Psychologiczne aspekty katastrof

Transkrypt

1 Psychologiczne aspekty katastrof Publikujemy fragment podęcznika dla lekarzy i studentów: "Wybrane zagadnienia psychologii klinicznej". Zachęcamy do jej zakupu. Rozdział XI: Psychologiczne aspekty katastrof 1. Wprowadzenie Katastrofy towarzyszą ludzkości od początku dziejów. W miarę rozwoju cywilizacji rośnie ich liczba, rodzaj oraz wielkość zagrożonych nimi dużych grup ludności. Oprócz klęsk żywiołowych i wojen pojawiły się katastrofy technologiczne, ekologiczne, komunikacyjne, zamachy, akty terroru, przypadki planowej eksterminacji i masowej zagłady. W ostatnim czasie ich liczba wyraźnie wzrasta np. między rokiem 1967 a odnotowano ich około Wydarzenia krytyczne takie jak trzęsienie ziemi, powódź, wybuch wulkanu, tajfun, wojna i udział w walce, zamachy terrorystyczne, masowe gwałty, obozy koncentracyjne, wypadki komunikacyjne mają długotrwały i głęboko upośledzający wpływ na funkcjonowanie psychiczne wielu tysięcy ludzi. Stanowią potencjalny czynnik wystąpienia różnorodnych objawów psychopatologicznych wykraczających daleko poza zakres zwyczajnego ludzkiego cierpienia. Im większe spustoszenie czyni katastrofa w życiu człowieka, tym poważniejsze są jego reakcje emocjonalne i fizjologiczne. Katastrofa jest to zatem każde nagłe, dramatyczne wydarzenie atakujące podstawowe wartości człowieka, takie jak życie, zdrowie, schronienie, dobytek, któremu nie można sprostać posługując się już istniejącymi zasobami i strategiami działania. Często przychodzi niespodziewanie i dotyczy dużych grup ludzi. (na podst. Strelau, 2000). Dla biorących w nim udział osób ma charakter Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 1/11

2 zdarzenia traumatycznego. Wiedza psychologiczna, nazywana często psychologią katastrof, jest wykorzystywana przy przewidywaniu, minimalizacji i usuwaniu ich skutków. Opisuje: - udział ludzi w aktywizacji zagrożeń i powstawaniu katastrof; - zasady organizowania profilaktyki i przygotowania ludności do ratowania siebie i współdziałania w trakcie katastrofy ze służbami ratowniczymi; - zachowanie ludzi (tj. ofiar, uczestników działań ratunkowych, członków rodzin poszkodowanych i całych społeczności dotkniętych klęską) w trakcie wydarzeń związanych z ekstremalnym zagrożeniem; - skutki psychologiczne kataklizmów zarówno bezpośrednie jak i długoterminowe lub odroczone w czasie; - zasady i metody redukcji tych skutków.(studentski, 2001) Rozdział ten stanowi krótkie przedstawienie aktualnej wiedzy dotyczącej tych właśnie obszarów psychologii. 2. Ludzki czynnik w powstawaniu katastrof Udział ludzi w powstawaniu katastrof może wynikać z: - planowanego działania (ataki terrorystyczne, działania wojenne, sabotaż); - szerzenia ideologii nastawionych na nienawiść, agresję i eksterminację innych (pogromy, czystki rasowe,,,święte wojny", obozy koncentracyjne); - niedostatecznej wiedzy o zagrożeniach przyczyniającej się do podejmowania decyzji w warunkach ignorancji (np. katastrofy technologiczne i ekologiczne); - postaw akceptujących ryzyko i promowanie społeczno-kulturowych wzorców zachowań ryzykownych (np. katastrofy spowodowane ignorowaniem ostrzeżeń o klęskach żywiołowych lub lekceważeniem przepisów o bezpieczeństwie pracy); - niedostatecznego przewidywania możliwości wystąpienia zagrożeń lub ich ponownego pojawienia się (np. trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, niektóre katastrofy komunikacyjne). Dwa pierwsze czynniki są związane z zamierzonym, kontrolowanym i celowym działaniem człowieka. Pozostałe dotyczą udziału mimowolnego, nieprzewidzianego i nieumyślnego. 3. Psychologiczne działania profilaktyczne Jeśli chodzi o działania związane z przygotowaniem ludzi do wydarzeń o charakterze kataklizmu, z definicji nie dających się kontrolować, nieprzewidywalnych i zmuszających każdego do radzenia sobie w sytuacjach ekstremalnych, to coraz więcej wiadomo o metodach profilaktycznych i tworzeniu odpowiednich systemów zarządzania bezpieczeństwem. Najważniejszym ich elementem jest tworzenie efektywnych systemów komunikowania umożliwiających przekazywanie informacji o zagrożeniach i ryzyku, o zalecanych sposobach postępowania w sytuacji wzrostu ryzyka lub podczas katastrofy. Społeczność lokalna powinna być informowana o: - rodzajach i znaczeniu komunikatów ostrzegawczych, - postępowaniu, jakie należy podjąć po ich usłyszeniu, - najważniejszych zasadach postępowania w trakcie akcji ratowniczej. Zwraca się uwagę na język stosowany w komunikatach. Niewłaściwie dobrany może sprzyjać powstawaniu paniki lub innych zachowań destrukcyjnych. Powinien być to język zrozumiały dla wszystkich odbiorców, nietechniczny, zwięzły, konkretny i wiarygodny. Treść komunikatów powinna zawierać informacje o tym co się wydarzyło lub może się wydarzyć, jakie są przewidywane lub Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 2/11

