiem: prosić, radzić, zgadzać się, wyrażać negatywną ocenę), dyrektywne oznaczające nakazy i zakazy (kazać, zabraniać, domagać się), perceptywne (słyszeć, widzieć, patrzeć, czytać, obserwować, szanować, walczyć, pracować, bić). Szczególne miejsce zajmują czasowniki zajęcia (królować, rządzić) i zachowania (błąkać się, chuliganić) oznaczające czynności traktowane jako stałe (długotrwałe) atrybuty subiektu. Również wśród czasowników oznaczających akcje zmiennostanowe teliczne wyodrębniają się dwie klasy semantyczne w zależności od obecności/braku kontroli subiektu nad przebiegiem sytuacji. D. Czasowniki procesywne oznaczają samoiste procesy teliczne, zachodzące bez kontroli ze strony subiektu, bez udziału subiektu sprawcy (rosnąć/wyrosnąć, próchnieć/spróchnieć, psuć się/zepsuć się). Swoistą podgrupę stanowią tu czasowniki parametryczne, oznaczające stopniowe narastanie pewnej właściwości. Oznaczają one wprawdzie ciąg zmian ukierunkowanych, jednakże nie implikują żadnego wyróżnionego stanu końcowego tego ciągu zmian (chudnąć, schudnąć, polepszać się, polepszyć się). E. Czasowniki działania opisują sytuacje teliczne, charakteryzujące się aktywnym udziałem subiektu oddziałującego na jakiś obiekt: subiekt sprawuje kontrolę nad sytuacją powodując swoim działaniem zmianę stanu obiektu pojawienie się nowej sytuacji. Są to czasowniki kauzatywne. Tu należą takie czasowniki, jak np. nauczyć spowodować, że X umie, bielić, poszerzać, czasowniki kreatywne i destruktywne (budować, rozbijać, montować). F. Czasowniki oznaczające wypadki nagłe zmiany niezamierzone, nie podlegające kontroli ze strony subiektu, np. utkwić, rozbić się. Należą tu czasowniki inchoatywne wskazujące na powstanie nowego stanu subiektu: owdowieć, zachorować, przeziębić się. G. Czasowniki oznaczające akty zamierzone, celowe, wywołane przez działanie subiektu nagłe zmiany stanu, są to czasowniki kauzatywne, np. przestraszyć, pokazać, zadzwonić, a także dokonane czasowniki performatywne, np. oświadczyć, zaświadczyć, mianować. Przy określeniu czasowników ruchu wychodzimy przede wszystkim z analizy semantycznej czasowników. Pojęciem ruch zajmował się już Aristoteles, który 28

29 wyróżniał sześć rodzajów ruchu: powstanie, zanik, zwiększowanie, zmniejszowanie, zmiana jakościowa oraz zmiana miejsca. Anna Huk rozumie ruch jako strukturę (structure) z relacją zmiany (change) i trzema elementami: poruszające się ciało/ciała (moving body/dies) lub/i jego części, czas (time) i przestrzeń (space). Dodatkowo wyróżnili też relacje związane z ruchem, które mogą ukazać się w jego tle: trajektoria (trajectory) funkcja poruszającego się ciała w czasie i przestrzeni; kontakt (contact) prędkość (velocity) relacja pomiędzy przestrzenią a czasem. Warto dodać, że czasowniki ruchu doczekały się licznych opracowań językoznawczych (Huk, A., 2008, s. 53) W językoznawstwie słowiańskim niewiele jest prac kompleksowo traktujących problem czasowników ruchu. Czasowniki ruchu w języku polskim analizuje Z. Striekałowa. M. Grochowski dokonał klasyfikacji znaczeniowej czasowników ruchu. Analizy znaczeniowej czasowników ruchu dokonuje też B. Bojar. Tematem pracy Bożeny Bojar są takie czasowniki języka polskiego, których jednym z komponentów semantycznych jest komponent mówiący o ruchu jakiegoś ciała, a więc o zmienianiu się pewnej relacji przestrzennej (Bojar, B., 1979, s ) Bojar (1979) szczególnie dzieli czasowniki według semantycznego opisu czasowników ruchu do kategorii: I komunikowanie rodzaju ruchu - zmiana lokalizacji, zmiana zwrotu, czyli ruchu ciała wokół osi (ruchu obrotowego), powtarzalność ruchu, ruch fazowy, ruch drgający właściwy, ruch wahadłowy, ruch wahadłowy swoisty, ruch wahadłowy nieswoisty, powtarzalność ruchu obrotowego, czyli ruchu wirowego; II komunikowanie siły sprawczej ruchu - lokalizacja źródła siły sprawczej ruchu, lokalizacja zewnętrznej siły sprawczej ruchu (ciała wymuszającego ruch), kontakt pomiędzy ciałem poruszającym się a ciałem powodującym ruch, przemieszczanie się ciała powodującego ruch wraz z ciałem, którego zmianę lokalizacji powoduje, chronienie przed spadaniem ciała zmieniającego lokalizację przez ciało powodujące tę zmianę, czas działania siły powodującej ruch, wysiłek źródła siły sprawczej ruchu; 29

