Marek Świdziński Elementy gramatyki opisowej języka polskiego Uniwersytet Warszawski * Wydział Polonistyki Seria szósta, T. XXXIII Warszawa 1997

Transkrypt

1 1 Marek Świdziński Elementy gramatyki opisowej języka polskiego Uniwersytet Warszawski * Wydział Polonistyki Seria szósta, T. XXXIII Warszawa 1997 SPIS TREŚCI WSTĘP... 1 WYKŁAD 1: WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA STRUKTURALNEGO Językoznawstwo jako nauka empiryczna Język naturalny definicja Pojęcie znaku System znaków Dwuklasowość: słownik i gramatyka Uniwersalność języka Opis języka naturalnego Model a rzeczywistość Poziomy opisu języka Języki formalne WYKŁAD 2: PODSTAWY FONOLOGII Fonetyka a fonologia Pojęcie cechy dystynktywnej Fonem Neutralizacja Inwentarz fonemów współczesnego języka polskiego Pojęcie reprezentacji fonologicznej Opis Barbary Klebanowskiej WYKŁAD 3: APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII Jednostka słownika: morfem czy słowo? Wieloznaczność pojęcia słowo Słownik a leksykon: problem słowotwórstwa Fleksja Kategorie fleksyjne Klasyfikacja części mowy WYKŁAD 4: FLEKSJA WERBALNA Leksemy werbalne i ich kategorie fleksyjne Osoba... 32

2 3. Liczba Rodzaj Wtórne funkcje osoby, liczby i rodzaju Tryb Czas Czas względny Paradygmat WYKŁAD 5: FLEKSJA IMIENNA Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne Liczba Przypadek Inne kategorie fleksyjne Paradygmat Rodzaj Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne Paradygmat Liczebniki WYKŁAD 6: PARADYGMATYKA Fleksja powierzchniowa idea Leksemy defektywne Budowa formy fleksyjnej Przedmiot fleksji powierzchniowej Czasowniki Rzeczowniki Przymiotniki WYKŁAD 7: WSTĘP DO SKŁADNI DYSTRYBUCYJNEJ Co to jest składnia? Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie Struktura składnikowa Mechanizmy zdaniotwórcze Ograniczenia szyku w polszczyźnie Definicja zdania WYKŁAD 8: ZDANIE POJEDYNCZE STRUKTURA, UZGODNIENIA, SZYK Definicja Struktura Składniki zdania pojedynczego Schemat zdaniowy Klasyfikacja schematów zdaniowych Uzgodnienia Słownik syntaktyczny Porządek linearny

3 3 WYKŁAD 9: ZDANIE POJEDYNCZE (II) FRAZY Pojęcie frazy Typy strukturalne fraz Budowa frazy pojedynczej Fraza werbalna Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa Fraza nominalna Fraza przymiotnikowa Fraza przysłówkowa Fraza zdaniowa WYKŁAD 10: ZDANIE ZŁOŻONE Definicja Typy spójników współrzędnych Zdania dwuczłonowe Zdania wieloczłonowe Informacja ilościowa Konstrukcje współrzędne z różnymi spójnikami Uzgodnienia

4 4 WSTĘP Niniejszy podręcznik obejmuje materiał wykładu gramatyki opisowej języka polskiego, który prowadzę od lat dla słuchaczy Studium Zaocznego Filologii Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Wykład skorelowano dość starannie z ćwiczeniami, ale w książce tej problematyka ćwiczeń nie jest w zasadzie obecna. Materiał ćwiczeń można uzyskać z listy lektury oraz książki Gramatyka opisowa języka polskiego pod redakcją Doroty Kopcińskiej (Gramatyka (1996)). Ramy czasowe wykładu 10 jednostek dwugodzinnych ograniczają w sposób oczywisty zakres treściowy prezentacji i wyznaczają jej porządek. Przedmiotem opisu w niniejszej książce będą tylko niektóre działy nauki o języku polskim: fonologia, fleksja i składnia. Zakładam, że podstawy fonetyki polskiej słuchacz opanuje przed rozpoczęciem studium fonologii na przykład na podstawie książki Bożeny Wierzchowskiej Wymowa polska (Wierzchowska (1971)). Nie będzie w tym podręczniku mowy o słowotwórstwie; odsyłam czytelnika do podręcznika Renaty Grzegorczykowej Zarys słowotwórstwa polskiego (Grzegorczykowa (1979)) oraz, być może, do Gramatyki języka polskiego PAN (Gramatyka PAN (1984)). Podobnie poza tokiem wykładu pozostanie tradycyjny szkolny opis składniowy, wyłożony w klasycznym podręczniku Zenona Klemensiewicza Zarys składni polskiej (Klemensiewicz (1963)). Wykład ukierunkowany jest metodologicznie. Zmierza on do dostarczenia słuchaczowi spójnej, strukturalnej wizji opisu języka naturalnego jako takiego rzecz oczywista, na materiale języka polskiego. Celem wywodu jest raczej pokazanie metody analizy lingwistycznej tekstu polskiego niż wyczerpujący wykład danych empirycznych: nie chodzi o to, jaki język jest, tylko jak go skutecznie opisać. Rewolucja naukowa, jaką przyniosło drugie półwiecze naszego stulecia, nie ominęła i językoznawstwa. Nowe dziedziny ery komputerów : zapisywanie i przechowywanie tekstów w postaci elektronicznej, automatyczne przetwarzanie napisów, automatyczna analiza i synteza mowy, systemy wyszukiwania informacji, systemy ekspertowe itp. wymuszają wręcz inne, bardziej techniczne spojrzenie na język niż to, które praktykuje się w dydaktyce szkolnej, nie tylko zresztą polonistycznej. Warto też zachęcić czytelnika do skorzystania z innych podręczników gramatyki polskiej Gramatyki współczesnego języka polskiego (Gramatyka PAN (1984)), Wykładów ze składni polskiej Renaty Grzegorczykowej (Grzegorczykowa (1996)) lub Zarysu gramatyki polskiej Alicji Nagórko (Nagórko (1996)).

5 5 Książka składa się z dziesięciu rozdziałów. Po pierwszym, który przedstawia główne założenia językoznawstwa strukturalnego, następuje rozdział poświęcony opisowi fonologicznemu polszczyzny. Cała reszta podręcznika dotyczy polszczyzny pisanej. Kolejne cztery rozdziały podają opis fleksyjny języka polskiego. Szkic dystrybucyjnego opisu składniowego zawarty jest w czterech ostatnich rozdziałach. Partie książki rozszerzające problematykę sygnalizowane są znakiem, który albo poprzedza tytuł punktu (np. 10 Języki formalne), albo otwiera i zamyka odpowiedni fragment (np. Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum liczebnikowym... ). Podobnie zaznaczamy w spisie literatury wykaz pozycji nadobowiązkowych ( Literatura zalecana). * * * Za wnikliwą lekturę tekstu i uwagi krytyczne dziękuję moim koleżankom: Magdalenie Derwojedowej i Dorocie Kopcińskiej, które na ćwiczeniach z gramatyki opisowej języka polskiego realizowały w sposób twórczy założenia opisu lingwistycznego wykładane w tej pracy. Ich doświadczenie dydaktyczne bardzo się przydały. Dziękuję również mojej żonie Bożenie za pomoc w projektowaniu układu typograficznego i cierpliwe znoszenie mojej słabej aktywności w życiu rodzinnym podczas pisania niniejszego podręcznika.