3 zaistniałe już skutki, kto jest narażony i kto wymaga ochrony szczególnej (np. małe dzieci, mieszkańcy określonego rejonu), jak zapobiegać własnymi siłami przewidywanym skutkom lub jakie działania podjąć w zaistniałej sytuacji. Jeśli zagrożenie wymaga ewakuacji ludności należy informować o jej konieczności, sposobie przeprowadzenia, kierunku i terminie w jakim należy opuścić zagrożony teren. W istotny sposób zmniejsza to poczucie bezradności, paniki i niepewności ludzi zagrożonych, sprzyja natomiast ich mobilizacji, racjonalnym działaniom i aktywnemu przeciwstawianiu się niebezpieczeństwu. W rejonach dotkniętych prognozowanym zagrożeniem zachęca się poszczególne rodziny do opracowania własnych planów działania w czasie klęski. Obejmują one poznanie lokalnych źródeł zagrożenia i lokalnej sieci pomocy poprzez m.in. zaznajomienie wszystkich członków rodziny ze. spisami telefonów interwencyjnych, adresami schronień tymczasowych, usytuowanie centrów koordynacji działań ratowniczych czy biur informacji o ofiarach. Wszystkie takie działania pomagają także w dobrym współdziałaniu poszkodowanych ze służbami ratowniczymi. Działaniami zapobiegającymi skutkom katastrof jest oczywiście także szkolenie ratowników oraz innych osób (np. psychologów, lekarzy) nie tylko w zakresie umiejętności technicznych i organizacyjnych ale także podstaw pomocy psychologicznej. Ważna jest także ich wiedza o fazach reakcji ofiar na katastrofę: 1. Faza katastrofy - osoby mogą reagować paniką lub odrętwieniem emocjonalnym, zachowują się biernie, apatycznie lub wykazują aktywność chaotyczną i bezcelową; 2. Faza inwentaryzacji - następuje po kulminacji zdarzenia, ofiary podejmują aktywne działania samoratownicze, oceniają straty, poszukują innych ocalonych i ofiar; 3. Faza ratownictwa - służby ratownictwa zaczynają działania i zadaniem ocalonych jest podporządkowanie się im i współpraca z nimi (ważne żeby ratownicy byli łatwo rozpoznawalni). 4. Faza naprawcza - ocaleni zwracają się często przeciw ratującym i pomagającym. Zachowanie osób poszkodowanych może wynikać z psychologicznych następstw katastrofy i należy przewidywać, że część z nich może wykazywać wojownicze działania obarczając odpowiedzialnością za to co się stało nie tylko naturę czy sprawców ale także inne osoby i instytucje. Poczucie żalu, gniew i agresję mogą zostać wywołane przez: złą informację, brak ostrzeżeń we właściwym czasie, niedotrzymanie obietnic dotyczących pomocy, pogłoski, że pomoc jest udzielana niesprawiedliwie. Ofiarom łatwiej pogodzić się z dziełem natury niż z myślą, że można było zapobiec tragedii lub zmniejszyć jej skutki. Intensywność reakcji ocalonych może być tym większa, im bardziej zostało naruszone ich dotychczasowe życie. Ratujący powinni być świadomi takiej reakcji aby móc nie brać wrogich reakcji ocalonych do siebie, nie traktować ich jako osobistego ataku lecz jako psychologiczne następstwo katastrofy. Ocalonym, by zmniejszyć ich destrukcyjność można np. dać stałe zajęcie przy organizowaniu pomocy, opiece nad poszkodowanymi, itp. W stresie wywołanym kataklizmem działania irracjonalne są swoistą normą. Promowanie i upowszechnianie wzorców bezpiecznego postępowania i racjonalnego działania może jednak ograniczyć ich liczbę i natężenie a przede wszystkim decydować o ocaleniu ludzkiego życia. 4. Co dzieje się z człowiekiem w momencie katastrofy? Zachowanie się w sytuacji katastrofy jest szczególnym przypadkiem funkcjonowania człowieka w sytuacji stresu. Nagłe zakłócenie biegu wydarzeń i aktywnie działające zagrożenie wywołuje stan kryzysu psychicznego. Jego cecha charakterystyczna jest poczucie utraty kontroli i konieczność poddania się biegowi wydarzeń. Bezpośrednio po zdarzeniu wyróżnia się dwa typy reakcji: Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 3/11