30 III komunikowanie poruszającego się ciała - stan skupienia poruszającego się ciała, ruch cieczy, ruch krwi, kształt poruszającego się ciała, ruch zwierząt oraz części ciała, ruch konia, ruch płomienia lub światła, ruch środka transportu, liczba poruszających się ciał; IV komunikowanie przestrzeni ruchu - ośrodek ruchu, ruch w ośrodku gazowym, ruch w ośrodku ciekłym, ruch z jednoczesnym udziałem kilku ośrodków, ruch w dwóch ośrodkach nie po powierzchni, ruch na granicy dwóch ośrodków czyli ruchu po powierzchni, ruch po powierzchni cieczy, stosunek między powierzchnią ruchu a powierzchnią poruszającego się ciała, kontakt z powierzchnią ruchu zawsze tej samej ściany poruszającego się ciała, kontakt z powierzchnią ruchu różnych wycinków tej samej ściany poruszającego się ciała, ruch toczny, zmiana ośrodka ruchu, kontakt przerywanego między powierzchnią poruszającego się ciała a powierzchnią ruchu, opor ośrodka, opor jednego ośrodka, opor jednego z dwóch równoczesnych ośrodków ruchu, tarcie, tor ruchu, kształt toru ruchu, zagęszczenie obszaru P przez X w czasie t 1...t n, ekspansja przestrzennej X, wypełnienie granic przestrzeni P przez ciało X w momencie t n, kurczenie się obszaru zajmowanego przez X w czasie t 1...t n ; V komunikowanie kierunku ruchu - w stosunku do kierunku działania siły grawitacji, ruch w górę, w góre po powierzchni, w dół, w dół po powierzchni, w dół po powierzchni pod wpływem grawitacji, niegrawitacyjnego ruchu w dół, niegrawitacyjnego ruchu w dół nie po powierzchni, przez czasowniki komunikujące lokalizację w relewantnych momentach ruchu, cofanie, zmiana kierunku ruchu, stosunek między kierunkiem ruchu różnych ciał znajdujących się we wspólnej przestrzeni ruchu; VI komunikowanie prędkości ruchu - wartość prędkości ruchu, mała prędkość ruchu, duża prędkość ruchu, zmiana prędkości ruchu, zwiększanie /się/ prędkości, zmniejszanie /się/ prędkości, harmonijność ruchu VII komunikowanie zjawisk akustycznych towarzyszących ruchowi VIII komunikowanie relacji między poruszającym się ciałem a innymi przedmiotami - lokalizacja poruszającego się ciała w relewantnych momentach, lokalizacja poruszającego się ciała w momencie t /1-n/ /wcześniejszym od momentu rozpoczęcia ruchu/, lokalizacja X w momencie t 1, lokalizacja X w momencie t 1 w L, lokalizacja X w 30