4 - szok określany jako nagłe intensywne zachwianie stanu emocjonalnego, którego cechą jest oszołomienie i dezorientacja oraz niespójny sposób zachowania, - zaprzeczenie cechujące się odrętwieniem i oderwaniem od życia oraz brakiem odbioru informacji z otoczenia o tym co się stało. Po tych dwóch pierwszych występują o różnym natężeniu dalsze zachowania, które są odpowiedzią na nienormalne zdarzenie: a) gwałtowne i często zaskakujące uczucia jak: niepokój, rozdrażnienie, napięcie, huśtawka nastrojów lub depresja; b) nawracające i wyraziste wspomnienia przeszłej katastrofy czy urazu, które pojawiają się nagle; c) doznania somatyczne spowodowane lękiem jak: gwałtowne bicie serca, pocenie się, kłopoty z myśleniem, trudności zebrania myśli, a wreszcie kłopoty ze snem i łaknieniem; d) nadwrażliwość na bodźce, które towarzyszyły lub zostały skojarzone z katastrofą ( np. przy powodzi szum deszczu, czy dźwięk silnika przy wypadku samochodowym), może temu towarzyszyć obawa, że nieszczęście może zdarzyć się ponownie; e) napięcie w relacjach z innymi ludźmi, konflikty i kłótnie w pracy i w rodzinie; f) wyobcowanie, izolowanie się od innych oraz unikanie codziennych czynności; g) poczucie winy z powodu ocalenia; h) inne objawy somatyczne jak: bóle głowy, żołądka, mdłości oraz zaostrzenie objawów chorobowych u osób przewlekle chorujących. Cohen i Ahearn zaproponowali w 1980 r pięcioetapowy model opisujący reakcję ludzi na katastrofę: I. Powstanie szoku, dezorientacji i odrętwienia psychicznego, którego istotna cechą jest niezrozumienie zaistniałego wydarzenia. II. Podjęcie automatycznych działań przystosowawczych do warunków katastrofy, często słabo uświadamianych i pamiętanych. III. Nabywanie przekonania o konieczności działania i podjęcie z innymi uczestnikami katastrofy wspólnych działań celowych. IV. Odczucie zmęczenia i osłabienia wynikające z wyczerpania zasobów energetycznych organizmu i emocjonalnych skutków katastrofy. V. Okres przychodzenia do siebie i przystosowywania się do zmian wywołanych katastrofą, redukowanie skutków traumatycznych przeżyć. Inny model zachowania w trakcie katastrofy uwzględnia pewne etapy czasowe i opisuje je w trzech fazach: A. Kryzysowa - ok.3-4 pierwszych tygodni- dominuje silny lęk, natrętne myśli, wyraźna motywacja do nawiązywania kontaktów z innymi. B. Zahamowanie - ok. 3-8 tygodnia- ludzie nie myślą i nie mówią o katastrofie, a przeżycia ujawniają się w postaci sprzeczek, konfliktów i marzeń sennych. C. Adaptacji - po ok. 2 miesiącach - większość uczestników nie odczuwa już psychologicznych skutków katastrofy, koncentrują się na przywracaniu stanu sprzed wypadku i normalizacji życia codziennego. Czasy reakcji na krańcowe zdarzenia u ludzi mogą się znacznie różnić - u jednych pojawiają się natychmiast, u innych są odroczone o miesiące lub lata. Trudno też oddzielić zachowanie i reakcje w trakcie katastrofy od tych, które są jej skutkiem. 5. Psychologiczne konsekwencje katastrof i kataklizmów Skutki przeżycia katastrofy można przedstawić jako syndrom traumatyczny składający się z wielu Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 4/11

5 różnych symptomów. R. Lifton wyodrębnił następujące grupy objawów pokatastrofalnych: 1. Wdrukowanie śmierci i lęk przed śmiercią - powracające obrazy śmierci, paniczny strach, że śmierć dosięgnie ocalonego lub członów jego rodziny, koszmarne sny; 2. Poczucie winy z powodu przeżycia - irracjonalne poczucie ocalonych, że ich życie zostało okupione śmiercią innych osób, czasem maskowane złością lub apatia a ujawniające np. w snach; 3. Otępienie psychiczne - apatia, zamkniecie w sobie, depresja, poczucie,,połowicznego" życia, zaniki pamięci, mylenie czasu i szczegółów z najbliższego otoczenia, brak reakcji na aktualne wydarzenia; 4. Obawa przed fałszem w kontaktach z ludźmi- nieukierunkowany gniew, osłabienie kontaktów z ludźmi przy jednoczesnej potrzebie miłości i wsparcia, kontakty z ludźmi pełne urazy, nadwrażliwości, zawiści, wrogości i złości; 5. Poszukiwanie znaczenia - poczucie zniszczenia porządku świata także moralnego wymusza szukanie od nowa także sensu dalszego życia. Negatywne zmiany w psychice uczestników katastrof mogą mieć różną wielkość i natężenie. Skutki psychologiczne są zależne każdorazowo od trzech czynników: - cech samego zdarzenia tj.: raptowności katastrofy, jej związku z ludzka odpowiedzialnością, rozmiaru straty, czasu trwania zagrożenia i narażenia życia, bycia świadkiem śmierci innych osób; - cech systemu społecznego, w którym wypadek się zdarzył tj.: poziomu przygotowania, stopnia dezorganizacji więzów społecznych, relacji w rodzinach i wśród bliskich, dostępności wsparcia społecznego i pomocy psychologicznej, pozytywnego nastawienia do pozostałych ofiar przed katastrofą, istnienia postaw roszczeniowych lub rywalizacyjnych; - cech uczestników katastrofy tj.: od wieku, przedtraumatycznych przekonań o sobie i świecie, doświadczenia w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, stopnia stabilności psychicznej, indywidualnej gotowości do przyjęcia pomocy i wsparcia. Poważne straty, udział ludzi w powstaniu zagrożenia, dłuższy czas jego trwania, wymagają długiego okresu powrotu do równowagi. Dostępność wsparcia instytucjonalnego, otrzymanie pomocy ze strony bliskich osób, dobry poziom przygotowania sprzyjają szybszej adaptacji. Również własne umiarkowanie optymistyczne nastawienie do siebie i świata, wcześniejsze doświadczenia związane ze skutecznym radzeniem sobie z jakimś trudnym zdarzeniem sprawiają, że osoba poszkodowana łatwiej przezwycięży uraz. Ale osoby, które wcześniej zmagały się z przykrymi poważnymi problemami zdrowotnymi, rodzinnymi, czy emocjonalnymi, miały fatalistyczne nastawienie do świata i negatywny obraz własnych możliwości zareagują silniej na uraz i mogą potrzebować więcej czasu na powrót do równowagi. Również wiek uczestników katastrofy ma znaczenie dla sposobów jej przezwyciężania. Jeśli chodzi o dzieci, to emocje takie jak strach, lęk i niepokój są szczególnie dla nich obciążające. Katastrofy zaostrzają problemy związane z dana fazą rozwoju. Dzieci najmłodsze często reagują zachowaniami regresyjnymi np. moczenie nocne, ssanie palców, lęki i koszmary nocne, fobie. Mogą bać się zostać same. Będą potrzebowały więcej czasu i troski od swoich rodziców czy opiekunów aby odzyskać poczucie bezpieczeństwa. Dziecko, które poprzednio było dosyć samodzielne, może obecnie lgnąć do rodziców czy opiekunów. Tulenie się, bliskość fizyczna są szczególnie ważne dla dziecka, które przeżyło uraz. Dzieci w wieku szkolnym częściej mają problemy z adaptacją do wymagań szkoły. Są nadpobudliwe, mogą one częściej się złościć i stronić od ludzi, często mają gorsze wyniki w nauce niż przed katastrofą. Dorośli powinni więcej czasu spędzać z dziećmi i akceptować ich większą zależność. Dziecku należy tak organizować zabawy by mogło rozładować napięcie. Młodsze dzieci wyrażają niewerbalnie emocji; więc mogą tu być: rysunki i zabawy. Starsze dzieci należy zachęcać do rozmów o swoich uczuciach, co pozwoli obniżyć niepokój i zamęt związany z wydarzeniem. Ich reakcje na kataklizm zależą od sposobu reagowania i interpretowania wydarzeń przez rodziców i Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 5/11

6 innych bliskich dorosłych. Najbardziej rozległe problemy emocjonalne występują u adolescentów, którzy zwykle zdają już sobie sprawę z konsekwencji katastrofy dla nich i ich najbliższych, ale nie mają jeszcze dostatecznie dojrzałych mechanizmów radzenia sobie z własnymi przeżyciami. W efekcie mogą pojawić się u nich objawy depresji, lęku, trudności w relacjach interpersonalnych, nieakceptowane zachowania społeczne, także czyny przestępcze i zamiary samobójcze. Można im pomóc poprzez zachęcanie do rozmów, wsparcie w jasnym formułowaniu pytań i uzyskiwaniu w miarę pełnych odpowiedzi. Należy dziecko, niezależnie od wieku, stale upewniać, że jest otoczone troską i że rozumie się jego lęki i zmartwienia.. Ważne jest zadbanie w chaosie po katastrofie o regularne pobieranie pokarmów, organizowanie czasu wolnego i snu. Nawet w odległej perspektywie czasowej, gdy większość ludzi już zapomniała o katastrofie, może ona wpływać na indywidualne funkcjonowanie osób poszkodowanych, którym nie udało się odbudować swojego życia i poradzić sobie z poniesionymi stratami. Nerwowość, przygnębienie, myśli samobójcze mogą tak się nasilić, że będzie trudno radzić sobie w pracy czy w życiu codziennym. Takie osoby powinny mieć zapewnioną możliwość zwrócenia się o pomoc do specjalistów. Doświadczenia