31 momencie t 1 na L, lokalizacja X w momencie t 1 blisko L, lokalizacja X w momencie końcowym /t n / procesu, lokalizacja X w momencie t n w obszarze wyznaczanym przez L, lokalizacja X w momencie t n na L, lokalizacja X w momencie t n pod L, lokalizacja X w momencie t n w miejscu lokalizacji L, lokalizacja X w momencie t n nad L, lokalizacja X w momencie t n w pobliżu obserwatora ruchu, odległość między poruszającym się ciałem a lokalizatorem w relewantnych momentach ruchu, relacja między poruszającym się ciałem a innymi przedmiotami w czasie t 1... t n, ruch innych ciał położonych z poruszającym się ciałem we wspólnej przestrzeni wyróżnionej, odległość w czasie t 1...t n między poruszającym się ciałem a innymi ciałami znajdującymi się w tej samej przestrzeni; IX komunikowanie zmiany lokalizacji X ekspresywna wartość czasowników ruchu - stosunek nadawcy informacji do poruszającego się ciała, ekspresywna wartość czasowników ruchu wynikająca ze stosunku nadawcy informacji do jej odbiorcy. Z podanych kategorii widać, że definiować czasowniki ruchu jest nie zbyt łatwe zadanie oraz że lista czasowników ruchu będzie długa. Indeks czasowników ruchu Bożeny Bojar wynosi więcej niż 1600 czasowników ruchu. W językoznawstwie słowackim tematyką czasowników ruchu zajmuje się M. Sokolová (1995), która dzieli czasowniki ruchu do trzech kategorii a) bez lokalizacji miejscownikowej, b) z miejscownikiem, c) z dyrektywom. Według Ružičkovej (1982) można dzielić czasowniki ruchu też na czasowniki z orientacją na cel, na wyjście, na tor, według ośrodka (po ziemi, w wodzie, w powietrzu), bez środku, z środkiem, według sposobu, prędkości,... W naszej pracy skupimy się na liście czasowników, którą wymienia J. Pyzik (2003). Polskie czasowniki posiadają zwykle tylko jedną formę niedokonaną, która jest używana a) do nazywania czynności aktualnie trwającej w określonym czasie, b) do nazywania czynności bez odniesienia do określonego czasu, czy aktualności jej wykonywania, a więc takiej, która może być czynnością zwyczajową, powtarzającą się lub potencjalną. Czasowniki ruchu różnią się od innych tym, że zamiast jednej formy niedokonanej dla obu wyżej podanych znaczeń, mają dla każdego z nich osobną formę. Podobnie jako w językoznawstwie słowackim M. Sokolová (1995) klasyfikuje czasowniki ruchu według determinacji miejscownikowej; ruch dzieli na ruch określony (ukierunkowany) aktualnie wykonywany w jakimś konkretnym czasie (iść, jechać, biec, 31

32 lecieć, płynąć, nieść, wieźć) oraz na ruch nieokreślony (nieukierunkowany), bez odniesienia do aktualności wykonywania i trwania, a więc ruch będący czynnością zwyczajną, powtarzającą się lub potencjalną (chodzić, jeździć, biegać, latać, pływać, nosić, wozić). Według lnego słownika aspektowego czasowników polskich (Cockiewicz, W.; Matlak, A., 1995) oprócz wyżej wymienionych należą do pełnej listy podstawowych czasowników ruchu jeszcze następne czasowniki: brnąć brodzić; ciągnąć (się) ciągać (się); leźć łazić; pełznąć pełzać; sunąć suwać; toczyć (się) taczać (się); wieść wodzić; wlec (się) włoczyć (się). Czasowniki nieść //nosić; wieźć//wozić są oczywiście czasownikami tranzytywnymi, ściśle jednak związanymi z ruchem i posiadającymi te same cechy formalne. (Pyzik, J., 2003) Zgadzając się z powyższym podziałem Pyzika oraz ze względu na praktyczne opracowanie naszej pracy będziemy analizować oraz badać wymienione czasowniki. 32

33 2. Część praktyczna Rozdział ten zawiera analizę poszczególnych czasowników, których układ jest alfabetyczny. Ponieważ nie wszystkie znajdują się w pracy Valenčný slovník slovenských slovies, struktury walencyjne trzeba było opracować na podstawie własnych doświadczeń i przykładów wypowiedzi używanych w komunikacji codziennej. Jednak wiadomo, że struktury te nie będą kompletne oraz wyczerpujące. Stanowić strukturę walencyjną pojedyńczych czasowników nie było zadaniem niniejszej pracy. Struktury walencyjne zostały wypracowane dla kolejnych czasowników: jazdiť, loziť, liezť, plynúť, plávať, utekať, viezť, voziť Czasownik biec bežať 1. biec bežať notatki iść prędko, śpieszyć się ponáhľať sa NP N {(NP Adl ) + /Sn/ - VF - (Sd) - (NP Adl ) + (NP Perl )} ADVmot/dir Sn: osoba/zviera, ktorá/é beží: AGproc, Sd: osoba, NP N [+ Anim] ku ktorej Sn beží: PAC, ADVmot/dir: príčina, účel, smer Dziewczyna lekkim krokiem biegła z góry. Owce biegną na łakę//przez drogę. Otec bežal po lekára. Bežím (im) otvoriť. Pes mu bežal na pomoc. 2. sunąć, prowadzić vykonávať rýchly pohyb NP N {(NP Adl ) + Sn VF (Sd) (NP Abl ) + (NP Perl )} (ADVdir) Sn: to, čo beží NP N [NAT/MECH]:PROCproc, ADVdir: miesto, smer Droga biegła w głąb lasu. Od strony sadu biegnie ścieżka do domu. Strumyk biegł przez mroczną puszczę. 3. mijać NP N (NP Mod ) NP N [+ Abstr] Oblaky bežia. Auto beží po ceste. Po tvári mu bežia kvapky potu. Mráz mi beží po chrbte. byť v chode, v činnosti, fungovať Sn - VF - (ADVmod/temp) Sn: to, čo beží [MECH/OPUS/SIT]: PROCnd, ADVmod/temp: W JS: TRANSF:Vfrefl, imp - ADVmot: Bežalo sa po lekára. 33