związane z udziałem w katastrofie, zwłaszcza związane ze szczęśliwym uratowaniem, mogą wywoływać także skutki pozytywne. Lene Symes (1995) zwraca uwagę na wzrost wyczulenia jednostki na sprawiedliwe traktowanie innych, wzrost poczucia sensu życia i osobistej odpowiedzialności. Lis-Turlejska (1993) podkreśla pojawiający się u ofiar heroizm działania, wzrost zaangażowania społecznego zwłaszcza w sprawy związane z zapobieganiem następnym kataklizmom, gotowość do niesienia pomocy innym poszkodowanym, wzrost znaczenie więzi rodzinnych i przyjacielskich. Ludzie nawet po bardzo dramatycznych przejściach powracają po pewnym czasie do równowagi emocjonalnej i somatycznej. Ważną rolę odgrywa w tym procesie pomoc psychologiczna i wsparcie społeczne. 6. Zapobieganie psychologicznym skutkom katastrof Jak postępować z ocalonymi aby zminimalizować negatywne i długoterminowe skutki wcześniejszych przeżyć oraz nie dopuścić do utrwalania patologicznych reakcji? Potrzebna jest pomoc psychologiczna ukierunkowana na przepracowanie traumatycznego zdarzenia na poziomie indywidualnego doświadczenia. Różni ludzie biorący udział w tym samym wydarzeniu będą mieli różne przeżycia z nim związane. Aby umożliwić pozytywne ich przepracowanie konieczne jest pomoc w zrozumieniu przez uczestników dramatycznych wydarzeń własnych reakcji oraz stworzenie możliwości wyrażenie uczuć i emocji, zwłaszcza tych hamowanych i związanych z poniesionymi stratami. Następny etap to odreagowanie żalu, frustracji i złości. Dopiero wówczas otrzymanie wsparcia i pomoc w rozwiązywaniu problemów sprzyja redukcji stresu i stopniowo odbudowuje poczucie bezpieczeństwa. Ważnym elementem pracy terapeutycznej z ofiarami katastrof jest poszukiwanie i nadawanie sensu własnym doświadczeniom aby była możliwa akceptacja traumatycznego doświadczenia jako części własnego życia. Umożliwia to przezwyciężenie,,syndromu ocalonego" i związanych z nim poczucia winy, odrętwienia i wewnętrznego konfliktu między potrzebą opieki a nieukierunkowaną agresją.(lis-turlejska,1998). Należy poinformować poszkodowanych, że powrót do równowagi emocjonalnej wymaga czasu i mogę przechodzić przez bardzo trudny okres także po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia. Pozwala to na łatwiejsze wewnętrzne przyzwolenie dla przeżywania żałoby, opłakiwania straty i większą cierpliwość znoszenia emocji własnych i bliskich osób. Nie należy podejmować w tym czasie ważnych decyzji typu np. zmiana pracy czy sprzedaż majątku bowiem mogą to być decyzje pochopne, dostarczające dodatkowego stresu. Należy zalecać prowadzenie optymalnego dla własnych potrzeb psychicznych trybu życia (zwiększona ilość snu, właściwe odżywianie się, unikanie alkoholu, używek itp., korzystanie z odpoczynku i relaksacji), co zwiększy możliwości Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 6/11

7 radzenia sobie ze stresem. Inne formy pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej to: - pomoc przy organizowaniu,,gorących" linii telefonicznych i biur informacji o ofiarach; - towarzyszenie rodzinom w identyfikowaniu zwłok; - nawiązywanie współpracy ze szkołami i prowadzenie specjalnych zajęć pomagających w odreagowaniu przeżyć i emocji; - uczestnictwo w pracach sztabu kryzysowego, - uczestnictwo w grupach wsparcia ; - współpraca z jednostkami samorządowymi, administracją lokalną i mediami przy rozpoznawaniu zakresu i skutków katastrofy oraz organizowaniu punktów pomocy. Ważne jest aby pomoc psychologiczna była udzielana na miejscu wypadku, równocześnie z działaniami pozostałych służb ratowniczych, jak najszybciej po zaistniałych wydarzeniach, w oparciu o bezpośredni kontakt z poszkodowanymi. Drugim czynnikiem odgrywającym decydującą rolę w zapobieganiu negatywnym skutkom emocjonalnym przeżytych katastrof jest wsparcie społeczne. Wsparcie to otrzymanie pomocy ze strony bliskich osób lub instytucji w formie emocjonalnego oparcia, praktycznej pomocy, rady czy informacji.(badura-madej, 1999) Wyróżnia się kilka jego rodzajów. Wsparcie emocjonalne to przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających i wyrażających troskę, wytworzenie klimatu zrozumienia, zaufania i ciepła emocjonalnego, wyzwolenie nadziei. Wsparcie instrumentalne polega na wymianie usług, dóbr materialnych, konkretnej pomocy materialnej (np. sprzęty domowe, artykuły spożywcze, niezbędne maszyny, karma dla zwierząt, itp.) i finansowej (zapomogi, odszkodowania, preferencyjne kredyty), jak również konkretne fizyczne działanie na rzecz potrzebujących (np. prowadzenie kuchni polowych, przygotowanie schronienia, odzieży, itp.). Wsparcie informacyjne to dostarczanie takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, udzielanie informacji zwrotnych dotyczących np. skuteczności działań zaradczych, wymiana doświadczeń z osobami przeżywającymi podobny kryzys. Wsparcie wartościujące to podtrzymywanie samooceny poszkodowanych, wyrażanie uznania, podziwu i akceptacji dla podejmowanych przez nich wysiłków. Wsparcie towarzyskie wreszcie to pomaganie w realizacji potrzeby przynależności (np. w grupach wsparcia, komitetach pomocy, itp.), gratyfikacja związana z przełamywaniem izolacji i aktywnością towarzyską (np. pomocą sąsiedzką czy zbiórką i dystrybucją funduszy). Rodzaj oferowanego wsparcia zależy od sytuacji i potrzeb poszkodowanych osób oraz od możliwości istniejącej sieci społecznej. Sieć tę stanowią członkowie rodziny poszkodowanego, sąsiedzi, współpracownicy, bliscy i przyjaciele (tzw. sieć pierwotna) oraz członkowie lokalnej społeczności, policja, opieka zdrowotna, instytucje kościelne, organizacje rządowe i pozarządowe, pracodawcy (tzw. sieć wtórna). Już sama świadomość u poszkodowanych istnienia źródeł wsparcia jest wparciem gdyż zaspokaja potrzebę przynależności i bezpieczeństwa. Im bardziej wspierające środowisko tym lepsze przystosowanie po stresie. Ważne jest szybkie organizowanie i włączenie poszkodowanych do lokalnych grupa wsparcia oraz obecność w tych grupach osób profesjonalnie przygotowanych do niesienia pomocy psychologicznej. Efektywność ich działania również jest związana z czasem - im szybciej jest ona dostępna, tym lepiej. Osobne zagadnienie stanowi zapobieganie psychicznym skutkom katastrof u osób biorących udział w akcji ratowniczej: policjantów, strażaków, lekarzy pogotowia, ratowników, żołnierzy, psychologów, członków sztabów kryzysowych. Są to osoby szczególnie narażone na powstanie u nich zaburzeń po przeżytym stresie. W celu zminimalizowania zagrożenia zaleca się m.in.: 1. maksymalne przygotowanie informacyjne o warunkach, które mogą spotkać ratowników w akcji i reakcjach ze strony ocalonych, których mogą się spodziewać; 2. pracę w zespole umożliwiającym dzielenie się obowiązkami i odpowiedzialnością, równomierne obciążenie ryzykiem i dającym możliwość rozładowania emocji; Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 7/11

8 3. zapewnienie cyklicznego odpoczynek pozwalającego na uniknięcie przemęczenia i fizycznego wyczerpania, które sprzyjają ewentualnej dekompensacji emocjonalnej;. 4. rotacje zespołów od zadań wysoce stresujących do mniej; 5. sesje odreagowania po zakończeniu operacji, w czasie których zachęca się uczestników do opisania tego z czym się zetknęli i doznali; 6. właściwe wykorzystanie zasobów ludzkich w postaci włączenia lokalnych profesjonalistów i dodatkowe zatrudnienie osób, szczególnie takich, które mają umiejętności kontaktu z dziećmi, ludźmi starszymi, z członkami mniejszości narodowych, etnicznych lub religijnych. Opracowano także metody zapobiegania skutkom stresu zarówno u pracowników służb ratowniczych jak i u pracowników przedsiębiorstw zagrożonych wypadkami (np. zakładów chemicznych, platform wydobywczych, etc.). W przypadku, gdy ryzyko zagrożenia jest duże i zdarza się stosunkowo często, opłaca się stworzyć specjalny zespół ludzi zajmujących się profilaktyką skutków stresu. Koncepcję i metody pracy takiego zespołu, stworzone przez Jeffa Mitchella, określa się jako odreagowanie psychiczne po wydarzeniu krytycznym lub debriefing (od nazwy angielskiej Critical Incident Stress Debriefing Team). W Polsce zespół taki istnieje od kilku lat m.in. przy Polskich Liniach Lotniczych LOT. Zespół prowadzący debriefing składa się zwykle z ok. 20 członków, z których część to profesjonaliści medyczni. W obrębie tego zespołu tworzy się 4 osobowe grupy działające w poszczególnych przypadkach. Celem ich działania jest przygotowanie personelu służb ratowniczych do radzenia sobie ze stresem powstającym w pracy oraz udzielenie pomocy tym osobom, u których wystąpiły negatywne skutki traumatycznych wydarzeń. W