34 4. Szybko biegły dni i miesiące. Mijały klęski i życie biegło dalej. spôsob, čas Film už beží. Čas beží. Ako ten svet beží! Chladnička beží naplno. Výroba beží na plný plyn. rýchle sa pohybovať na nohách /Sn/ - VF - (ADVmod/dir) Sn: osoba/zviera, ktoré beží: AGproc; ADVmod/dir: spôsob, smer Chlapec bežal ako bez duše/ozlomkrky. Dieťa beží dolu schodmi. Bežal poľnou cestou. 5. pretekať sa v behu /Sn/ - VF - Sa Sn: ten, kto beží [ANIM]: AGproc, Sa: druh preteku, trať: OBJ Jano beží maratón. Bežím beh cez prekážky. Bežali sme osemstovku. Chrty bežia tri okruhy. Tabela nr 1. Czasownik biec bežať 2.2. Analiza czasownika biec bežať Znaczenie 1: nie ma różnic co do znaczenia oraz struktury walencyjnej. Znaczenie 2: częściowo różnica znaczeniowa w języku polskim wyrażenie Mráz mi beží po chrbte. używano z czasownikiem iść Mróz przeszedł mu po plecach. Znaczenie 3: znaczenia czasowników tylko częściowo identyczne. Jeżeli można czasownik słowacki zamienić za czasownik míňať sa, czasowniki są identyczne. Innym znaczeniom słowackiego czasownika odpowiada polski czasownik iść (np. o maszynach: Maszyna idzie cicho.). Czasowniki w tabeli nie są semantycznie zupełnie identyczne i z tego powodu mają też inną struktrurę walencyjną (w JP brak określenia czasu); w języku słowackim można użyć też połączenia czasownika z rzeczownikiem o znaczeniu konkretnym. Znaczenie 4.: w JP nie ma odpowiednika czasownik słowacki. W takim znaczeniu można w JP zastosować czasownik pędzić (np. pędzić na złamanie karku). Znaczenie 5.: słowacki czasownik nie ma polskiego odpowiednika. 34

35 2.3. Czasownik biegać behať Biegać Behať inderminatívne od bežať 1. ponáhľať sa NP N (NP Loc ) /Sn/ - VF - (Sd) - NP N [+ Anim] Po schodach biegały jakieś dzieci//psy. Palce Marysi wprawnie biegają po klawiaturze. Czółenka szybko biegały po krosnach. ADVmot/dir Sn: osoba/zviera, ktorá/é beží: AGproc, Sd: osoba, ku ktorej Sn beží: PAC, ADVmot/dir: príčina, účel, smer Behali sme sem a tam. 2. rýchle sa pohybovať na nohách /Sn/ - VF - (ADVmod/dir) Sn: osoba/zviera, ktoré beží: AGproc; ADVmod/dir: spôsob, smer Chlapci behajú okolo domu. Ktosi behal po streche. 3. vykonávať rýchly pohyb Sn - VF - (Sd) - (ADVdir) Sn: to, čo beží [NAT/MECH]:PROCp roc, ADVdir: miesto, smer Mráz mi behá po chrbte. Prsty jej behajú po klaviatúre. 4. pretekať sa v behu /Sn/ - VF - Sa Sn: ten, kto beží [ANIM]: AGproc, Sa: druh preteku, trať: OBJ notatki 35