przypadku dużych katastrof grupy działają w miejscu akcji poprzez prowadzenie krótkich (ok.45 min.) spotkań z zespołem ratowniczym, służących odreagowaniu napięcia i ustabilizowaniu emocjonalnemu przed powrotem do służby lub do domu. Oprócz doraźnego odreagowania pozwala to ratownikom zrozumieć swoje reakcje i przekonać się, że nie są one czymś nienormalnym, zwiększa się spójność zespołu i stopień współpracy, jest możliwość też rozpoznać osoby, których stan jest najtrudniejszy i wymaga działań specjalistów. Jeśli wielu ratowników znajduje się w silnym stresie, zaczynają popełniać spowodowane przeciążeniem błędy, utrzymują się sygnały o dystresie powyżej trzech tygodni lub grupa sama poprosi o pomoc, to w przeciągu godzin organizuje się debriefing z udziałem psychiatry lub odpowiednio przeszkolony psychologa. Jego celem jest uruchomienie ponownego przetwarzania informacji przez ratowników na poziomie poznawczym i intelektualnym oraz werbalizacja przeżyć. Spotkanie takie zwykle około trzech godzin i jest w zasadzie ustrukturalizowaną dyskusją. Składa się z kilku faz: przedstawienia faktów (co kto robił podczas akcji), towarzyszących im myśli, odczuć, reakcji. Następnie prowadzący pyta o najgorszą rzecz która przydarzyła się każdemu podczas akcji oraz o objawy przeżywanego stresu. Potem przechodzi się do fazy uczenia się jak sobie radzić z objawami i napięciem. Na zakończenie każdy z uczestników przedstawia swój osobisty komentarz a wszyscy uzyskują wsparcie i informację o możliwości korzystania z indywidualnego poradnictwa. (Dudek, 2003) 7. Utrwalone skutki psychopatologiczne katastrof Jeśli interwencja kryzysowa, odreagowanie, rekonstrukcja po urazowym doświadczeniu okażą się mało skuteczne wówczas może dojść do powstania trwałego urazu psychicznego, powodującego zaburzenia psychiczne. Od 1980 przyjęto w klasyfikacji medycznej określenie zaburzeń po stresie traumatycznym (Post-Traumatic Stress Disorder - PTSD). Aby można było postawić taka diagnozę człowiek musi doświadczyć zagrożenia życia, poważnego uszkodzenia ciała lub zagrożenia fizycznej integralności, przeżywać intensywny lęk i zgrozę, pogarszające jego funkcjonowanie. PTSD charakteryzuje się kilkoma grupami objawów. Są to: Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 8/11

9 1) utrzymujące się mimowolne odtwarzanie traumatycznego wydarzenia na jeden lub więcej sposobów np.: poprzez uporczywe wspomnienia, powracające koszmary senne, silne reakcje lękowe na bodźce skojarzone z wydarzeniem; 2) utrzymujące się unikanie bodźców kojarzących się z traumą oraz zmniejszenie ogólnej reaktywności, poczucie wyobcowania i pesymistyczna ocena przyszłości; 3) utrzymujące się zwiększone pobudzenie w postaci trudności ze snem, wybuchów gniewu, trudności z koncentracja; 4) poczucie silnego dystresu i upośledzenie różnych obszarów funkcjonowania społecznego lub zawodowego. Częstość wystąpienia PTSD u uczestników krytycznych wydarzeń zależy od ich rodzaju: ok. 5% w przypadku katastrof naturalnych, 15% u weteranów wojennych, 31% u ofiar akcji terrorystycznych i aż 46% w przypadku ocalałych z holocaustu. Nie ma górnej granicy czasu ich trwania -symptomy PTSD utrzymywały się nawet po 40 latach od zaistniałych wydarzeń.(dudek, 2003) Często towarzyszyły im także depresja (ok.40%), zaburzenia lękowe (ok.20%), uzależnienie od alkoholu (ok.13%) i zaburzenia psychosomatyczne (ok.20%). PTSD dotyka także osoby zawodowo biorące udział w likwidacji skutków katastrof, np. w badaniach przeprowadzonych w Polsce ustalono, że symptomy można było stwierdzić u 7,4% strażaków biorących udział w najbardziej traumatycznych akcjach. Również w klasyfikacji ICD-10 uwzględniono jednostki chorobowe powstające jako patologiczne zmiany po przeżyciu katastrofy. Są to: - ostra reakcja na stres, - zaburzenia stresowe pourazowe, - zespół stresu pourazowego połączony z depresją, objawami lękowymi, uzależnieniem; - zaburzenia dysocjacyjne; - trwałe zmiany osobowości po katastrofach. W odróżnieniu od objawów pokatastrofalnych zaburzenia powyższe nie mijają zwykle samoistnie z upływem czasu. Wymagają leczenia w postaci psychoterapii a czasem także farmakoterapii. Ze względu na dynamikę rozwoju objawów zaburzenia po stresie traumatycznym za najefektywniejsze strategie terapeutyczne uważa się te oparte na teorii uczenia się i teorii poznawczej. Przyjmuje się, że nie tylko samo zdarzenie ale przede wszystkim jego interpretacja dokonywana przez człowieka jest odpowiedzialna za utrzymywanie się poczucia zagrożenia i rozwój objawów. Modyfikacja schematów poznawczych i nauczenie się innych sposobów radzenia sobie pozwala poprzez przepracowanie wspomnień zmienić pamięć o traumatycznych wydarzeniach i wygasić nadmierne emocje. Stąd najczęściej stosowane procedury to różne warianty terapii poznawczo-behawioralnej i racjonalno-emotywnej. Niezależnie od założeń teoretycznych każdy rodzaj terapii pacjentów z PTSD musi opierać się na: a) budowaniu zaufania i bezpieczeństwa w relacji pacjent-terapeuta, b) podkreślaniu normalności zachowań i reakcji doświadczanych w odpowiedzi na,,nienormalność" katastrofy, c) edukowaniu pacjenta o konsekwencjach stresu pourazowego dla różnych obszarów jego życia, d) wzmacnianiu wiary pacjenta we własne możliwości i mobilizowaniu go do dalszego aktywnego życia, e) partnerskiej współpracy umożliwiającej wzięcie przez pacjenta współodpowiedzialności za przebieg leczenia i osiągnięcie zaplanowanych celów terapeutycznych. Jeśli chodzi o leczenie farmakologiczne to może ono łagodzić niektóre objawy i ułatwiać aktywny udział w psychoterapii. Najczęściej zaleca się stosowanie leków trójpierścieniowych Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 9/11

10 przeciwdepresyjnych, serotonergicznych i zmniejszających toniczną nadaktywność sympatycznego układu nerwowego (Friedman, 1998). Zawsze jednak należy ocenić jak propozycja leczenia farmakologicznego zostanie przyjęta przez pacjenta tj. czy nie pogłębi jego poczucia bezradności, braku kontroli i zależności od innych z jednej strony, a z drugiej czy nie będzie wynikać raczej z chęci ucieczki, odrzucenia trudnych tematów, braku wiary w powrót do zdrowia. Ważne jest takie ustalenie leczenia by leki nie utrudniały odbudowy wewnętrznych zasobów pacjenta potrzebnych mu do skutecznego radzenia sobie ze stresem i nie modyfikowały odzyskiwanej w terapii wewnętrznej stabilności i równowagi. Ciągle brakuje w tym obszarze szczegółowych ustaleń i algorytmów postępowania lekarskiego. Nadal prowadzone są także badania empiryczne i teoretyczne mające na celu lepsze poznanie możliwości wykorzystania wiedzy psychologicznej dla przeciwdziałania indywidualnym i społecznym skutkom katastrof i kataklizmów. Literatura zalecana: Badura Madej W.(red.): Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Interart. Warszawa 1996 Lis-Turlejska M.: Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Warszawa 1998 Popiolek K. (red.) Człowiek w sytuacji zagrożenia. Kryzysy, katastrofy, kataklizmy. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. Poznań 2001 Bibliografia: Badura Madej W.: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych. Wydawnictwo Śląsk. Katowice 1999 Cohen R., Ahearn F.: Handbook for Mental Health Care of Disaster Victims. John Hopkins University Press. Bultimore 1980 Dudek B.: Zaburzenie po stresie traumatycznym. GWP. Gdańsk 2003 Friedman M.: Current and future drug treatment for posttraumatic stress disorder patients. Psychiatric Annals,1998, 28(8), Heitzman, J.: PTSD jako następstwo klęski żywiołowej. Psychiatria Polska, 1998, XXXII(1), Lifton R.J., Olson E.: Ludzki wymiar kataklizmu. Nowiny Psychologiczne, 1987,5, Lis-Turlejska M.: Radzenie sobie ze skutkami skrajnie traumatycznych przeżyć. Nowiny Psychologiczne,1993, 4, Lis-Turlejska M.: Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Warszawa 1998 Stein B.: Społeczność w obliczu katastrofy. Nowiny Psychologiczne, 1996, 3, Studentski R.: Zarządzanie bezpieczeństwem w sytuacji zagrożenia katastrofa lub kataklizmem. W: Popiolek K. (red.) Człowiek w sytuacji zagrożenia. Kryzysy, katastrofy, kataklizmy. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. Poznań 2001 Jak kupić książkę? Kosztuje 34 zł + opłata za przesyłkę. Wpłatę należy dokonać na konto redakcji: Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 10/11

11 Druk wpłaty: Jednocześnie prosimy o przesłanie na adres psychologia@psychiatria.pl danych adresowych do wysyłki. Do ceny książki należy doliczyć koszt pakowania i przesyłki poleconej priorytetowej w kwocie 6 zł Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 11/11