36 Jano behá maratón. Behám cez prekážky. Chrty behajú tri kruhy. Tabela nr 2. Czasownik biegać behať 2.4. Analiza czasownika biegać behať Znaczenie 1., 2.: w JP w SSG jest określone tylko jedno znaczenie. Semantycznie zgadza się z pierwszym oraz drugim znaczeniem w JS. poszerzona jest w JS w znaczeniu 1. o możliwe dopełnienie Sd. Znaczenie 3.: w JP nie ma czasownika biec w połączeniu z nieżywymi przedmiotami, w JS to możliwe. Znaczenie 4.: w JP też istnieje, choć go nie ma w SSG, Słownik języka polskiego wymienia też znaczenie czasownika biec : brać udział w konkurencjach sportowych w biegach; uprawiać biegi; (Biegać na dystansie dwustu metrów, na dwieście metrów.) Czasownik chodzić chodiť 1. chodzić chodiť notatki przenosić się pohybovať sa na z miejsca na vlastných nohách z miejsce stawiając miesta na miesto kroki, stąpać NP N {(NP Adl ) +(NP Abl ) + (NP Perl ) + (NP Mod )} /Sn/ - VF - ADVmod/dir NP N [+ Anim] Paweł denerwował się, chodził niecierpliwie//wielki mi krokami po pracowni, od okna do drzwi. Anna chodziła z kąta w kąt. Chodził samotnie po polach i łąkach. Pies chodził spokojnie tuż przy nodze pana. Koty chodzą zawsze Sn: ten, kto chodí [ANIM]: AGproc, ADVmod/dir: spôsob/smer pohybu Po úraze chodil veľmi opatrne. Nechoďte po trávniku, lebo ho zničíte. Pes chodil na zadných nohách w JS TRANSF: 1b)Vfrefl, imp - ADVdir - (ADVtemp/mod): Po tráve sa nechodí. Ráno/takto sa chodí domov? 1c)Vfrefl, imp - (Sd) - ADVmod: Ťažko sa (mu) chodí. 36

37 własnymi drogami. nosić, mieć co na sobie jako ubiór, być ubranym w pewien sposób NP N {(w NP L ) + (NP Mod )} + (NP Temp ) NP N [+ HUM] NP L [ubranie] Latem i zimą chodził w tym samym zrudziałym swetrze. Już od nastania pierwszych przymrozków dzieci chodziły w matczynych chustach i kożuchach. Często chodził boso//bez butów. Anna chodziła wystrojona jak na wesele. o środkach lokomocji: kursować NP N {(NP Adl ) + (NP Abl ) + (NP Tl )} NP N [Mach] Statki parowe chodziły z Chartumu do Faszody i dalej. Ten pociąg chodzi tylko do Bielska. Autobus z Zakopanego (do Poronina) chodzi co pół godziny. funkcjonować, wykonywać właściwą sobie funkcję byť nejako oblečený /Sn/ - VF - ADVmod/ADJ - (ADVdir/temp) Sn: osob, ktorá chodí: PROCnst, p S/ADJ: kvalifikácia, stav: D, ADVdir/temp: smer, čas Do spoločnosti chodí vždy dobre oblečený. V zime chodil bez kabáta, a nebolo mu zima. premávať (o dopravných prostriedkoch) Sn - VF - ADVtemp/dir/kauz Sn: to, čo premáva [MECH]: AGproc, ADVtemp/dir/kauz: čas, smer, príčina Po polnoci k nám autobusy nechodia. Kvôli štrajku nechodili vlaky. byť v činnosti, fungovať NP N NP Mod Sn - VF - w JS TRANSF: 1b)Vfrefl, imp - ADVmod - ADVdir/temp: V zime sa chodilo bez kabáta. 37

38 5. 6. NP N [Mach] Rower był nowiutki, chodził cicho, koła kręciły się bez szmeru. Ten zegar chodzi bardzo dokładnie. Wszystkie maszyny chodzą bez awarii. obiegać, być w obiegu, krążyć, snuć się NP N (po n NP L ) ADVmod/temp Sn: to, čo je v činnosti [MECH]:STATnkv, ADVmod/temp: kvalifikácia, čas Naše hodiny chodia vždy presne. Po oprave motor chodí bez poruchy. NP N [+ Abstr] NP L [+ Hum] Nieszczęścia chodzą po ludziach. Chodzą rozmaite wieści o tym wydarzeniu. Po mieście chodzą różne plotki. uczęszczać, bywać, pravidelne niekam brać udział w dochádzať s nejakým czym, pracować cieľom gdzie NP N /Sn/ - VF - ADVdir/temp/mot Sn: ten, kto chodí [ANIM]: AGproc, NP N [+ Hum] ADVdir/temp/mot:sme NP G [Instit] r, čas, účel, cieľ NP Acc [+ Abstr] pohybu, VV: aby, lebo, pretože Mój starszy syn chodzi do szkoły bardzo chętnie, ale młodszy nie chce się uczyć. Zawsze chodził na wszystkie zebrania i konferencje//na kursy dokształcające//na wykłady. Starý otec pravidelne chodí na prechádzky. Keď boli malí, chodili susedovi kradnúť hrušky. Chodil za ním, aby mu požičal peniaze. Nakupovať/na nákupy chodil ráno 7. stať sa schopným w JS TRANSF: 1b)VFrefl, imp - ADVmot/dir/tem p: Keď je poštár chorý, chodí sa po poštu až do druhej dediny. Nakupovať/na nákupy sa chodilo ráno. 38